Նամակներ

23. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ,
ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ,

Հունվարի 10-ին գրած սիրո նամակը ստացա երեկի եւ կարդալով իմացա ձեր ողջությունը, գոհացա աստուծուց, որ ողջ եք եւ առողջ, թեպետեւ քո հիվանդությունդ ինձ չարչարում է. աստված տա, որ Տկաչովի ձեռքով բժշկություն ստանաս, եւ հույս ունիմ, որ կարո՛ղ է, միայն դու քեզ պահպանի՛ր, առաջինը չմրսես, երկրորդը՝ ծխելը թարաքը հանե, մինչեւ զատիկ անարատ կլինես:

Եղբայր, ինչ որ սրբազանի մասին կգրիս նե, սուտ բան է, նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ բանից խապեր չիմ, ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա եւ ո՛չ ծան տվող. ասենք թե ծան տալ չեն կարող, եթե բան ունին, այստեղ կհարցնին, բայց չկա ոչինչ, միամիտ եղիր. եւ դու, եղբայր, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատար, չես գրիլ, թե ո՞վ է ծան տվողը կամ հարցմունք անողը, որ ես ալ իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծում իս, թե ես ալ կիմանամ, բայց ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ տեղյակ գրիս, որ ես մտատանջության մեջ չմնամ:

Մարտին Մակարիչի անունով եկած ձուկը եւ երեշկիկ ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, բայց նա խոստացավ Նախիջեւան հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես եւ Ավտուշն ողջ ենք եւ առողջ:

Մեր բոլոր ընտանյացը սիրո բարեւ, Կայանուշին գրած մի քանի տող գիրը կարդացի, շնորհակալ եմ, որ չի մոռանում: Անցյալները Խոնղուռին հետ Գրիգոր եղբորս մի գիր գրեցի, չգիտեմ ստացավ թե ոչ, պատասխան չունիմ մինչեւ այս օրս: Սրբազանն Պետերբուրք է:

Ավետիք Խազերովը եւս նորա մոտ է, զատկի վերա կուգան այստեղ եւ կմնա սրբազանը, բայց Ավետիքը չգիտեմ կուգա թե ո՛չ:

Այստեղ ամեն բերանից լսվում է խաղաղության մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ լինի եւ դուք եւ ամեն մարդ հանդարտեր:

Չգիտեմ Մատվեյ Խրիստոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. ես նորան գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով թե գիրս չի հասնիլ, ճանապարհ ընկած կլինի՝ նա Մոսկվա է տեյի, չգրեցի: Եթե տեղդ նոր բաներ կա նե, գրիս, եւ Սատեթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել էի, ստացա՞ր թե ոչ:

Խնդրեմ գիրիս պատասխանը առաջին փոշտով գրիս, սպասում եմ:

Աստված քեզ կատարյալ առողջություն տա եւ միմյանց տեսնելու եւ ուրախանալու արժանի անե:

Քո եղբայր

Մ. Նալբանդյանց

23 հունվարի

1856 Մոսկվա

24. ՍԻՄԵՈՆ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ

ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ,

ԱՐԳՈ ԲԱՐԵԿԱՄ

Առաջին նամակը, որ գրում եմ Ձեզ, մանավանդ առաջին անգամ ծանոթանալուց հետո, պարունակում է յուր մեջ մի խնդիր, որ կարելի էր միայն գործել երկար ու շատ ծանոթութենից հետո: Չնայելով այս անհարմարության վերա, ես բաց սրտով գրում եմ Ձեզ այս նամակը, առանց սուտ քաղաքավարությունների, որ մինչեւ այժմ եւս չեն ամաչում ոմանք գործ դնել:

Երկար ժամանակ է, որ ես եւ պարոն Նազարյանցն ցանկանում էինք դուրս տալ մի հայկական օրագիր, աշխարհաբառ լեզվով, հասարակին հասկանալի. երկար ժամանակ այս խորհուրդը մնացել էր մեր սրտումը բոլորովին անգործ, պատճառ, որ զանազան հանգամանք արգելք էին լինում այս ազգասիրական գործին: Այժմ տեսանելով այդ արգելառիթ հանգամանքների փոփոխությունը, տեսանելով մանավանդ, որ չուխոնները մինչեւ անգամ հրաման ստացան Ռուսաստանի մեջ օրագիր տպելու, կրկին անգամ զորացավ մեր սրտի ցանկությունը, եւ սկսեցինք հետեւել այս գործին, որ մեզ եւս թույլտվություն լինի տերությունից տպել ամենայն ամիս հայկական օրագիր Ռուսաստանի հայերի համար: Այս խորհրդով պ. Նազարյանցն ամսույս տասնիննից խնդիր գրեց ազգային լուսավորության նախարարին, որի հետ միասին ուղարկեց եւ տպելի օրագրի պայմանքը, որի համառոտ պարունակությունը այս է. առաջինը՝ որ այդ օրագիրը պիտի դուրս տա պ. Նազարյանցը, ամենայն ամիս ութածալ ութն թերթ (իմ անվամբ խնդրել չէր կարելի, պատճառ, որ ես համալսարանում լինելով եւ բժշկությամբ պարապելով, չունիմ իրավունք հայտնի կերպով պարապել այսպես բանի, թեպետեւ առանձին գործակից եմ օրագրին, ըստ որում մի մարդու անկարելի է այդ գործը կատարել): Երկրորդ՝ օրագիրը բաղկանում է չորս մասնից, այսինքն՝ Ուսումնական, Բանասիրական, Պատմական եւ Բնական հատվածներից, որոնք, համաձայն հոդվածների պարունակությանը, պիտո է զարդարվեն գեղեցիկ պատկերներով եւ օրինակներով։ Երրորդ՝ օրագիրը պիտո է անվանվի «Հյուսիսային փայլողություն» (Ceвepнoe cияниe) եւ ամենայն ամսական տետրակի վերա պիտո է տպվի որպես անունը, նույնպես այս փայլողության պատկերը: Հույս ունինք, որ տերությունը հրամայե, եթե միայն մի արգելքը որ կա, մի կերպով վերանա՝ այսինքն Մոսկվայի մեջ հայոց լեզվի ցենզոր չլինելը:

Այս մասին խնդրի մեջ ասված է, որ անդամ ընդունեն Մոսկվայի ցենզուրնի կոմիտետին հայ Գուբերնսկի սեկրետար Գեորգ Կարապետյան Սուրենյանցը. սա ավարտել է յուր ուսումը Լազարյանց Ճեմարանում, Լիցեական արտոնությամբ, արժանացել է 12-երորդ աստիճանին, գիտե ինչպես հայոց, նույնպես եւ այլ արեւելյան լեզուները եւ այժմ վարժապետ է նույն ճեմարանի մեջ: Գիտելով, որ տերությունը հանձնառու չի լինի հայ ցենզորի համար ջոկ ռոճիկ նշանակել, հոժարացել ենք ինքներս նորան տարեկան բավականություն տալ եւ խնդիրի մեջ գրել ենք, թե նա առանց վարձի պատրաստ է ծառայել, որպեսզի տերությունը չհանդիպի դժվարության եւ թույլ տա:

Լավ գիտեմ, որ թե այդտեղ մի հոգաբարձու մարդ չունենանք այս բանին, մեր խնդիրը չի ընդունվելու, մանավանդ որ պատճառը պատրաստ է: Վասն որո ովի՞ն կարող էի դիմել այս խնդրովս, եթե ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի եւ ազգի օգտին ցավակցողի: Թեպետեւ այս բանը Ձեր ծառայության պաշտոնից դուրս է, այսուամենայնիվ դուք շատ բարեկամներ ունենալով, որոնց առաջեւ, հավաստի գիտեմ, որ հարգելի էր Ձեր միջնորդությունը, կարող էիք օգնել մեզ այս ազգային գործի մեջ, որով ոչ թե միայն մեզ կպարտավորեիք, այլ եւ բոլոր հայոց ազգը, որ չունի ոչինչ լուսավորության հնար:

Այս հիման վերա ես խնդրում եմ Ձեզանից չխնայել ձեր աշխատությունը, որ նախարարությունը հետ չդարձուցանե մեր առաջարկությունը եւ թույլ տա սկսանել մեր գործը: Պարոն Նազարյանցը նույնպես, մի պրոֆեսոր Մուխլինսկիից խնդրել է, որ նա եւս աշխատի: Ուրիշ մարդերից չէր կարելի խնդրել պատճառը, որ հայերը դժբախտաբար այնպիսի մի զարմանալի հոգվո տեր են դարձած, որ եթե չկարողանան կամ չկամենան մի բանի օգնություն տալ, վնասելու եւ քանդելու միշտ պատրաստ են. իհարկե այս ոչ այլ ինչ է, բայց եթե ապացույց նորա բարոյականության հիվանդությանը:

Գիտեմ, որ մեր օրագիր տպելը քանի մի հնամոլ մարդերի ընդդեմ պիտի թվի, պատճառ, որ դոքա հին եւ մեռյալ լեզվի քամակից գնալով, կարծում են թե կարող են մի մոգական գավազանով հետ դարձնել հայերի համար հինգերորդ դարը, բայց այդ պարոնները փորձով կտեսանեն. եւ աստուծով առաջին անգամ մեր օրագրի վերա, թե ժողովուրդը փոքր ի շատե ճանաչել է ժամանակի իրավունքը, կտեսնեն, թե Հայը եթե մի գիր չի առնում ձեռը, բոլոր պատճառը այն չէ, որ չի կամենում կարդալ, բան հասկանալ, այլ մանավանդ այն է, որ կարդացածը չի հասկանում եւ, թե մինչեւ այժմ հայերի համար գրվել են միմիայն մի սխոլաստիկական կրոնական չնչին վեճերու վրա, որոնք ժողովրդի համար եղած թե չեղած միեւնույն է:

Մեր ցանկությունը այն է, որ կարողանանք ժողովրդին մոտեցնել փոքր ինչ դպրության հետ, նյութ եւ սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրության մեջ, եւ, ինչպես մի կողմից լեզուն, մյուս կողմից եւ նույնինքյան դպրության ոգին եւ ուղղությունը որքան կարելի է շինենք ժողովրդական, ազատելով աբեղայականությունից, որ մեջ մնացած է այժմ անտեր անտերունջ:

Շատ հույս ունիմ, որ Ձեր աշխատությունը կպսակե մեր սրտի ցանկությունը, եւ դա հավիտենական արձան կլինի մեր անկեղծ բարեկամությանը:

Ողջ եղեք եւ ուրախ Ձեր բոլոր գերդաստանով:

Ի 21 մարտի, 1856, Մոսկվա

25. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ:

ԱՄԵՆԱՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ
ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

38, 54, 76

Ձեր գրած երկու նամակը, առաջինն՝ տեղ հասանելուց հետո գրածդ, երկրորդը՝ այդ մեղադրության նամակդ, ստացա եւ շատ ուրախացա, իմանալով Ձեր առողջությունը. փույթ չէ, մեղադրիր, եղբայր, ինձ համար շատ քաղցր է լսել բարեկամի մեղադրությունը, քան թե մի հիմար թշնամու օրհնությունը, մանավանդ որ ես արժանի էի մեղադրության իմ լռութենովը:

Սիրական եղբայր, նամակ չգրելս ո՛չ թե մի սիրտ ցավելու բան ունեի, քավ լիցի, այլ գնալեդ հետո բավական ժամանակ 54 կբաներ, մանավանդ այն սեւը, հետո Պետերբուրգ գնացի. 2 շաբաթ հետո քիմիայից քննություն ունեի, այժմ թեեւ ազատ չեմ, բայց խղճմտանքս տանջեց, ստանալով այս վերջին նամակդ, մնալ անպատասխանի: Բայց այսքան ասեմ միայն, որ ես երկու նամակ ստացել եմ Ձեզանից, երրորդը, որ ասում եք, իմ ձեռքը չէ հասած: Այն ոտանավորն կուղարկեմ դիմացի շաբաթ, խնդրեմ ներողություն:

Պարոն Նազարյանցի նամակից իմացած կլինիս նոր ծրագրի մասին հետեւածներս, եթե հաջողի, հույս ունիմ, որ Նախիջեւանու մեջ այդ բանի տարածվելուն, որքան կարելի է, Դուք աշխատող կլինիք Ձեր ազգասիրական եւ լուսասիրական հոգովը, ես իսկույն կգրեմ բանի որպիսությունը, միայն մեկ լուր ստանանք Պետերբուրգից: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա, ինքս պարապում եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկա:

Պատվելի Պողոս աղա Չոռնովին սիրո ողջույն, որդին ողջ է եւ առողջ, միայն չի հանգչում այստեղ, ինչքան լինի, փոքր է, օտարությունը նրա համար դժվար է:

Քաղաքումս մեծ պատրաստություն կա թագադրության մասին, եթե ժամանակ կունենաս, արի այս հանդեսը տեսնելու: Օրը դեռեւս հայտնի չէ, իմացվածովը կգրեմ:

Շնորհավոր լինի խաղաղությունը (տեսար դուն 76-ին ժամանակը) ափսո՛ս, որ այդտեղ չէ

Ձեր բարեկամ

Միքայել Նալբանդյանը

Հասցես փոխված է.

На Большой Дмитровке,

в доме Рудакова.

Մոսկվա

18–356

26

26. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ

ՊԱՏՎԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ,
ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ.

Շնորհավորում եմ քեզ Քրիստոսի Սուրբ Հարությունը, տա աստված, որ դա մեզ ամեններիս համար հոգու եւ մարմնի նորոգություն լինի։ Հայտնում եմ եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը ստացա եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի, իմացա. ինչ որ կամենում էիր, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ ինչպես պետք է՝ այնպես գործ կատարե, հույս ունիմ, որ կատարվի ցանկությունդ:

Շուտով կստանաս ինձանից մի այլ գիր, այսինքն երկու շաբաթից կամ տասն օրից: Նորա մեջ կկարդաս դու եւս նոր բան ինչպես ինձ դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ չեմ ասում, որովհետեւ սպասելու բան կա. միայն այսքան իմացեք, որ դուք միաբանվելով շատ բան կարո՛ղ եք առնել, իսկ մին մինից հեռանալով, ամենքդ եւս ջոկ ջոկ կտակարանաք՝ աշխարհս որ կա, միաբանությամբ կա, եթե այն նյութերի միաբանությունը քակտվի, աշխարհս եւս կքանդվի. այս բաները լավ հարկավոր է իմանալ եւ իմացածը գործ դնել խելոք կերպով, պետք է այր մարդու սիրտ ունենալ եւ կին չդառնալ, եւ եթե մենք կամենայինք, որ մեզ ուրիշները պատվեին, պետք է որ նախ եւ հառաջ մենք մեր անձը պարտվենք. եթե այս չենք կատարում մենք, կանարգենք մեր անձը եւ պատճառ կտանք ուրիշներուն եւս անարգել մեզ:

Եղբայր սիրելի, այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ ամեն մարդ ամեն տուն, ամեն քաղաք եւ հասարակություն ինքը յուր խելքը գլուխը բերած պիտի մտածե յուր անցածը, ներկան եւ ապագան, պիտի չափե օգուտը, որ կարո՛ղ էր լինել յուր խելացի կերպով քաջությամբ գործ կատարելուց, պիտի չափե նույնպես վնասը, որ կարո՛ղ էր հասանել անխելութենով եւ երկչոտութենով կնիկմարդու նման գործ կատարելուց: Աշխարհի լուսավորությունը ծայրն է դասած, եւ մի՞թե մենք այնքան անարգ մարդիկ ենք, որ մինչեւ այնքան տեղը լինինք հասած, որ չկամենանք գոնե ճանաչել լույսը եւ խավարը, սահմանել երկուսի զանազանությունը, որոշել չարը եւ բարին:

Խնդրեմ մյուս անգամ գիր գրելու ժամանակ հայտնես ինձ, ի՞նչ եղավ մեր վարժապետի գործը, հույս կա՞ փրկության կամ ողջ առողջ է, եւ գործը ի՞նչ դրության մեջ է:

Մեք ամենքյան, որոնց որ ճանաչում ես, ողջ են եւ առողջ եւ ողջունում են ձեզ: ,

Այս անգամ այսչափ գրով բավականացիր, հետեւյալ անգամ կգրեմ բոլորովին այլ բաների մասին:

Ուրիշ բան չունիմ գրելու առ ժամս:

Մնում եմ քեզ միշտ բարյացակամ

Մ. Նալբանդյանց

19 ապրիլի

1856 Մոսկվա

Իմ հասցես.

На Большой Дмитровке, возле Дворянского

Kлубa в домe Pудаковa եւ այլն, եւ այլն։

27. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ

Прошение М. Налбандяна цензурному комитету

В САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКИЙ ЦЕНЗУРНЫЙ КОМИТЕТ

Moсква, 19 июня 1856 г.

Честь имею представить при сем на рассмотрение оного комитета мой труд на армянском языке: «Введение в творение Ежени Сю: (Странствующий жид)». Нужным считаю присовокупить, что за этим следует самый перевод упомянутого романа на армянском языке.

Учитель армянского языка

Микаел Налбандянц

Жительство имею на Большой Дмитровке, в доме г. Рудаковa.

Միքայել Նալբանդյանի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին
ՍԱՆԿՏ–ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ ՝

Մոսկվա, 19 հունիսի, 1856 թ

Պատիվ ունեմ սրան կից հիշյալ կոմիտեի քննությանը ներկայացնելու իմ աշխատությունը հայերեն լեզվով՝ «Եսեն Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա) ներածականը» խորագրով. անհրաժեշտ եմ համարում միաժամանակ հայտնել, որ դրան հաջորդելու է հիշյալ վեպի թարգմանությունը հայոց լեզվով:

Հայոց լեզվի ուսուցիչ

Միքայել Նալբանդյանց

Բնակվում եմ Բոլշայա Դմիտրովկա, պ. Ռուդակովի տանը:

28. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ

Прошение М. Налбандяна цензурному комитету
В САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКИЙ ЦЕНЗУРНЫЙ КОМИТЕТ

28 сентября 1856 г.

При сем честь имею вторично представить на усмотрение комитета рукопись под заглавием: «Введение в творение Ежени Сю (Странствующий жид)», исправленную по сделанным отметкам, которые нашел на страницах моей рукописи по получении ее обратно постановлением комитета, при отношении цензуры оного от 19-го сего сентября No 704.

При сем долгом считаю присовокупить, что из 29 статей отмеченных полностью, первые 17 совершенно уничтожены, почему я и должен был переписать те страницы, 18, 19 переделаны, 20 и 21 уничтожены, 22 переделано, 23 уничтожено, 24 и 25 переделаны, 26, 27 и 28 уничтожены, 29 переделано.

Поправки сии сделаны мною на полях тех же страниц, за исключением статей 18 и 29, помещенных в конце тетради под теми же номерами на странице 47.

Итак, из 29 статей мною совершенно уничтожены 22, а остальные семь значительно переделаны.

В случае, если значительные мои поправки всеми статьях не будут соответствовать Цензурному уставу, чего впрочем теперь я не ожидаю по сделанным поправкам, то комитет без предварительного сообщения мне о том в полном праве позволить мне печатать мой труд с тем, чтобы те из семи статей, которые в случае не будут одобрены Комитетом, я исключил совершенно.

Учитель армянского языка

Михаил Налбандянц

Միքայել Նալբանդյանի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին
ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ

Սրան կից պատիվ ունեմ երկրորդ անգամ կոմիտեի քննարկմանը ներկայացնելու «Եժեն Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա) ներածականը» խորագրով ձեռագիրը, որ ուղղված է արված նշումների համաձայն, որ գտա իմ ձեռագրի էջերի վրա, երբ այն ետ ստացա գրաքննչության սույն սեպտեմբերի 19-ի N: 704 գրության հետ:

Ընդ սմին պարտք եմ համարում տեղեկացնել, որ ամբողջապես նշված 29 հոդվածներից առաջին 17-ը բոլորովին ոչնչացրել եմ, ուստի ես հարկադրված եմ եղել արտագրելու այդ էջերը. 18, 19-ը վերափոխված են, 20 եւ 21-ը ոչնչացված են, 22-ը վերափոխված է, 23-ը ոչնչացված, 24 եւ 25-ը վերափոխված են, 26, 27 եւ 28-ը ոչնչացված են, 29-ը վերափոխված:

Սույն ուղղումներն իմ կողմից կատարված են այդ նույն էջերի վրա, բացառությամբ 18 եւ 29 հոդվածների, որոնք տեղադրված են տետրակի վերջում՝ 47-րդ էջում նույն թվահամարներով:

Եվ այսպես. 29 հոդվածներից իմ կողմից ամբողջովին ոչնչացվել են 22-ը, իսկ մյուս յոթը նկատելիորեն վերափոխվել:

Այն դեպքում, եթե յոթ հոդվածներում իմ կատարած զգալի ուղղումները չեն համապատասխանի գրաքննչական կանոններին, որ չեմ սպասում, ըստ կատարված ուղղումների, ապա կոմիտեն առանց ինձ այդ մասին նախապես հայտնելու լիակատար իրավունք ունի թույլատրելու ինձ տպագրելու իմ աշխատությունը այն հիմամբ, որ յոթ հոդվածներից այն, որոնք կարող էին հավանություն չգտնել, ես հանել եմ բոլորովին:

Հայոց լեզվի ուսուցիչ

Միքայել Նալբանդյանց