Կամենից

  1350. Հայք Կամէնցացիք յայսմ ամի սկսան ի ձեռն բրիվիլեկաց (privilege) թագաւորացն Լէհաց, զդատարանս առնել. մինչ զի կարող եղեն եւ զմահապարտսն մեռուցանել, առանց հրամանի կամ թոյլտուութեան Լեհաց: - Մոհրն ( կնիք ) նոցա:

Լէօպօլիօ քաղաքն Լեհաց վերստին հաստատեցաւ եւ նորոգեցաւ ի Գազմիրէ Մեծէն Լեհաց թագաւորէն:

1363. Աթոռակալ եկեղեցին Հայոց որ ի Լէօպօլիս՝ կատարեցաւ յայսմ ամի, եւ գրեցաւ կոնդակ նորին, օգոստոս 3: Հիմնողք նորին եղեն Յակոբ Շահինշահի որդին Կաֆայեցի, Փանոս որդի Աբրահամու Հալաչեցի:

1365. Յօհաննէս առաջին արքեպիսկոպոս Լէօպօլսի Հայոց, յայսմ ամի սկսանի զառաջնորդութիւնն Հայոց ի Լեհաստան:

1384. Գրիգոր արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի Հայոց՝ էր յայսմ ամի, ասէ Եզու Հէրպ. բայց է սխալութիւն. զի Յօհաննէսն Ա՝ էր կենդանի ( յամի ) 1398. եթէ ոչ եւ միւս Յովհաննէս զկնի Գրիգորիս նստեալ իցէ: Տես 1420 եւ 1446:

1398. Տէր Յովհաննէս առաջին արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի Հայոց՝ քանզի յառաջ քան զսա՝ զայլ ոք արքեպիսկոպոս ոչ ուրեք կարացաք գտանել, - զոր ոմանք ի թագաւորական ազգէ եղեալ ասեն, - սա ոչ միայն Լեհցւոց՝ այլ եւ Պուղտանաց երկրի Հայոց առաջնորդ էր. որպէս յայտ է ի մագաղաթեայ կոնտակէն կառուցման եկեղեցւոյն Ս. Նիկողայոսի՝ որ ի Կամենից. յորում այսպէս գրի. « Տամ զգիրս զայս նահանգիս առաջնորդացն. եւ այժմ է Տէր Յօհաննէս արքեպիսկոպոս Ըռուզաց եւ Օլախաց աշխարհի, հոգեւոր առաջնորդ նահանգիս եւ մեզ: Եւ գրեցաւ ի թվին Հայոց ՊԽԷ, մարտի ԻԵ: » Զսա յիշէ եւ Աւետիք արքեպիսկոպոսն՝ ի վայր, յամի 1446 ի կոնտակ ( ին ):

1414. Արքեպիսկոպոսութիւնն Լէօպօլսի Լեհաց՝ յայսմ ամի ի Հալիչէն բերաւ ի Լէօպօլիս քաղաքն:

1445. Տէր Աւետիք երրորդ եպիսկոպոսն մեր Լէօպօլսի, զոր Կամենցացիք թղթովք իւրեանց եւ եպիսկոպոսին Լեհաց, նա եւ Պր. Ստեփանին՝ որ էր դուքս Ռուզաց ի տոհմէ Գօրիօվիչաց, առաքեցին յԷջմիածին՝ առ Գրիգոր կաթողիկոսն, առ ի հաստատել առաջնորդ: Զոր կաթողիկոսն հաստատեալ եւ զՍեչովու թեմն նմա ստորագրեալ, պատասխանէ, զկնի բանից ոմանց՝ գրելով. « Եկն Տէր Աւետիք եպիսկոպոսդ, սիրելի որդիդ մեր՝ առ մեզ. եւ եբեր զձեր Վկայական թուղթն, եւ զՀոռոմ եպիսկոպոսի նշանն, եւ զՊարոն Ստեփանին. եւ մեք զՏէր Աւետիքդ՝ որ ձեզ եպիսկոպոս էր բնական, ա՛յլ կրկին եւ վերստին հաստատեցաք. եւ զՍէչով քաղաքն՝ իւր գեղանով՝ շնորհեցաք իւրն սեպհական թեմ եւ վիճակ … Թվ. ՊՂԴ. Յգոստ. ԺԷ: » Աստուստ յայտ է թէ արքեպիսկոպոսունքն մեր Լէօպօլսի՝ իրաւաբար մակագրին եպիսկոպոսունք Պուղտանայ Հայոց. եւ ոչ միայն այս Աւետիքն, այլ եւ նախորդքն նորա՝ Յովհաննէս եւ Գրիգոր՝ այսպէս անուանէին զինքեանս: - Թղ. Կամէն. Դիւան:

1446. Տէր աւետիք արքեպիսկոպոսն յայսմ ամի դառնայ ի Կամէնից, եւ զՏիրատուր աւագերէցն կրկին հաստատէ, որպէս Կոնտակն իւր ցուցանէ, այսպէս. « Տէր Աւետիք արքեպիսկոպոս ամենայն Ռուզաց եւ Օլախաց աշխարհի. եկաք ի Կամենից աստուածաշէն քաղաքն, եւ գտաք հաստատած ի մեր նախնեաց, ի Տէր Յօհաննէս եւ ի Տէր Գրիգոր արհեպիսկոպոսացն՝ զՏիրատուր քահանայն՝ աւագերէց. նոյնպէս եւ մեք կու հաստատեմք », եւ այլն: Թվ. ի Ծննդենէն Քրիստոսի ՌԴՃԽԶ. օգոստ. Ա. » : Ի Կոնտակ:

1461. ՋԺ. Տէր Խաչատուրն ընդ այսու ժամանակաւ յետ մահու Աւետիքի նստի արքեպիսկոպոս Լէօպօլսի, զոր՝ կոնտակն կառուցման զանկակատանն եկեղեցւոյն Ս. Նիկողայոսի՝ որ ի Կամէնից՝ յիշէ յամի Տեառն 1493: Խաչատուր արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի Հայոց՝ էր յայսմ ամի, ասէ Եզու Հէրպ: Տես 1478:

1478. ՋԻԵ. Տէր Խաչատուր արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի յայսմ ամի զմիաբանութիւն առնէ ի մէջ իւր եւ ժողովրդեանն Լէօպօլսեցւոց. զոր վճիռն Զիկիզմունտ Աւկուզտի թագաւորին Լեհաց՝ յիշէ յամի 1569, մինչ Գրիգոր Վարագեցին արքեպիսկոպոս ընդ Լէօպօլսեցիսն յատեան թագաւորին ելին:

1485. ՋԼԴ. Յօհաննէս կաթողիկոսն յայսմ ժամանակի էր ի Կամէնից, զոր յիշէ կոնտակն նուիրակաց Էջմիածնի:

Տէր Ստեփաննոս արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի, զորոյ եկամուտն յայսմ ամի նուիրակք Էջմիածնի տրամադրեցին կոնտակաւ, զորոյ միայն սկիզբն դնեմ աստէն. « Շնորհօք, եւայլն. Եկինք նուիրակք հրամանաւ Տէր Սարգիս կաթողիկոսին, մեք՛ Աստուածատուր վարդապետս եւ Ներսէս կրօնաւորս ի Կամէնից, ի թվիս ՋԼԴ, եւ հանդիպեցաւ ի տեղս Տէր Յօհաննէս կաթողիկոսն, եւ Տէր Ստեփաննոս եպիսկոպոս », եւ այլն: Եւ գնացեալ ի Հռօմ՝ դաւանէ ղուղղափառութիւն, եւ յԻննօչենցիոսէ Ը ընդունի պարգեւ զԽաչ, զմուձէդայ, զռօքէդ ( կարճ շապիկք ), եւ զսպիտակ եւ զկարմիր սրբազան զգեստս. Դարձեալ ի Լէօպօլիս՝ վախճանի: Իւր կտակն այսպէս, եւ Կոնդակն Կամէնցու:

1490. ՋԼԹ. Գալուստ, զոր Լեհք Քիլիանոս գրեն, արքեպիսկոպոս Լէօպօլսի Հայոց, յայսմ ամի էր: - Եզու Հէրպ. եւ Ամդր. Լուպէլչիք ի Պատար: - Սա՝ որպէս թուի, երթալով Ստեփաննոսի արքեպիսկոպոսին ի Հռօմ, նստի փոխանակ նորա, մինչեւ նա դարձաւ ի Հռօմայ:

1493. ՋԽԲ. Խաչատուր արքեպիսկոպոսն էր յայսմ ամի. զոր կոնտակն զանկակատան եկեղեցւոյն՝ որ ի Կամենից՝ յիշէ:

1551. Ռ. Ստեփաննոս Կաթողիկոսն Էջմիածնի, կամ ընկեցեալ յաթոռոյն, կամ իւրովի թողեալ, երթայ ի Հռօմ, եւ կատարեալ զհնազանդութիւն եւ զուխտն իւր, գայ ի Լէօպօլիս, ի մեռանի յայսմ ամի, որպէս ցուցանէ գերեզմանաքարին նորա գիրն. Hoc sepulcrum est Rev. Patris Stephani Patriarche Majoris Armenie. Rome fuit, et Leopoli adueniens, animam suam Deo tradidit. 1551:

1557. ՌԶ. Գրիգոր Բ արքեպիսկոպոս Լէօպօլսի, էր Վարագեցի՝ յարեւելից, ընդ Կամէնցացւոց՝ յայսմ ամի մարտի Է, զդաշինս առնէ. եւ ի մէջ այլոց դնեն, զի մի՛ ոք ի քահանայից թէ ի ժողովրդականաց ի դատ կոչեսցէ ի Լէօպօլիս, այլ ինքնին եկեալ ի Կամէնից երկու քահանայիւք եւ չորեք դատաւորօք զդատ արասցէ: Եւ յաղագս նուիրակացն եւս հաստատեցին՝ թէ զինչ տացեն: Զոր դաշն յերկոցունց կողմանց կնքեալն եւ կատարեալն՝ յետոյ թագաւորն Լեհաց Ստեփանոս Պատօրին՝ յամի 1579 հաստատէ. որովհետեւ Հայք յայնժամ չէին հնազանդեալք Ս. Աթոռոյն Հռօմայ:

1562. ՌԺԱ. ԶԳրիգոր արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի Հայոց՝ Սիկիզմունտ Աւկուզդ. թագաւորն Լեհաց, յայսմ ամի յուլիսի 25, հաստատէ յեպիսկոպոսութիւն, ընդ բոլոր թագաւորութիւնն Լեհաց, յատկապէս յիշելով զքաղաքսն, զԼէօպօլիս, զԿամէնից, զՔիով, եւ զայլն. զոր կերպն հաստատութեան եւ այլ յաջորդք սորին ընկալան ի թագաւորացն՝ մինչեւ զՆիկողայոս Թորոսովիչն: Սա զդատաւորսն Լէօպօլսեցիս՝ որք զքահանայքս ընդդէմ կամաց նորին դատէին եւ ի հոգեւոր իրս հակառակին նմա, կոչեաց ի դատ՝ առ նոյն Լեհաց արքայն, որ յամի 1569 վճռեաց, զի դատաւորքն ի հոգեւոր իրաւունսն բնաւ մի՛ խառնեսցին, եւ զայլ բազում ինչ՝ զոր թողումք: - Կոնտակ:

1568. ՌԺԷ. Գրիգոր արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի թողեալ զաթոռն վասն հերձուածողութեան եւ հակառակութեան ժողովրդոցն՝ երթայ յԵրուսացէմ, եւ անտի ի Հռօմ. որպէս ցուցանէ Երուսաղեմայ գօմիսարն ճանապարհագիրն, յամի 1568. որպէս գրէ Եզու եւ Connet.

1577. ՌԻԶ. Թադէոս կաթողիկոսն Էջմիածնի՝ փախստական ի պարտուց՝ գայ ի Կամէնից, ուր յայսմ ամի հաստատէ աւագերէց զՏէր Յօհաննէսն, եւ ի միւսում ամի երեսփոխան՝ զպարոն Միխնոյն. տալով սմա իշխանութիւն ի վերայ քահանայից, եւս եւ հոգեւոր իրաց. որ է ընդդէմ սուրբ կանոնաց եկեղեցւոյ: - Կոնտակ:

1579. ՌԻԸ. Պարսամ արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի Հայոց՝ էր Տրապիզոնցի, Աստուածատրոյ որդի, որ յայսմ ամի յունիսի 12, ի թագաւորէն Լեհաց Ստեփաննոսէ Պադօրէն հաստատեցաւ յառաջնորդութիւն Հայոց, -զի յառաջ ընտրեցաւ ի Լէօպօլսեցւոց, -եւ հոկտ. 25, ընկալեալ եւ ի Կամէնցւոց, արար զսովորական դաշն ընդ նոսա: - Կոնտ. Կամէն. ի Կոնտակ:

1582. ՌԼԱ. Պարսամ եպիսկոպոսն կենդանի էր յայսմ ամի:

1598. Յովհաննէս Բ, Սեչովու եւ Պուղտանայ եպիսկոպոսն՝ ի պարապել աթոռայն Լէօպօլսի՝ նստի ընդ սուղ ժամանակ արքեպիսկոպոս նորին. որպէս ցուցանեն հոգեւոր ատենագիրքն Կամէնիցու՝ յայսմ ամի, եւ թուղթք Մելքիսեդեկ կաթողիկոսի: - Կոնտակ: -Սմին յետոյ յաջորդեաց Կարապետն:

1606. ՌԾԵ. Տէր Կարապետ արքեպիսկոպոս Լէօպօլսի Հայոց. -ոչ կարացաք գիտել թէ ուստի էր, - -ուլիսի 2, ի Կամէնցացւոց ընտրի առաջնորդ, որպէս ի Լէօպօլսեցւոցն էր ընտրեալ. բայց զհաստատումն նորա թագաւորական՝ ոչ գտաք: Զկնի մահուան սորա նստի արքեպիսկոպոս Տէր Մեսրոպ եպիսկոպոսն. զի գտանի ի Կամենից օրինակ ինչ թագաւորական հաստատութեան. ոչ ի բնագրէն, այլ միայն գրեալ ինչ, յորմէ լինելոցն էր բնագիրն: Գտանի ի Լէօպօլիս թուղթ սորին առ Լէօպօլսեցիս, ի Կամէնիցու յզեալ. բայց զթիվն ոչ գտաք. աստէն զՄեսրոպն եդաք: Յետոյ սոցա պարապ մնաց աթոռն մինչեւ ցՏէր Նիկողայոսն:

1607. ՌԾԶ. Կարապետ արքեպիսկոպոսն մեր մեռանի: -Եզու:

1609. ՌԾԸ. Պարոն Միխնոյ Կամէնիցու երեսփոխանն՝ որ զեկեղեցին Ս. Նիկողայոսի նորոգեաց, եւ զհրաշալի պաղատն իւր քարաշէն ի դէմ նորա շինեաց, անզաւակ մեռաւ:

1621. ՌՀ. Եազլովցայու Աստուածածնի եւ վանքն Ս. Գրիգորի Լուսաւորչին՝ յայսմ ամի կատարեցաւ, կամ վերստին նորոգեցաւ ի բարեպաշտից, իսկ մատուռն Աւետման՝ ի Պարոն Պօկտան Սբէնտովսքիչէն, թվին Հայոց ՌՃԶ, 1657: - Յիշատ:

1624. ՌՀԳ. Տէր Մելքիսեթ կաթողիկոսն ընկղմեալ ի բազմութիւն պարտուց, որք մինչեւ ց՚600 թումանս, զՍահակ եպիսկոպոսն եղբօրորդին իւր՝ կաթողիկոս օրհնեաց. եւ ինքն աստ եւ անդ շրջելով ի ժողովել զդրամս, եւ իբրեւ անյոյս մնաց՝ գնաց ի Լեհաստան:

1626. Մելքիսեթ կաթողիկոսն ժամանեալ ի Լեհս՝ ի Լէօպօլիս, եւ գտեալ զաթոռն պարապ, ձեռնադրէ զաբեղայ Տէր Նիկողայոսն Թորոսովիչ՝ եպիսկոպոս Հայոց Լեհացւոց, եւ տայ նմա առնել զդաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ, ընդդէմ կամաց ժողովրդեանն, որ դեռ եւս հերձուածող էր: - Կոնտակ:

1627. ՌՀԶ. Յակոբ քահանայ Եւդոկիացի (Թօխաթեցի) եկեալ ի Լեհաստան պանդխտական՝ ի քաղաքն Զամօսցայ գալով, զբովանզակ 150 Սաղմոսսն Դաւթի՝ գեղեցիկ եւ քաղցր ոճով մեկնօրէն ոտանաւորս արար. նա եւ զբազում խօսս Ս. Գրիգորի Նարեկացւոյն՝ տաղաչափականս չարագրեաց. այլ եւ զզանազան տաղս վասն կենաց մարդկան եւ զղջման, եւ այլն, յայսմ ամի աւարտեաց. զայսոսիկ զորս առ ձեռս ունիմ:

Մելքիսեթ կաթողիկոսն ի Լէօպօլսէ գայ յԵազլովցայ, ընդ իւր ուղեկից ունելով զՆիկողայոս արքեպիսկոպոս, որում տուեալ զգիր բանադրանաց, փետր. 15, ի վերայ Լէօպօլսեցւոցն՝ դարձուցանէ յաթոռն. եւ ինքն չուէ ի Կամենից. ուր՝ մարտի 5, ձեռնադրէ եպիսկոպոս զԹորոս աբեղայն, երբեմն կանամբի, Կամէնցացի. առնէ զկտակ, մարտ 14, որով զաթոռն Էջմիածնի յանձնէ Իսահակ կաթողիկոսին՝ եղբօրորդւոյ իւրում. վճարէ զկեանս իւր ի մարտի 18. ր թաղի յորմն եկեղեցւոյն Աւետման Ս. Աստուածածնին, զոր ինքն էր սրբագործեալ, ըստ կոնտակի իւրում:

Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն դարձեալ ի Լէօպօլիս, դաշամբք ձեռնագրաց ընդունի զնա ժողովուրդն. անտի եկեալ ի Կամէնից՝ առնէ զմիաբանութիւն ընդ Կամէնցացւոց, ըստ կերպի նախորդացն իւրոց, նոյեմ. 17. եւ ի Սիկիզմունտէ Գժէն Լեհաց թագաւորէն հաստատի առաջնորդ Հայոց յամին 1629, մարտի 6: Աստէն ի կամէնից, արքեպիսկոպոսն ձեռնադրէ քահանայ զՏէր Օնոփրիոսն, որում զկնի 22 աւուրց զառաջին պատարագել հրամայէ. բայց Գրիգոր Կեսարացի վարդապետն՝ որ յայնժամ անդ էր նուիրակ Էջմիածնի, ընդդիմանայ. զի չէ պարտ քան զքառասունսն նորընծային պատարագել. վասն արքեպիսկոպոսն զայրացեալ՝ զերկոսին եկեղեցիսն փակէ, եւ զԿեսարացին՝ զի մի՛ ի Լէօպօլիս անցցէ, վտարէ անտի. իսկ հեռացեալ աստի՝ զբանադրանս առաքէ Նիկողայոսի. որ՝ զայն իբրեւ անհաստատ ոչ ինչ համարի, գոլով ինքն ընդ իշխանութեամբ Սրբազան Փափին: - Առաքէլ պատմիչ:

1629. ՌՀԸ. (Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն) Ժողովեալ զզօրականս ոմանս եւ զդպրոցականսն Լեհաց, հանդերձ քահանայիւք եւ մեծամեծօքն Լատինացւոյ, գայ առ մեծ դուռն եկեղեցւոյն, եւ զհայրապետական զգեստսն զգեցեալ՝ հրամայէ արուեստաւորաց՝ բանալ. որոյ բացելոյ՝ ինքն սկսանելով զերգն Զքեզ, Աստուած, գովեմք, մտանէ յեկեղեցին երգովք եւ նուագարանօք, գոհանալով զԱստուծոյ. եւ յետոյ տիրէ բովանդակ գանձուց եկեցեցւոյն: Վասն որոյ Լէօպօլսեցիքն դիմեն առ Մովսէս կաթողիկոսն, յորմէ եւ ոչ զմի գտանեն օգնութիւն. զի կաթողիկոսն գոլով ուղղափառ՝ հաճոյ էր նմա զոր արարն արքեպիսկոպոսն. եւս զի թագաւորն եւ այլք՝ առ որս թէ եւ գրէրն՝ ոչ կարէին այլապէս առնել:

1630. ՌՁԹ. Եբարձ ի չարականէն Ով հրաշալի նախահարք, զերիս յետին տունսն, ի հերձուածողաց ոմանց յաւելեալս, որպէս յայտ է ի թղթոյ նորա եւ առ մեր Լէօպօլսեցիս:

Կամէնցացիք, ապրիլի 5, զմեծածախ եւ զփառահեղ զանկակատունն Ս. Նիկողայոսի հայրապետին շինել սկսան, եւ ՌՁԲ (1633) թուին աւարտեցին: -Ի Յիշատակարանէ:

Հոկտ. 22. Տէր Նիկողայոս Թորոսենց արքեպիսկոպոսն մեր՝ զդաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ արար ի Լէօպօլիս, առաջի Պ. Պ. Միքայելի ad Annunciatione Բրովէնցիալին Կարմելիդաց Եղիայի a SS. mo Sacramento Բրիօրին Կարմելիդաց Լէօպոլսի, եւ Տ. Թօմասու Էլծանովսքի Յիսուսեան, եւ այլոց բազմաց: Բացատրէ ի նմին զամենայն յօգուածսն հաւատոյ, եւ իւր արարեալ առաջի Մելքիսեթեկ կաթողիկոսին ի ձեռնադրութեան իւրում՝ ի նորին դաւանութեան՝ զուղղափառ դաւանութիւնն իւր:

Յայսմ ամի գայ ի Լէօպօլիս Մովսէսի կաթողիկոսի Խաչատուր վարդապետն Կեսարացի, որ մինչ արքեպիսկոպոսն ընդդէմ կամաց նուիրակին հրամայեաց քահանայի իւրում ընթեռնուլ զաւետարան, դարձեալ ի ժողովուրդն՝ անէծ զնա, որ զկնի արքեպիսկոպոսին ծնադրեսցէ: Վասն որոյ առաւել ցուսուցեալ ժողովուրդն ի վերայ արքեպիսկոպոսին, զի զդաւանութիւն արարեալ էր, եւ ի նուիրակէն ոչ երկնչէր, փակեցին զդրունս աթոռակալ եկեղեցւոյն. զոր տեսեալ արքեպիսկոպոսին զանօրէնութիւն նոցա ընդէմ կանոնացն արարեալն… -(այսպէս թողած է օրինակողն):

1632. ՌՁԱ. Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսի Հայոց առեալ ի Վլատիսլաւէ թագաւորէն Լեհաց զճանապարհագիր, գայ ի Հռօմ առ Ուրպանոս փափն, տալով նմա զպարտական հնազանդութիւն. զոր մեծաւ պատուով ընկալաւ Սրբազան Փափն. շնորհեաց նմա զեմիփորոն արքեպիսկոպոսեան, եւ կոնտակաւ մակագրեաց զնա արքեպիսկոպոս Լէօպօլսի եւ բոլոր թագաւորութեան Լեհաց եւ Մեծի դքսութեան Լիթվանիսյ՝ ազգին Հայոց: Եւ այսպէս մեծարեալ դառնայ յաթոռն իւր:

1636. ՌՁԵ. Խօճայ Սէչովցի Յակոբչայի որդիքն՝ Վարդանն, Սահակն եւ Տօնիկն, զԼէօպոլսի դպրատան հաստակառոյց պարիսպն, եւ զդուռն Ս. Խաչի եկեղեցւոյն՝ ի հիմանց շինեցին յայսմ ամի. որպէս յարձանէն սեաւ մարմարիոնէն երեւի:

1638. ՌՁԷ. Առ Վլատիսլաւ թագաւորն Լեհաց՝ յայսմ ամի՝ յուլիսի 23, գրեցին խնդրելով զպաշտպանութիւն նորա ի վերայ կրօնին իւրեանց՝ որ յԱսպահան՝ Հարքն Կարմելիտայք Բոբիկք, զոր եւ ընկալան ի Շահ Սօֆիէն՝ յամի Տեառն 1647, նոյեմ. 9, կոնտակաւ, ոչ միայն վասն Կարմելիդայից՝ այլ եւս առաւել Եզուիդայից միսիոնարաց, հաստատեաց:

1639. ՌՁԸ. Լէօպոլսեցիք՝ իբրեւ անօգնական մնացին ի Մովսէսէ կաթողիկոսէն, ապաւինին առ Փիլիպպոս կաթողիկոսն, յորմէ հազիւ զկնի երից ամաց ընդունին զպատասխանին, 1638. հոկտ. 12, յԱսպահան գրեցեալն. որով յորդորէ զայլ քաղաքացիսն օգնել նոցա, զսակաւ ինչ յոյս տալով. վասն որոյ ընդ Պատրի (Հայր) Պօղոսին Բիրոմալլի՝ զգլխաւորութիւն սմանց ի վերայ պրակաց հաւատոյ եւ սխալութեանց ոմանց՝ ի գրի հաստատեալք, առաքին զնոյն Պատրին առ Ուրպանոս Փափն՝ յայսմ ամի, ուլիսի 2. թերեւս հրամայեսցէ արքեպիսկոպոսին թոյլ տալ նոցա մնալ յառաջին կրօնսն:

1640. ՌՁԹ. Արդ, Ուրպանոս Փափն գրէ թուղթ առ թագաւորն Լեհաց յայսմ ամի, ուլիսի 16, խնդրելով՝ զի օգնեսցէ Նիկողայոսին. եւ առ Փիլիպպոս կաթողիկոսն, յորդորելով զսա բազում վկայութեամբք եւ օրինակօք, մանաւանդ Ս. Գրիգորի Լուսաւորչին՝ ընդ Ս. Սեղբեստրոսի փափին, եւ Ֆլօրէնդիու Ս. Ժողովոյն միաբանութեամբն, գալ յուղղափառութիւն: Յանձն առնէ զՊատրի Պօղոսն, ի ձեռն որոյ զթուղթս առաքեաց, շատ գովելով զսա, որ էր նախագոյն ծանոթ եւ Փիլիպպոսին, զի լուիցէ ի բերանոյ նորին ըզսէրն փափին առ ազգս Հայոց, եւ զուղղափառ հաւատոյ ճշմարտութիւնն: Բայց յաղագս Լէօպոլսեցւոցն՝ ոչինչ յիշէ ի թղթին՝ փափն: Պատրի Պօղոսն դառնայ ի Լէօպոլիս, եւ աստի տուեալ նմա Հայոց դեսպան ոմն՝ երթայ յԷջմիածին, առ կաթողիկոսն: Բայց թէ զորպիսի պատասխանի տուեալ իցէ կաթողիկոսն, աչ գտաք, վասն Լէօպոլսեցւոցն. զայս ունիմք ստուգիւ, զի նոյն Փիլիպպոս կաթողիկոսն զդաւանութիւն իւր առաքեաց ի ձեռն նոյն Պօղոսին առ Իննովկենտիոս փափն, 1647: Երկարեցաւ իրողութիւնս այս, եւ անհնազանդութիւն Լէօպոլսեցւոցն իւրեանց արքեպիսկոպոսին՝ մինչեւ յամն 1653:

1646. ՌՂԵ. Ստեփանոս Լեհացի յազատ տանէ Վարդանենց Լէօպոլսեցի, առաքեցաւ ի ծնողաց իւրոց յԷջմիածին, ուր զլեղու եւ զգր Հայոց՝ զոր նախ ոչ գիտէր՝ ուսաւ բարւոք. զոր յաղագս մաքրակենցաղ վարուցն՝ Փիլիպպոս կաթողիկոսն օրհնեաց վարդապետ զնա: Սա՝ զի հմուտ էր լատին լեզօւին՝ թարգմանեաց զՅովսեփայ հին Պատմութիւնն, միայն որ ի վերայ Երուսաղեմի եւ Հրէից պատերազմին, զԴիոնեսիոսի Արիսպագացւոյն, զի առաջին թարգմանութիւնն էր անհասկանալի. զԳիրս յաղագս Պատճառաց՝ ի պրակս 36. զՀայելի վարուց, եւ զԲուրաստանն աղօթից:

1651. ՌՃ. Փիլիպպոս կաթողիկոսն յայսմ ամի զՅօհաննէս վարդապետն Արզնցի՝ այրն հանճարեղ եւ գիտուն՝ ի Լէօպոլիս առաքէ, ի հաշտեցուցանել եւ հնազանդեցուցանել զժողովուրդն՝ Նիկողայոսի արքեպիսկոպոսին. զոր եւ արարն իսկ, եւ եմոյծ զժողովուրդն յեկեղեցին, որ ընդ ամս… հեռացեալ էր ի նմանէ:

1653. ՄՃԲ. Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն՝ գիտութեամբ մեծաւորացն իւրոց, ի յորդորմանէ ժողովրդոցն՝ որք զնա ընդունել ոչ կամէին, պատճառելով թէ բանադրեալ իցէ, գայ ի Կ. պօլիս առ Փիլիպպոս կաթողիկոսն ՝ ուր յայնժամ գտանիւր, եւ առեալ ի նմանէ զօրհնութիւն եւ զկոնտակ, արարեալ նախ զգլխադրութիւնս ոմանս, որպէս ասէ Առաքէլ պատմիչն, եւ զթուղթ առ Լէօպօլսեցիս եւ Կամէնցացիս, յայսմ ամի 1653, ապրիլի 15, դառնայ յաթոռ իւր: Իսկ թղթոյն օրինակն է առ իս, որոյ մասն ինչ դնեմ աստէն. «Յուշ լիցի հոգեւոր սիրելեացդ իմոց, զի… Նիկողայոս արքեպիսկոպոս ն դիմեաց առ մեզ, եւ եցոյց զկատարեալ հնազանդութիւն իւր. զոր մեք ընկալաք բազում սիրով եւ կարի մեծարանօք, իբրեւ զհարազատ որդի. եւ վերստին շնորհեցաք զիւր եպիսկոպոսական իշխանութիւնն. վասն որոյ ընկալարուք զդա՝ բազում սիրով եւ մեծարանօք. եւ յամենայն կարողութենէ հպատակ եւ հնազանդ լերուք դմա. եւ ամենայն բանի մի՛ վրդովիք փութով, այլ երկայնամիտ լերուք, եւ զօգուտն խորհեցարուք, » եւ այն: Յետոյ ասէ. «Որպէս մեր հոգեւոր որդի Յոհան վարդապետն նուիրակն Ս. Էջմիածնի՝ բաժին արասցէ, ամենեքեանդ հնազանդ լինիք: Գրեցաւ թվին Հայոց ՌՃԲ, յապրիլի ԺԵ»:

Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն դարձեալ ի Լէօպօլիս՝ գտանէ զնոյն Յօհան վարդապետն, որ էր Արզնցի, այր հանճարեղ եւ յոյժ գիտուն, որպէս եւ Վարդան արքեպիսկոպոսն մեր գովէ. սա խոհեմութեամբ իւրով հնազանդեցուցանէ զժողովուրդն՝ Նիկողայոսի, իբրեւ առաւնորդի իւրում, եւ հաշտեցուցեալ մուծանէ յաթոռակալ եկեղեցին զարքեպիսկոպոսն եւ զժողովուրդն, ոչ առանց արտասուաց եւ մեծի խնդութեան երկոցունց կողմանցն: Զոր լուեալ Եան Գազիմիր թագաւորն, որ յայնժամ էր ի Լէօպոլիս, կոչեալ առ ինքն զՅօհան վարդապետն, բազում շնորհակալութիւն մատուցանէ նմա: Եւ այնուհետեւ սիրով եւ խաղաղութեամբ Լէօպոլսեցիքն եւ միւս քաղաքացիքն վարեցան ընդ Նիկողայոսի արքեպիսկոպոսին իւրեանց, եւ ընդ յաջորդաց նորին:

1655. ՌՃԴ. Նիկողայոսն իբրեւ հնազանդեցոյց ինքեան զժողովուրդն թեմի իւրոյ, սկսաւ կարգաւորել զհոգեւոր իրողութիւնս նունցիոսի փափին, առ ժամանակ մի: Առնէ զժողով թեմական յայսմ ամի, ապրիլի 8. առ որ գան եւ Կամենցացիք. յորում զբազում ինչ կացուցանէ՝ հաւանելով ժաղովելոցն, ի տասն կէտս. յորոց չորրորդն է, զի ամուսնութիւնն՝ եթէ յերկոցունց կողմանցն ի չորրորդ աստիճանի իցէ, հաստատապէս հռչակեսցի, բայց ոչ առանց դրամի. բայց այս կէտս յետոյ խափանեցաւ, զի է ընդդէմ կանոնաց Թրիտէնտեան Ս. Ժողովոյն. որպէս տօնի Ծննդեանն Տեառն ընդ Յայտնութեանն առնել. եւայլն:

1657. ՌՃԶ. Սիմոն վարդապետ Ջուղայեցի մեռաւ յայսմ ամի. գոլով ի Լէօպոլիս՝ ընդ նուիրակին, ետես զտգիտութիւն իւր, զի եւ ոչ զքերականութիւն գիտէր. իբրեւ դարձաւ յերկիր իւր՝ այնչափ աշխատեցաւ ինքնին եւ առ այլս, զի ուսեալ շարադրեաց զՔերականութիւն, որ եթէ այն է՝ զոր ես տեսի՝ ոչ է այնքան քամահելի, թէպէտ ոչ է ըստ արհեստի:

1662. ՌՃՇԱ. Աղեքսանդր Է փափն՝ ի խնդրոյ Լէօպոլիս, վասն երկոտասան աշակերտաց Հայոց. առաքէ վարդապետ նոցա զԿզեմէս Կալանոսն՝ աստուածաբան վարդապետն, յոյժ հմուտ լեզուին Հայոց, ի կարգէն Թէագինոսաց. յորմէ վարժարանէ ելին եւ ելանեն այժմ եւս բազում քահանայք՝ վարդապետք եւ եպիսկոպոսունք իմաստունք:

Նոյն Նիկողայոսն եկեալ ի Կամէնից, ի խնդրոյ դատաւորացն՝ կոնդակաւ վերստին հաստատէ զոր ինչ յառաջագոյն դաշնադրեալն էր. եւ զՏէր Ներսէս Հօլուպօվիչ օֆիցիալ Կամէնիցու կացուցանէ յամի 1662, նոյեմ. 8: Եւ այսպէս հանդարտութեամբ եւ մեղմ յառաջելով՝ ընդելացուցանէր զժողովուրդն: Մինչեւ ցայս վայր ի Կամէնից ոչ խառնէին քահանայքն զջուր ի սուրբ պատարագն, զոր առնել հրամայեաց, եւ զայլ արարողութիւնս ոմանս կացոյց. վասն որոյ քահանայք եւ դատաւորքն այսու դժուարեալք, զգանգատանս գրեցին առ Բիկնադելլի նունցիոսն փափին, որ յետոյ փափ եղեւ անուամբ Իննոչենցիոս ԺԲ: Որոց պատասխանէ նունցիոսն, 1666, սեպտեմ. 6. զարմանալով, թէ զիարդ դժուարին զջուրն ի պատարագին ընդ գինւոյ խառնել, գոլով այս հաստատ սովորութիւն ի մէջ ամենայն ուղղափառաց, եւ ի ժողովուրդ իբր հարկաւոր սահմանեալ, եւ այլն: Գրէ նոյն նունցիոսն յամի 1667, յունուարի 3, եւ առ Նիկողայոս, զի զգանձն եւ զարդն եկեղեցւոյ՝ թոյլ տացէ պահել դատաւորացն, ըստ հին սովորութեանն, եւ մի՛ պահանջեսցէ ի նոցանէ զկելուր, այլ շատասցի պարգեւօք նոցին ըստ երախտեաց, զորոց գանգատեալք էին Կամէնցացիքն:

1666. ՌՃԺԵ. Կղեմէս Կալանոսն իտալիացի ի կարգէն Թէադինոսաց, աստուածաբանութեան եւ Հայոց վարդապետ… միսիոնար գոլով ընդ Հայաստան եւ ընդ Վիրս զամս 25, այնքան կատարելապէս ուսաւ զքերականութիւնն, զբովանդակ փիլիսոփայութիւնն, եւ այլն. ի Հայաստանեայց դարձեալ ի Հռովմ, ուսոյց անդէն ի դպրատանն մերում զփիլիսոփայութիւն եւ զաստուածաբանութիւն՝ Հայոց արեւելականաց: Անտի ի Լէօպօլիս եկեալ՝ զնոյնս արար. յորոց բազում ընտիր վարդապռտք ելին՝ հայրապետական դպրատանն. ուր անխոնջելի աշխատութեամբ կեցեալ՝ հանգեաւ ի Քրիստոս, յայսմ ամի, եւ թաղեցաւ ի մերումս աթոռակալ եկեղեցւոջն, ամաց…: Սա մինչ էր ի Հայաստան՝ զզգեստ եւ (զձեւ) Հայոց աբեղայի կրէր, յաւուրս պահոց զձուկն ոչ ուտէր, զգինի ոչ ճաշակէր, թէպէտ վտիտ էր մարմնով. զգիշերային ժամսն, զսաղմոսս եւ զայլն՝ ի միասին կատարէր. ըստ այնմ, «Ընդ ամենեսեան ամենայն եղէ, զի զամենեսեան շահեցայց: »

1668. ՌՃԺԷ. Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն վերստին գայ ի Կամէնից, եւ զգովելի կարգաւորութիւնս եկեղեցականս առնէ յայսմ ամի, մայիսի 29, ի կէտս 19. ի մէջ որոց են, զի քահանայն որ մկրտէ՝ մի անգամ ասասցէ Ես մկրտեմ յանուն Հօր, եւ այլն. -զի զՎերջին օծումն տացեն հիւանդաց. - զգրեանս մկրտելոց, ամուսնացելոց եւ մեռելոց՝ ունիցին. - զհերետիկոսական գիրք՝ մի՛ ոք իշխեսցէ գնել կամ վաճառել: - Մի՛ ոք ի քահանայից իշխեսցէ վասն բազմաց զպատարագիս տուողաց՝ զմի միայն պատարագ մատուցանել, այլ այնքանս՝ որքան են տուողք: - Զտօնս Ընծայման եւ Անարատ Յղութեան Աստուածածնին եւ Ամենայն Սրբոց՝ հանդիսիւ կատարել: Եւ զայս ամենայն ընդ պատժովք նզովից իսկոյն անկելոց՝ սահմանագրեաց:

Յետ այսոսիկ կոչի ի Ս. Ժողովոյն՝ ի Հռովմ. զի մի՛ զկնի մահուան նորա (քանզի էին այժմ 42 ամք եպիսկոպոսութեան նորա, եւ կենաց 72), Հայք ի կաթողիկոսաց առեալք զեպիսկոպոս, դարձցին յառաջի հերձուածսն:

1670. ՌՃԺԹ. Պր. Ստեփան Սարգսեան Ռոշքայ՝ հայր իմ՛ մեռաւ, մարտի 28. ես ընծայեցայ օգոստոսի 12 ըստ հնոյն, Լատինաց 22:

1671. ՌՃԻ. Յօհաննէս Քարմատանենց Լէօպօլսեցի եպիսկոպոս սուֆրական (օգնական կամ տեղակալ), մինչ Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն էր ի Հռովմ, կառավարէր զեկեղեցիս մեր. զբազում բարեկարգութիւնս արարեալ՝ տրամադրեաց զՊատարագատետրն եւ զՄաշտոցն Հայոց՝ քաջ ուղղափառ, եղեւ ի Հռովմ. եւ զկնի աշխատանաց հանգեաւ ի Քրիստոս, յամի Տեառն 1678:

1675. ՌՃԻԴ. Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն թոյլատուութեամբ Ս. Ժողովոյն, ընտրէ եւ ձեռնագրէ յաջորդ իւր զՏէր Վարդան Յունանեան, անուամբ եպիսկոպոս Եպիֆանիոյ. եւ առեալ զիշխանութիւն ի Սրբազան փափէն, զպարգեւս զանազանս եւ զմակագրութիւն ընտանի եւ առընթերակաց Բրէլադի եւ Գավալերի Ս. Միքայելի, դառնայ ի Լէօպոլիս: Առնէ բազում ուղղութիւնս, զայցարարութիւնս եկեղեցեաց, զեղբայրակցութիւն Ս. Գրիգորի Լուսաւորչին եւ զԱստուածածնին սահմանէ եւ հաստատէ ի Լէօպոլիս:

Վարդանս այս էր որդի Յունանու քահանայի, ուստի Յունանեան կոչեցաւ, ի Ճազու գեղջէն մերձ Թօխաթու. էր ճարտար գրագիր, ուշիմ եւ հմուտ բառիցն Հայոց: Երթեալ յԷջմիածին, եւ անտի ընդ նուիրակի գայ ի Լեհաստան. ուր զբարեկարգութիւն եւ զուղղափառութիւն Հայոց տեսեալ՝ մտանէ ի դպրատունն Հայոց. ուստի զկնի ուսանելոյն ինչ լատիներէն՝ գնայ ի Հռովմ, եւ ի դպրատանն Ուրբանեան ուսեալ կատարելապէս զլատին լեզու, թարգմանէ (զԱռաջնորդ?) յերկինս, յամի Տեառն 1671, տպի գեղեցիկ ոճով, բայց խրթին եւ նոր բառիւք: Զկնի արքեպիսկոպոսին Նիկողայոսի՝ ոչ շատ յամեցեալ եւ ինքն ի Հռովմ, դառնայ ի Լէօպոլիս. բայց զի Նիկողայոս առոյգ էր եւ առողջ, առեալ զհրաման ի Ս. Ժողովոյն՝ երթայ ի Հայաստան քարոզելոյ աղագաւ. ուր ընդ ամս իբր տասն տեւէ:

1681. ՌՃԼ. Նիկողայոս Թորոսովիչն արքեպիսկոպոսն Լէօպոլսի գոլով ամաց 85, յայսմ ամի մարտի 21, յետ անպատմելի աշխատանաց իւրոց՝ արդեամբք լի հանգեաւ ի Քրիստոս, ի Լէօպոլիս: Սա էր որդի Պարոն Յակոբայ Թորոսովիչ մեծատան Լէօպոլսեցւոյ. այր փառահեղ, քաղաքավար, խոհեմ, ճարտար յառնելիսն, եւ ամենայն գովեստից արժանի. զի երկարաձիգ ամաց տաժանմամբն՝ երկիցս ի Հռովմ, երկիցս յարեւելս երթալով, զազգ մեր Հայոց ի Լեհաստանն՝ ի հնազանդութիւն սուրբ մօր եկեղեցւոյն Հռովմայ դարձոյց. յորմէ եւ ի Մաճառս եւ յայլ տեղիս ուղղափառութիւնն սփռեցաւ. զսէր եւ զպատիւ ազգիս մեչոյ՝ առ ամենայն ազինս բարգաւաճեաց. զանուն անմահ յիշատակի ինքեան թողեալ:

1875. ՌՃԼԴ. Ստեփաննոս Լէօպոլսեցի վարդապետն Լեհացի, յազատ տանէ Պերնադովեանց, որ ի սկիզբն միաբանութեան մերոյ ընդ Հռովմայ սուրբ եկեղեցւոյն՝ ի ծնողացն յԷջմիածին առաքեցաւ, եւ զի զճարտասանութիւնն լադինական ուսեալ էր ի Լէօպոլիս, թարգմանեաց քաղցր ոճով զԲուրաստանն աղօթից, զմասն ինչ Հին պատմութեանն Յովսեփայ հրէի, զԴիոնեսիոսի Արիսպագացւոյն վերստին թարգմանեաց գիրսն. նա եւ զգիրս Պատճառաց յ՚36 պրակս, եւ զՀայելին վարուց: Յետոյ բարի վարուք եւ ուղղափառութեամբ զկեանս իւր վճարեալ՝ հանգեաւ ի Քրիստոս, մօտ յայսմ ամի:

1686. ՌՃԼԵ. Մինաս վարդապետն Թօխաթցի Զիլիֆտար օղլու կոչեցեալն, եպիսկոպոս Պուղտանու (յորմէ ես զչորս աստիճանս առի յամի Տեառն 1680), ի դառնալն ընդ լերինս Մաճառաց, ի միզարգելութենէ՝ զոր ի բազում ամաց կրէրն՝ տանջեալ, վախճանի. թաղի ի գերեզմանատանն Օլախաց. ի վերայ գերեզմանի նորա բազում անգամ ի կիրակամտի լոյս յերկնից իջանէ. զոր ականատեսք եւ արժանահաւատ արք տեղւոյն՝ պատմեցին մեզ: Սա էր ճգնազգեաց, սրբակրօն, պահեցող եւ աղօթասէր. մինչ զի յամենայն աւուր զութ կանոնս սաղմոսացն Դաւթի՝ անխափան ասէր. ոչ երբէք մերկանայր զհանդերձսն յանձնէն, այլ նոքօք կծկտեալ ի վերայ բարձիցն ննջէր. ի գիշերին բազմիցս անգամ ելեալ ի մահճէն՝ սաղմոսելով շրջշրջէր ընդ տնիկն իւր: Որոյ ականատես բազմիցս ես ինքն եղէ:

Վարդան Յունանեան լուեալ զմեռանելն Նիկողայոսի արքեպիսկոպոսին Լէօպոլսի, հնարիւք ելեալ ի Հայաստանեաց՝ գայ ի Լէօպօլիս, եւ տիրէ աթոռոյն, զոր ընդ ամս 29 կառավարէ բարի վարուք: Ի սոյն ամի ընդունի յԻննոչենցիոսէ ԺԱէն զանուն արքեպիսկոպոսի եւ զեմիփորոն, եւ ի Ս. Ժողովոյն՝ զհազար սկուտս, զորս ոչ էր առեալ իբրեւ եպիսկոպոս ընդ ամս տասն. որովք զտիպ (գրոց) գեղեցիկ կազմեաց, զոր յափշտակելով յետոյ Շվէտացն, խափանեցաւ գործ նորա:

1689. ՌՃԼԸ. Աստուածատուր վարդապետն ի Մշու Ս. Կարապետին վանաց, եւ Տէր Քրիստոսատուր Մնտրողն՝ աւագերէցն Սեչովու եւ այլք, զուղղափառ հաւատոյ դաւանութիւն արարին առաջի Գեր. Վարդանայ Յունանեան արքեպիսկոպոսին մերոյ ի Լէօպոլիս, գոլով իմ ներկայ, փետրուար ամսոյն:

Սիւնհոդոս արարին մերայինքս ի Լէօպոլիս, հոկտ. 10, վերակացու գոլով Գեր. Տէր նունցիոսն Կանդելմի եւ Վարդան արքեպիսկոպոսն, վասն սրբագրելոյ զՊատարագատետրն, եւ այլն. որոյ աղագաւ առաքեցաւ ի Հռովմ Աստուածատուր եպիսկոպոսն Ներսէսեան:

1690. ՌՃԼԹ. Մովսէս վարդապետն եւ եպիսկոպոս Երեւանցի, երկիցս զմեծ նուիրակութիւնս Էջմիածնի արար. եկն ի Լէօպօլիս, յունվարի 25, եւ առաջի Վարդանայ արքեպիսկոպոսին մերոյ զուղղափառ դաւանութիւն արար. անտի գնացեալ ի Վեննայ, առնու ի Լէօպոլտէ կայսերէ զհրաման շինելոյ զեկեղեցի ի Պելկրատ. ուր սկսանի, բայց ի դիմելն Տաճկաց ի վերայ Հայոց? (դադարէ):

1693. ՌՃԽԲ. Պարոն Ծառուկն Ագսենտեան պապն իմ՝ 105 ամաց, բարեպաշտաբար փոխեցաւ յաստեաց, ուլիսի 10, ի Լէօպոլիս:

Մխիթար վարդապետն եպիսկոպոսն Մոկաց, Լալուակ Միխոյ կոչեցեալ, եկեալ ի լէօպոլիս, առաջի Վարդանայ Յունանեան արքեպիսկոպոսին մերոյ արար զդաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ:

1695. ՌՃԽԴ. Սիմէոն Աղուանից կաթողիկոսն՝ ընդ որոյ իշխանութեամբ են Շամախի, Կանճայ, Շիրուան եւ Ղարապաղ, քաղաքք եւ գաւառք, առ սոյն հայրապետն (Իննովկ. ԺԲ) զպատուական թուղթ հնազանդութեան եւ դաւանութեան գրեաց, զոր ես թարգմանեցի. ի վաղուց հետէ զինքն հնազանդ սուրբ եկեղեցւոյն Հռովմայ գրէ. խնդրէ ի սրբազան փափէն զյանձնարարական թուղթ առ արքայն Շահ սուլթան Հուսէյինն. որպէս զի ըստ առաջին թագաւորացն Պարսից՝ անխափան կարասցէ ինքն հովունել զհօտ իւր. եւ ընկալաւ:

Ներսէս վարդապետն Երեւանցի (կամ Վրացի) կանոնիկոս Վեննայի, զայսու ժամանակի վախճանի: Սա ի դպրատանն Ուրպանեան աշակերտեալ եւ ուսեալ զգիտութիւնս, եւ զի ոչ գոյր ի Հռովմ հայ եպիսկոպոս՝ յորմէ քահանայ ձեռնադրիւր, գայ ի Լէօպոլիս, հրամանաւ Ս. Ժողովոյն, եւ յ արքեպիսկոպոսէն Նիկողայոսէ քահանայ օրհնի. անտի դարձեալ ի Հռովմ՝ հանդիպի ի Վեննայ, յորժամ սաստիկ ժանտամահն էր անգրէն. ուր աներկիւղ պաշտէ զխորհուրդս եկեղեցւոյ՝ ախտացելոցն ժանտամահուամբն. թաղէ եւս. վասն որոյ եպիսկոպոսն Վեննայու՝ իբրեւ դադարեաց մահն, գիտացեալ զսորա բարութիւնն, թոյլտուութեամբ Ս. Ժողովոյն առնէ զնա պէնէֆիցիատոս (ժառանգաւոր) աթոռակալ եկեղեցւոյն Ս. Ստեփաննոսի Նախավկային: Յառնուլն Լէօբոլտի կայսեր զՊուտայ ի Տաճկաց, զՏէր Ներսէսն վասն թարգմանութեան թղթի Հայոց ուրուք՝ որ ի Պուտայն էր եւ զհուր (!) ետ պարոնութիւնն, առնէ զնա պաղատան իւրոյ երէց, որ կոչի Գաբելլան, եւ յետոյ կանոնիկոս նոյն եկեղեցւոյն: Սա որպէս ինքն իսկ պատմեաց ինձ՝ (զի էր իմ մեծ բարեկամ), զ՚1, 200 տաճիկս գերեալս՝ մկրտեաց:

ԶՇէհրիմանեան տոհմն՝ Լէօպոլտոս կայսրն՝ յայսմ ամի, մայիսի 23, անուամբ կոմսից թագաւորութեանն Մաճառաստանեայց՝ կոնտակաւ վայելչացոյց. ըրոյ ես թարգման եղէ. եւ վեհագոյն հայրապետքն Հռովմայ եւ այլ իշխանք՝ զնոյն մակագրութիւնն շնորհել նոցա սովոր են:

Քահանայ մի երդմնեցուցիչ իտալիացի՝ յայսմ ամի ուլիսի 8, առաջի իմ բազում աշխատութեամբ ընդ 15 աւուրս, զ՚700 հարիւրապետս դիւաց զօրօքն իւրեանց (!) հալածեաց ի դիւահարեալ կնոջէ, քեռ տնտեսին մերոյ, ի մատուռն դպրատան մեր Հռովմայ: Զարմանալի էր քահանայս այս մեծահաւատ եւ յոյժ խոնարհ, որ մինչեւ ցայժմ զ45 դիւահարս ազատեալ էր:

1704. ՌՃԾԳ. Սվէտքն յետ հարկանելոյ զՍաքսոնս, սկսանին զԼեհաստան հարկիւք կողոպտել. գան ի Լէօպոլիս, եւ զի քաղաքացիքն ոչ զհարկս կամեցան տալ եւ ոչ ի ներքո մտանել թոյլ ետուն, մատնութեամբ ոմանց առին զքաղաքն, սեպտեմ. 6. եւ իբրեւ զերիս ժամս աւար առին. ապա զդրամս եկեղեցեաց բռնութեամբ առին. ուստի եւ աթոռակալ եկեղեցին Հայոց զբազում սկիհս, զխաչս եւ զայլ արծաթի կահս՝ ետուն փոխանակ դրամոց: Իսկ յետ չուելոյն անտի Շվետաց՝ ժանտամահ մեծ անկաւ ի քաղաքն Լէօպոլիս, յորմէ 10, 000 հոգիք կորեան. նոյն մահն եւ յայլ մերձաւոր տեղիս սփռեցաւ:

1736. ՌՃՁԵ. Ծանեայ զոմն (քսան տմք են) իբր զնուիրակ, որ զսուրբ մեռոնն՝ աշխարհականաց զնահատեալ էր ի Պօչանն, եւ յայլ քաղաքս՝ նոքօք Պուղտանաց առաքեաց: -Բայց լռել ոչ կարեմ զանօրէն արարն Կիրակոս վարդապետին, որ երկուք ամօք յառաջ՝ ի քաղաքին, ի մէջ եկեղեցւոյն առաջի ժողովրդեանն՝ զխորհրդատետր մի ծիւ ծիւ արարեալ այրեաց, եւ կողիւքն զգլուխ քահանայի միոյ ծեծեաց: Գարշելի է զայսպիսեաց գրելն, բայց գանգատքն ոչ տան թոյլ: