Ազգապատում. Ցանկեր

ՀԱՏՈՐ Բ.
ԳԻՐՔ Ա.

 

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

 

Մաղաքիա Արքեպս. Օրմանեան իր ԱԶԳԱՊԱՏՈՒՄի Բ. Հատորը փակած է 1914 թուին. անկէ ետք գրուած են հետեւեալ գիրքերը, որոնք կը բերեն նորութիւններ, զորս առաջ կը բերենք ըստ Կաթողիկոսներու յաջորդականութեան, գլխաւորաբար օգտուելով Հ. Աճառեանի «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱՌԱՐԱՆ»էն. -

 

1. Տ. ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Ա. ԲԱՐՁՐԲԵՐԴՑԻ

Կոստանդին Ա. Բարձրբերդցի եղած է մեծ հովանաւոր մը հայ գրիչներու, որոնց գրել տուած է բազմաթիւ ձեռագիրներ, գեղարուեստական բարձր արժէքով եւ մեծածախս: Ըստ Գարեգին Կաթողիկոսի, անոր գրել տուած ձեռագիրներէն հասած են 14 հատ: Գլխաւորներն են. ա) 1244 թուին Հռոմկլայի մէջ Կիրակոս գրիչին գրել տուաւ գեղեցիկ Աւետարան մը, զոր 1264 թուին նուիրեց Անդրիասեանց վանքին (Հ. Բ. Սարգիսեան, Ձեռ. Վենետ. Ա., էջ 651). բ) 1249 թուին Հռոմկլայի մէջ Կիւրեղ գրիչին գրել տուաւ Աւետարան մը (Երուանդ Շահազիզ, Պատմական Պատկերներ, էջ 119), գ) 1253 թուին, Հռոմկլայի մէջ Յովհաննէս գրիչին գրել տուաւ Աւետարան մը, ուր կայ իր ձեռքով գրուած յիշատակութիւն մը (Շողակաթ, էջ 200 եւ Սրուանձտեանց, Թորոս Աղբար, Բ., էջ 360). դ) 1256 թուին, իր անձնական գործածութեան համար, Հռոմկլայի մէջ, մեր մեծագոյն գրիչներէն եւ մանրանկարիչներէն Թորոս Ռոսլինին գրել տուաւ չքնաղ Աւետարան մը (Արտաւազդ Արքեպս. Սիւրմէեան, Ձեռ. Հալէպի, Բ., էջ 138-140). ե) 1260 թուին նոյն Թորոս Ռոսլինին Հռոմկլայի մէջ գրել տուաւ սքանչելի Աւետարան մը, որ այժմ կը գտնուի Երուսաղէմի Հայոց Ս. Յակոբայ վանքը (Շողակաթ, էջ 200). զ) 1268 թուին (կ՚երեւի իրագործուած յետ մահու,  քանի որ Կոստանդին Կաթողիկոս մեռած է 1267 թուին) նոյնպէս Թորոս Ռոսլինին գրել տուած է գեղեցիկ Աւետարան մը (Սրուանձտեանց, Թորոս Աղբար, Ա., էջ 324-7):

  Իր մասին կարեւոր մենագրութիւն մը գրած է Գարեգին Կաթողիկոս Յովսէփեան իր ՆԻՒԹԵՐ ԵՒ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՀԱՅ ԱՐՈՒԵՍՏԻ ԵՒ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ շարքի Բ. գքի մէջ, որուն առաջին մասը նուիրած է Կոստանդին Ա. Կաթողիկոսի (Նիւ Եորք, 1943):

Ասկէ զատ, իբրեւ նորութիւն, յիշուած է թէ նուիրատու եղած է Խորանաշատի վանքին, ինչպէս գրուած է իր արձանագրութեան մէջ` 1246 թուին. տես Տեղեկագիր Արմֆանի, 1940, No 4, էջ 177:

  Իր գործերն են. Թուղթ առ Հեթում ընդդէմ Լատինաց, Թուղթ առ Գրիգոր Թ. Պապ, Թուղթ շրջաբերական, Սահմանք կանոնականք, Յաղագս պէսպէս կրից բնութեան (Հ. Բ. Սարգիսեան, Ձեռ. Վենետ., Բ., էջ 840 եւ 864):

Իր մէկ յիշատակութիւնը տեսնել Հանդէս Ամսօրեայ, 1924, էջ 332-3:

Կոստանդին Կաթողիկոսի դարաշրջանին համար կարեւորագոյն դէպս էին Մոնղոլական արշաւանքները, որոնց վրայ գրուած են, Օրմանեանէն ետք, հետեւեալ երեք կարեւոր մենագրութիւնները.

ա- Գէորգ Ալթունեան` «Մոնղոլական արշաւանքները», Վաղարշապատ, 1913:

բ- Աշոտ Գալստեան, «Մոնղոլական շրջանի հայ դիւանագիտութեան պատմութիւնից», Լենինական, 1945:

գ- Լեւոն Բաբայեան, «Մոնղոլների վարչա-տնտեսական սիստեմը եւ հարկային քաղաքականութիւնը Հայաստանում», Երեւան, 1953:

 

2. Տ. ՅԱԿՈԲ Ա. ԿԼԱՅԵՑԻ (1268-1286)

Ըստ Հ. Աճառեանի (Հայոց Անձնանունների Բառարան, Հտ. Գ., էջ 488), ուղեկից եղած է Հեթում Ա. թագաւորի, երբ ասիկա գնաց Մանգու ղանին այցելութեան, 1254 թուին, մինչդեռ Օրմանեան տարբեր Յակոբ կ՚ընդունի ուղեկցողը:

Յակոբ Կլայեցիի մէկ շրջաբերական Թուղթ տեսնել Հ. Բ. Սարգիսեանի Ձեռ.  Վենետ., Բ., էջ 851:

  3. Տ. ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Բ. ԿԱՏՈՒԿԵՑԻ (1286-1289)

  Ալիշան կը նոյնացնէ Կոստանդին Բ.  Կատուկեցին` Կոստանդին Գ. Կեսարացիի հետ (Սիսուան, էջ 106բ), զայն երկրորդ անգամ գահ բարձրացած նկատելով (1307-1323):

Որքան կը յիշենք, Գարեգին Կաթողիկոս եւ նոյն կարծիքը ունէր հակառակ Օրմանեանի, որ երկուքը տարբեր անձեր կ՚ընդունի: Գարեգին Կաթողիկոս ձեռագիրներու յիշատակարաններու հիմամբ շրագրած  էր գրեալ ուսումնասիրութիւն մը` երկուքին նոյնութիւնը հաստատող, բայց ժամանակ չունեցաւ գրելու այդ շահեկան գրութիւնը:

 

4.   Տ. ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Գ. ԿԵՍԱՐԱՑԻ (1307-1322)

Տես քիչ վերը, թիւ 3 ծանօթագրութիւնը:

Գրել տուած է նախ քան 1311 թուականը շատ գեղեցիկ Մայր Մաշտոց մը, որուն նկարագրութիւնը ըրած է Արտաւազդ Արք. (Ձեռ. Հալէպի, Բ., էջ 10-33):

Իր մասին, իբրեւ նորութիւն տեսնել, անդ, էջ 146-7 եւ Revue des Etudes Arméniennes, 10 էջ 55:

  Արշակ Ալպոյաճեանի «Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ մէջ» կը գտնուի իր փակագիր ստորագրութիւնը (Բ., էջ 1843) եւ Եսայի Վարդապետին իր ուղղած մէկ նամակը (էջ 1845):

 

  5.   Տ. ՄԽԻԹԱՐ Ա. ԳՌՆԵՐՑԻ (1341-1355)

Օրմանեան իր մահը կը դնէ 1355 թւին, բաից Սուրխաթի մէջ 1357 թուին գրուած ձեռագրի մը մէջ դեռ կենդանի կը յիշուի (Գիտական Նիւթերի Ժողովածու, No 1, Երեւան, 1941, էջ 46բ, նոյնը տես Սմբատեանցի Երնջակ, էջ 202):

 

6. Տ. ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Զ. ՎԱՀԿԱՑԻ (1430-1439)

Օրմանեան թէպէտ անոր գահակալութիւնը կը դնէ 1430 թուին, բայց Կաթողիկոս կը յիշուի 1428-ին` Խրիմի մէջ գրուած ձեռագրի մը մէջ (Manuscrits de la Bibliotheque Nationale, Paris, էջ 38), ինչպէս  նաեւ 1429-ին (Նոտարք, էջ 92):

  * * *

«Ազգապատում»ի այս հատորին համար, որուն նիւթերը կ՚ընդգրկեն ԺԳ-ԺԵ. դարերը, կարեւոր չափով նորութիւններ ու լրացում են հետեւեալ ուսումնասիրութիւները, զորս Օրմանեան Սրբազան առթիւ չունեցաւ օգտագործելու, իր գործը հրատարակուած ըլլալով 1914 թուին. -

 

Ա) ԳԱՐԵԳԻՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԳՈՐԾԵՐԸ

1- «Ազիբէկենք եւ նրանց շինարարական գործը», Էջմիածին, 1921:

2- «Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց Պատմութեան մէջ», Ա. Հտ., Վաղարշապատ, 1928, Բ. Հտ, Երուսաղէմ, 1944, Գ. Հտ., Նիւ Եորք, 1942-3:

3- «Մխիթար Այրիվանեցի», Երուսաղէմ, 1931, (Նաեւ «Էջմիածին» ամսագիր, 1945, Մայիս եւ «Ակօս», 1946, ԺԵ. ):

4- Նիւթեր եւ ուսումնասիրութիւններ հայ արուեստի եւ մշակոյթի պատմութեան, Պրակ Ա., Երուսաղէմ, 1935, Պրակ Բ., Նիւ Եորք, 1943:

5- «Հաւուց Թառի Ամենափրկիչը», Երուսաղէմ, 1937:

6- «Տարսային Օրբէլեանի եւ Մինա Խաթունի սերունդը»,  Անթիլիաս, 1947:

7- «Յիշատակարանք Ձեռագրաց», Ա. Հտ., Անթիլիաս, 1951:

8- «ԺԳ». դարու քաղաքական եւ հոգեւոր վերածնութիւնը Արեւելեան Հայաստանում», «Պայքար» բացառիկ, 1944 :

 

Բ) Հ. Աճառեանի «Հայոց Անձնանունների Բառարան»ի չորս հատորները:

 

Գ) Լ. Ս. Խաչիկեանի ԺԴ. եւ ԺԵ. դարերու հայերէն ձեռագրերու յիշատակարանները (երեք հատոր):

 

Դ) Կարոյ Ղաֆադարեանի «Յովհաննավանքը» եւ «Հաղբատ»:

 

Ե) Լ. Մելիքսեթ-Բեկի «Վրաց Աղբիւրները Հայաստանի եւ Հայերի մասին (երկու հատոր, յատկապէս երկրորդ, որ կ՚ընդգրկէ  ԺԳ-ԺԸ. դարերը):

 

Զ) Յովհ. Յակոբեանի «Ուղեգրութիւններ», Ա. Հտ., ԺԳ-ԺԶ. դար, Երեւան, 1934:

 

Է) Fr. Tournebize, «Histoire politique et religieuse de l'Arménie»:

 

Ը) Պրոֆ. Յակոբ Մանանդեան, «Քննական Տեսութիւն Հայ Ժողովրդի Պատմութեան», Հատոր III, XI դարից մինչեւ XV դարի սկիզբը, Երեւան, 1952:

 

Կարեւոր յօդուածներ. -

ա) Հ. Ժամկոչեան, «Պատմութիւն վասն ազգին Նետողաց երկի հեղինակը» Գիտական աշխատութիւններ Երեւանի Պետ. Համալսարանի, հատոր XXIII Երեւան, 1946:

բ) Լ. Խաչիկեան, «Գլաձորեան համալսարանը եւ նրա սաների աւարտական ատենախօսութիւնները», անդ, հատոր XIII, Երեւան, 1946:

գ) Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, «Մի վկայութիւն գերագոյն դատակազմութեան եւ դատավարութեան մասին Զաքարեան Հայաստանում», Հայկ. ՍՍՌԳԱ. Տեղեկագիր, հասարակական գիտութիւններ, Երեւան 1945, No 3-4:

դ) Ս. Երեմեան, «Լիպարիտ զօրավարի յաջորդները եւ Դանիշմանեան տոհմի ծագման խնդիրը», անդ, 1947, No 8:

  ե) Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, «XIV դարու Ասլանի որդի Սարգսի քառալեզուեան հազուագիւտ արձանագրութեան մասին», անդ, 1946, No 7:

զ) Հ. Ջանփոլադեան, «Մխիթար Գոշը եւ Նոր-Գետիկի վանքը», Աշխատութիւններ Հայաստանի Պետ. Պատմական Թանգարանի, հատոր Ա., Երեւան, 1958:

է) Ս. Երեմեան, «Լիպարիտ զօրավարը եւ նրա նախորդները», Երեւանի Պետ. Համալսարանի լեզուի կաբինետի աշխատութիւններ, No 2, Երեւան, 1947:

ը) Լ. Խաչիկեան, «Աղանդաւորական» գաղափարախօսութիւնը Հայաստանում 12-14րդդարերում», անդ:

թ) Հ. Ն. Ակինեան, «Գրիգոր քահանայ Ակնեցի, պատմագիր Թաթարաց Պատմութեան», Հանդէս Ամսօրեայ, 1948, Յուլիս Օգոստոս, էջ 387-403:

«Ազգապատում»-ի համար երկրորդական աղբիւրներ կրնային ըլլալ հայերէն ձեռագիրներու ցուցակները եւ գաւառական վայրերու պատմութիւնները, որոնցմէ մեծ թիւ մը լոյս տեսաւ վերջին քառասուն տարիներու ընթացքին եւ զորս զանց կ՚առնենք յիշատակել: