68. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ

ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՄԵՐՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

Խոնարհ Միքայէլ Նալբանդեանց

Վեհափառ տէր,

՚Ի մեկնիլ իմ ՚ի Կալկաթայէ, յամին անցելոյ յամսեանն Հոկտեմբերի, ընկալայ զերկուս կնքեալ ծրարս թղթոց, յանուն Ձերոյին վեհափառութեան. մինն ՚ի սրբակրօն աւագ քահանայէ սուրբ Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, ՚ի տէր Յովհաննիսէ Խաչիկեան, իսկ երկրորդն ի մեծարու եւ ի պատկառելի առնէ յողջոյն Հնդկաստան ՚ի պ. Յարութիւնէ Աբգարեանց: Ծրարքս այսոքիկ յանձն եղեն ինձ առ անկորուստ մատուցանելոյ վեհափառութեանդ, կամ անձամբ անձին, կամ այլով ապահով ճանապարհաւ, եթէ հանգամանք արգելուցուն զիս ի կատարելոյ ըստ առաջնոյ եղանակին:

Որովհետեւ հանգամանք պաշտամանս ոչ կախին զինէն եւ որք թերեւս ունիցին զիս զժամանակս քանիս արտաքոյ Ռուսսիոյ եւ որովհետեւ բռնակալական ընթացք Թադթէոս եպիսկոպոսի Բեկնազարեանց զգենուն զնոր իմն կերպարան, իսպառ անարժան եպիսկոպոսական կոչման նորա եւ աստիճանի, յայն սակս ստիպիմ փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի սպաս վեհապետիդ զնամականիսն, որք վերաբերին առ առաջնորդութիւն յիշեալ եպիսկոպոսի:

Ի նստիլ իմ ի Կալկաթա, զամիսս աւելի քան զչորս, տեսի զքահանայս ի Ջուղայոյ, ոմանք ՚ի նոցանէ ինքնահալածք եւ ոմանք հալածեալք [1] յերեսաց եպիսկոպոսի իւրեանց. տեսի զբազումս ՚ի բնակչաց Ջուղայոյ, զարս զուրկս ի նիւթական կարողութեանց եւ ի հայթայթանս օրական հացին վարեալս անդր քան զովկիան: Բայց երանի թէ չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահարկու [2] զտառապանաց ազգիս, զբռնակալութեանց առաջնորդին Ջուղայու, զաւարելոյ Ամենափրկչեան վանաց, որ յետ ունելոյ զայնքան աղբիւրս եկամտից եւ առանց ծախելոյ, զդանկ մի ի շինութիւն ազգի կամ ի պահպանութիւն դպրոցաց, որ ըստ օրէ թաղի ընդ պարտուք, որպէս քարոզէ յառաջնորդն, եւ Ղազար անուն սպասաւոր նորա [3] մեծագումար դրամոց, որպէս թէ ի փոխ տուելոց, պահանջող լինի ի վանաց:

Միթէ ո՛չ ի զարմանալիս թուիցի տեսարանս. վանքն Ամենափրկչեան հռչակի պարտապան, առաջնորդ նորա քարոզէ զանձն անինչ եւ անարծաթ, իսկ սպասաւոր առաջնորդի վանացն, որպէս ծառայ եկեալ ընդ առաջնորդին ի Ջուղա, հարուստ լինի քան զտէր իւր եւ քան զվանս, մեծագումար դրամս ի փոխ տայ վանաց, վաճառականութիւն առնէ գոհարաց, որպէս վկայեն ականատեսք, եւ մինչ Թադթէոս եպիսկոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն պարսից երկրորդ աստիճանի նշանաւ արեւու եւ առիւծոյ, սպասաւորս այս ընդունի նոյնպէս զմեդալիոն շքոյ ի նոյն տէրութենէ եւ հանդիսակից լինի տօնին յեկեղեցւոջ մերում, ուր խնկօք եւ մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական զարդուք բերեալ լինին նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից եւ գոհութիւնք առ աստուած ՚ի քրիստոնէական եկեղեցւոյ ընթանան [4] զմահմեդական թագաւորէ, եւ յետ այսր ամենայնի, այն է հարստութեան եւ պատւոյ, Ղազարդ այդ ծառայ մնայ դարձեալ առաջնորդին։

Այսմ սակաւուք նմանի սեղանաւորութիւն սպասաւորի նախկին պատրիարքի Կոստանդնուպոլսոյ Յակոբոս արքեպիսկոպոսի ի Պոլիս: Արքեպիսկոպոսն ցուցանէ զանձն կարօտ օրական հացի, եւ զայդ հրատարակէ ՚ի ձեռն լրագրաց, յետս [5] կոչէ լրագրօք զկտակ իւր 210. 000 դահեկանի, յանուն ազգին արարեալ, իսկ սպասաւոր նորա, որ ցարդ իսկ ծառայէ նմա, սեղանաւորութիւն առնէ՝ հրապարակի:

Խայտառակութիւնն ոչ լինի եղջիւրաւոր: Այլ մեք դառնամք ՚ի խորհուրդ թղթոյս:

Ունիմք առ մեզ զբովանդակ կայից եւ կալուածոց զցուցակ, որք սեպհական են Ամենափրկչեան վանաց ազգիս ի Ջուղա, այլ վասն ստուարութեան նորա չկարեմք արձանագրել աստէն մի առ մի, յուսալով ի պատեհ ժամու ի տիպ արձանացուցանել զայն ընդ այլոց տեղեկութեանց վերաբերելոց առ ազգն մեր ՚ի Ջուղա եւ առ առաջնորդութիւն Ամենափրկչեան վանաց, որպէսզի Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի, վեհափառութիւն եւ յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն յականէ եւ յանուանէ եւ ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար եւ զհաշիւ տնտեսութեան առաջնորդ կացուցելոցն ՚ի Ջուղա:

Առ ի՞նչ պէտս արդեօք վատնին եկամուտք վանացն մինչ եւ դպրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում ամաց հետէ պահի եւ յոտին կայ միմիայն ծախիւք բարեպաշտ առն ոչ [6] անծանօթի վեհափառութեանդ, ազգասիրի ասեմ մեծապատիւ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց:

Յետ թողլոյ իմոյ զՀնդկաստան եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ ահա նամականիք արժանաւորք լրացեալ հաւատոց հասանին առ իս եւ ծանուցանեն, եթէ ազգն մեր ՚ի Հնդկաստան ոչ այլ եւս կարելով ժոյժ ունիլ չարաչար տեսչութեան առաջնորդին [7] ՚ի Ջուղա, ՚ի ժողով գումարեալ ՚ի սրահ եկեղեցւոյն մերոյ ՚ի Կալկաթայ յերեքն դեկտեմբերի 1861 ամի, վճռեալ են աղերս արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր յաղագս յետս կոչելոյ զԹադթէոս եպիսկոպոսն յառաջնորդութենէ Ջուղայոյ եւ առաքելոյ զայլ ոք ՚ի տեղի նորա հնգամեայ ժամանակօք [8]:

Լսեմք նոյնպէս, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց իրազեկ եղեալ նախապատրաստութեանց ազգին ՚ի Հնդկաստան, կորզեալ է ՚ի ձեռաց ստրկացելոյ ազգին մերոյ ՚ի Ջուղա զթուղթ ինչ ջատագովութեան եւ այն, որպէս պատմեն նամականիք, ինքնին ըստ քմաց յօրինեալ [9] եւ ՚ի ստորագրութիւն ժողովրդոց մատուցեալ: Չեն ինչ անծանօթ բանական արանց, եթէ զիարդ պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, թերեւս եւ նոյն իսկ ՚ի Կալկաթայէ հասցէ առ Ձեզ ստորագրութեամբ քանի մի անձանց. թուղթ նմանօրինակ չեն զարմանք, այլ սովորական երեւոյթ յազգի ստրկացելոյ եւ կորուսելոյ զշաղկապ միաբանութեան, բայց ո՛վ արդեօք կարիցէ խաբիլ ի տեսանել ի թուղթս անդ զանուն եւ զստորագրութիւն նոցին իսկ չարաչար հարստահարելոց, որոց ազգականք ՚ի Հնդկաստան զնոցա իսկ հասեալ բողոքեն զհարստահարութենէ:

Կարծեմք, թէ բողոքանք հարստահարելոց առ ազատ ազգականս իւրեանց ՚ի Հնդիկս ստուգագոյնք իցեն եւ արժանի հաւատոց, քան զթուղթն յօրինեալ յամբաստանեալ եպիսկոպոսէ կամ յարբանեկաց նորա եւ ձեռնագրեալ ՚ի խղճալի եւ ՚ի համր բնակչաց Ջուղայու, թերեւս ի ներքոյ գաւազանի: Զայս ամենայն խոհականութիւն վեհափառութեանդ կարէ բացերես տեսանել:

Առ Ձեզ է բողոք իմ զանարժան հոգեւորաց ընդհանրապէս, ուղղեալ ՚ի Պետերբուրգէ ՚ի 11-էն փետրվարի 1850 ամի, առ Ձեզ են բազմապատիկ բողոքանք զանազան հասարակութեանց ազգի մերոյ զզանազան եպիսկոպոսաց եւ զառաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս նոցա զաւելու այժմիկ եւ բողոք մերազանց պանդխտելոց ի Կալկաթա:

Վեհափառ տէ՛ր, մինչդեռ գոյ ժամանակ դարման տանելոյ վիրաց ազգային մարմնոյ, որ է լրութիւն հօտին յանձն եղելոյ Ձեզ յաստուծոյ եւ յազգէն, փութացարուք ՚ի բժշկել, վայրկեան մի եւս, գուցէ անագան լիցի։

Կատարել զխնդիր հարստահարեալ ազգայնոց, ազատել զտառապեալ վիճակս ՚ի լծոյ առաջնորդաց, հակառակ առաքելոյն [10], վիճակացն տիրողաց, լուսափայլ կացուցանել զճշմարտութիւն, ճեղքելով զցնցոտի պատրուակս զոր սովոր է առադրել ամենայն ոք յանցաւոր, ոչ միայն արժա՛ն է ժառանգորդիդ հայրենի սեպհական հօտին, այլ եւ պարտականութի՛ւն:

Այո՛, պարտականութիւն, եւ զի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ վայրկենի, յորում զգլուխ խոնարհեալ յանդիման սեղանոյ ահաւորին աստուծոյ, ՚ի հրաշակերտ տաճարի մօրն մերոյ սրբոյ Էջմիածնի, առնուիք ՚ի գագաթ զօծումն սրբութեան, ո՞չ վայրկենակից նմին զգեցայք եւ զայդ պարտականութիւն սրբազան:

Եւ մեր է պարտականութիւն, եւ զի՞նչ արդեօք, զառաջինն դիմել առ Ձեզ, որպէս առ ընդհանրական Հայրապետ ազգի, առանց ձեռն սկսելոյ ՚ի հնարս զառ ի Ձէնջ անկախս: Եւ բնականս այս պարտականութիւն համարի լցեալ, այն ինչ ամենայն լրջութեամբ դիմեմք առ Ձեզ, հաւատալով, եթէ վեհափառութիւն Ձեր կարեկից ելով ազգին, չունիցի անտեսել զբողոք նորա, երբ մինչ առ Ձեզ բարձրանայ ի մղձկեալ սրտէ:

Սրբազնակատար տէ՛ր, այո՛, մինչ բան լինի զթշուառութեանց ազգի մերոյ, փոքր մի եւս եւ կատաղիմք իսկ, իբրեւ ի շանթից, ի հարուածոց առ ազգն, ընդոստացեալ [11], քանզի չեմք նմա օտար, քանզի մի արիւն շրջան առնու յերակս, եւ հետեւաբար հեկեկանք հոգեւար ազգության մերոյ արձագանս տան ի սիրտս մեր լցեալս արեամբ [12]:

Եւ ո՞ր ընդարմացեալ սիրտ, ո՞ր սալացեալ [13] խիղճ կարիցէ արդեօք աչք բացօք տեսանել զվիճակ ազգի մերոյ, զաստիճան թշուառութեան նորա, զարտասուս եւ զտառապանս աղքատաց, հարստահարելոց, վարատելոց, որբոց եւ այրեաց եւ զորս ՚ի թեւ ժամանակին միացելոյն սլանան ի վիհ յաւիտենական կորստեան, եւ զկնի այսր ամենայնի սառն ականատես հանդիսանալ աղէտիցս [14] յորս սակաւիկ [15] մի եւ հեղձնումք իսպառ:

Այս ամենայն, իրավունս տան մեզ, որպէս անդամոյ ազգի մինչ իսպառ բողոքել զանիրաւութեանց դասելոց առ ազգն յարտաքոյ եւ ի ներքոյ: ՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձինն, սանձել զլեզու կամ զգրիչ բանականաց: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի բողոքելոյ եւ ՚ի պաշտպանելոյ զիրաւունս ազգի մերոյ թշուառացելոյ եւ առաթուր կոխելոյ, քանզի ուխտեալ է նոցա սպաս հարկանել ազգին, կամենայն թողուլ, այլ զնա ոչ երբէք, զամենայն մոռանալ, այն զազգն ոչ բնաւ, ընդ նմա կեալ եւ ընդ նմա մեռանիլ:

Եւ այս ուխտ է, որ այսօրինակ բանայ զբերան մեր առաջի ամենեցուն, այս ո՛ւխտ է, որ ստիպէ զմեզ անպատրուակ խօսիլ Ձեզ զճշմարտութիւն. սա՛ է ձայն, թռուցեալ ի ճնշեալ սրտէ ազգի մերոյ, անզարդ եւ անպաճոյճ է նա, այլ կարի ճշմարիտ. հաճեցարուք ունկն մատուցանել այնմ, քանզի ոչ բազում անգամ հանդիպի վեհագոյն կացուցելոյն ճշմարտութիւն անվերարկու [16]:

Զամենայն զհրաման կամ զյանձնարարութիւն առ ի Ձէնջ պատրաստ կամի կատարել, որպէս եւ հասուցանել ի Հնդիկս կարճ եւ ապահով ճանապարհաւ զամենայն զթուղթ [17] առ Ձէնջ եթէ հաճեսջիք շնորհել [18]:

Զայդ ամենայն պարտ է կնքել ի մի ծրար յանուն իմ եւ առաքել ի Պետերբուրգ ՚ի բնակութիւն իմ մշտական ըստ ներքոյգրեալ հասցէիս. անտի անկորուստ հասանի առ իս ուր եւ իցեմ ես եւ հետեւաբար հրաման եւ յանձնարութիւն Ձեր կատարի ըստ ամենայն ճշտութեան:

Հաճեցարուք, վեհափառ տէ՞ր, ընդունել զհաւաստիս պատկառ ակնածութեան, որով մնամ միշտ ծայրագոյն քահանայապետիդ [19] սրբազնակատար հովուապետիդ ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի:

Լոնդոն, 20 Յունվարի

1862 ամի

69. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ

ՁԵՐՈՅԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈԻԹԻՒՆ
ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ՏԷՐ

Շնորհ ունիմ յայտ առնել սովին Ձերոյին վեհափառութեան, թէ ՚ի վիմագրեալ պատճէնէ եզրակացութեան ազգային ժողովոյն արարելոյ ՚ի Կալկաթա ՚ի 23 դեկտեմբերի 1860 ամի, ի մետասաներորդ յօդուածոյ նորին տեսանի, թէ ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս եկեղեցպանի սուրբ Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, պատրաստի գումար դրամոց, պատկանեալ սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի, որ շահուք հանդերձ հասեալ է ցվերջ 1860 ամի մինչեւ 2784 ցերեկու հազար եօթն հարիւր ութսուն եւ չորս հնդկական կումպանու ասացեալ ռուփիս, ցերեքտասան անայս եւ ցինն պղինձ, որ հաշուելով ըստ ռուսական դրամոց, ըստ արդի գնոցն, առնէ մերձ իբր 1852 մանէթս արծաթոյ եւ որ ի հարկէ մինչեւ ցարդ աճեալ է դարձեալ ընդ ձեռն տօկոսեաց [20]:

Զայսմանէ ՚ի խօսիլ իմ ընդ մեծարու ծերունւոյն պ. Յարութիւնի Աբգարեանց եւ ընդ Խաչիկեան տէր Յովհաննէս աւագ քահանային, լուայ, զի թէ վեհափառութիւնդ շնորհաբաշխ կոնդակաւ ձերով հաճեսջիք յանձն առնել, որպէս երեսփոխանի ՚ի ձերմէ կողմանէ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, ստանալ զայս գումար եւ հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշեալ անձն գերարժան պատրաստ է կատարել զհրաման Ձեր:

Միայն զայս մի պարտ համարիմ զեկուցանել վեհիդ, զի թէ հաճեսջիք զայդմանէ կոնդակ տալ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, հա՛րկ է էլի զստուգութենէ ստորագրութեան Ձերոյ ի վերտողեալ կոնդակին, Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայեսցէ այսպես. «Նորին վեհափառութեան իսկական ձեռամբ ստորագրեալ է կոնդակս, զորմէ Սիւնհոդոսս սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ» եւ այլն. զայս պահանջեն տեղական օրէնք անգլիականք:

Գումարդ այդ, որ մնացեալ է անդր եւ որ մնասցէ, եթէ ոչ պահանջիցէք, կարէ սատար լինել Ձեզ, թերեւս ի շինութիւն դպրոցին, զոր հիմնէիք տակաւին ամօք իբր երկուք յառաջ:

Եթէ հաճութիւն լիցի վեհափառութեանդ, որպէս ասացեալ եմ ի միւսում թղթիս, կարէք զկոնդակն կնքեալ մակագրել այսպես. «առ Մ. Նալբանդեանց, յաղագս հասուցանելոյ ի Հնդկաստան առ պ. Յարութիւն Աբգարեանց. եւ յետոյ զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ պահարան եւ վերստին կնքեալ ի վերայ արտաքին պահարանին մակագրել զանուն իմ եւ զլիակատար հասցէ, զոր ունիք գտանել ի վերջ միւսոյ նամակիս եւ առաքել է Պետերբուրգ: Եթե գտայց ես անդր, այն է զի ընկալեալ զայն, իսկոյն առաքեցից ի Կալկաթա, որպէս արժանն է, իսկ թէ կոնդակ Ձեր հասցէ անդր յիմում բացակայութեան, յայնժամ հաւատարիմ թղթակից իմ բնակեալ ի տան [21] յորում եւ ես բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ իցեմ ես եւ ես ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս:

Իսկ թէ կամիցիք այլով ճանապարհաւ գրել, կամ իսպառ զանց առնել, կամք վեհափառութեանդ են, ես զիմ կատարեցի զպարտականութիւն:

Աղաչելով զօրհնութիւն վեհափառ հայրապետիդ ի գլուխ իմ , մնամ միշտ, որպէս էի եւ եմ Ձերոյին սրբազնակատար տէրութեան

ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի

Մ. Նալբանդեանց

20 Հունվարի

1862 ամի Լոնդոն

70. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ

3 Փետրվարի, 1862 ամի, Լոնդոն

ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՀԱՅՐ,

Ձեր սրտառուչ նամակը, որից հայտնի երեւում էր թե ինչ տագնապի մեջ եք, ստացա պ. Հակոբյանց շնորհքով: Նամակը մի փոքր ուշացել էր, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել էին Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս էի ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն:

Ձեր նամակը եւ պ. Հարություն Աբգարյան բարեպաշտ ծերունվո նամակը առ վեհափառ կաթողիկոսը ուղարկել եմ հունվարի 20-ին մի առանձին նամակով, որի պատճենը այս մեկով ուղարկել եմ առ պ. Ս. Հ. Աբգար, եւ խնդրել եմ որ ինքյանք կարդան եւ ձեզ եւս ցույց տան:

Այնտեղ կտեսանեք, որ ես հաստատ եմ իմ խոստմունքիս մեջ. բայց թե ցարդ չկարողացա ինքս անձամբ կատարել ձեր հանձնարարությունը, իհարկե իբրեւ բանական այր, կհասկանաք, որ ես ազատ չեմ, որ կամեցածիս պես ուղղեմ իմ ընթացքը. պաշտոնիս հանգամանքները չթողին ինձ եւ որ չկարծեմ թե շուտով թույլ տան: Ինչեւիցե ես այն նամակը կաթողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի նույնպես Թիֆլիս եւ Էջմիածին իմ հավատարիմ բարեկամաց, որք անշուշտ նույնպես կգրեն եւ կխոսեն կաթողիկոսին՝ դարման մատուցանել Ջուղային:

Տեսանում եմ, որ դուք շատ վշտացած եւ շատ խռոված եք եպիսկոպոսի սպառնալիքներից, հավատացեք, որ ոչինչ չէ կարող առնել ձեզ: Երկյուղ ունիք կաթողիկոսից, թե մի գուցե եպիսկոպոսի նամակը հառաջացած լինելով քան զձերը, պղտորած լինի կաթողիկոսի կամ Սյունհոդոսի միտքը. այդ մասին անհոգ կացեք: Կաթողիկոսի հարաբերությունը առ Թադթեոս եպիսկոպոսը ինձ հայտնի է, որի մասին կարծեմ թե մասնավորապես ձեզ եւս ասած եմ:

Թիֆլիսի եւ Էջմիածնի բարեկամքը, հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտի գործ դնեն, որ դուք ամենեքին հասանեք ձեր նպատակին, եւ թշվառացյալ Ջուղան ազատվի բարբարոսության ձեռքից: Ես Ձեզ կգրեմ յուր ժամանակին եւ անլուր չեմ թողուլ. հաստատ կացեք:

Ինչ նամակ որ ինձ կամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. Սեթ Հ. Աբգարին, նա Լոնդոն կուղարկի յուրյանց գործակալին, եթե այստեղ լինեմ, այն է որ կստանամ, իսկ թե գնացած՝ ուրեմն հասցես թողած կլինեմ նորա մոտ եւ նա այն հասցեով կուղարկե ինձ Պետերբուրգ, որ 6 օրի ճանապարհ է այժմ:

Ներեցեք շտապ գրությանս, փոստի ժամանակը անցնում էր, եւ ես հազիվ կարողացա այս չափը գրել, քանզի կաթողիկոսին գրած թղթիս պատճենը օրինակեցի:

Հույս ունիմ, որ ձեր նամակը չպակասեցնեք ինձանից, ես եւս կգրեմ եւ այսպես միմյանց լուր ունենալով գոնե կկարողանանք ազգին պեսքը հասկանալ եւ ձեռքերից եկած ծառայությունքը գործ դնել:

Դարձյալ աղաչում եմ ներել այս աղճատ գրությանս, ժամանակը շատ կարճ էր: Միամի՛տ լինիք, որ կաթողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ չար պատահելու չէ, եւ եպիսկոպոսը ոչինչ չէ պիտո կարողանա առնել:

Ողջունեցեք հատկապես ձեր պատվական եղբայրը:

Մնամ խորին հարգանք

Խ. ծ. Միքայել Նալբանդյան

71. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ

20 Հունիսի, 1862

Ս. Պետերբուրգ

ՄԵԾՍԱՐՈՒ ՊԱՐՈ՛Ն

Ա. Պ. ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ,

Վստահ լինելով Ձեր ազգասիրության վերա, Ձեր հարգելի անունը հայտարարությանս մեջ (որ շնորհ ունիմ Ձեզ ուղարկելու) աշխատավոր հրատարակեցի Հայաստանի քարտի տպագրության, որին ձեռք զարկի, հուսալով մի միայն Ձեր գործակցության եւ ազգի համակրության վերա: Ինչ որ գործի հանգամանքներին է վերաբերվում, որպես նաեւ կրկին նպատակին, այդ մասին տեղեկություն կտա Ձեզ հայտարարությունս:

Ուղարկում եմ Ձեզ մի տպյալ 30 տոմսակի տետրակ, սկսած 931 համարից մինչեւ 960 համարը, եւ խնդրում եմ չխնայել Ձեր աշխատությունը այս ազգօգուտ գործի մասին, ուր իմ անձնականը այնքան է, որքան ամեն մի հայ մարդ ունի այս բանում անձնական օգուտ:

Յուրաքանչյուր ստորագրող պարոնի անունը, օրինակների թիվը եւ գումարի որքանությունը Ձեր ձեռքով եւ Ձեր ստորագրությամբ կգրեք տետրակի մեջ, որի աջակողմյան բաժինը կտրելով կտաք ստորագրել պարոններին, որպես անդորրագիր, իսկ ձախակողմյանը կթողուք տետրակի մեջ, որով առանց շփոթության հայտնի կլինի ստորագրողի անունը, օրինակի թիվը եւ գումարի որքանությունը։

Ձեր ներկա եղած քաղաքից դուրս, ուր մենք չենք կարողացել աշխատավոր մի պարոն նշանակել մեր հայտարարության մեջ, եթե հնար ունիք կարգել մի բարեկամ, այն բարեկամը կհավաքե ստորագրությունն եւ անունները դրամների հետ միասին կուղարկե Ձեր հարգության, իսկ դուք ստանալով նորանց, կգրեք Ձեր մատենի մեջ եւ յուրաքանչյուր ստորագրող պարոնների համար կուղարկեք տոմսակներ, կանոնի համեմատ:

Եթե մինչեւ առաջիկա սեպտեմբ. 15-[ը] ցրված ավարտած լինիք բոլոր Ձեզ հանձնված տոմսակները, այն ժամանակ տոմսակների մնացորդ մասը, որ կազմում են տետրակի ձախակողմյան բաժինը, հանդերձ սույն հաշվի մեջ երեւեցած արծաթի գումարով, կուղարկեք ինձ, իմ հասցեով, որ տպված է հայտարարության մեջ: Ես կարգադրություն արած եմ, որ Պետերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, եթե ես չպատահիմ եւս նույն միջոցին հիշյալ քաղաքում:

Եթե մինչեւ նշանակյալ ամսաթիվը բոլոր տոմսակները չլինին բաժանված, այդպիսի դիպվածում, մի միայն մի նամակով տեղեկություն կտաք ինձ, մինչեւ այն թվականը հավաքված ստորագրության մասին, նշանակելով ստորագրողների անունները, օրինակների թիվը եւ հետեւաբար գումարի որքանությունը:

Ստորագրության գինը կանխիկ չստացած, իրավունք չունիք տոմսակ կտրել եւ տալ ում եւ իցե:

Վերստին աղաչելով Ձեր ժիր հոգաբարձությունը այս գործի մասին, խնդրեմ ընդունել իմ անկեղծ հարգությունը, որով մնամ միշտ

Մեծարու պարոնիդ

անձնանվեր

Միքայել Նալբանդյանց

72. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ

ՆՈՐԻՆ ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ
ՄԵԾԱՐՈՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ

Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց բնակելոց ի
Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն
՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց

Յայտարարութիւն

Ի կատար հասուցեալ զյանձնարարութիւն հասարակութեան քաղաքիս, ի մասին հնդկական հրիտակացն եւ հասեալ զարդիս ի Նախիջեւան, խոնարհաբար խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ ժողով գումարել հասարակութեան մերոյ, առ ՚ի տալ նմա զկարեւոր տեղեկութիւնս եւ զգումար հրիտակին, զոր յաջողեցաւ ինձ ՚ի ձեռս բերել:

Խնդրելով ընդունել զհաւաստիս իմոց առ Ձեզ անկեղծ յարգանաց, մնամ միշտ մեծարու հայրենակցիդ

Խ. ծ. Մ. Նալբանդյան

13 Յուլիսի,

1862 ամի, Նախիջեւան

 

73. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ

20 декабря 1862 r. С[анкт]Петеpбypг

МОЙ МИЛЫЙ И ЛЮБЕЗНЕЙШИЙ БРАТ ЛАЗАРЬ ЛАЗАРЕВИЧ

Письмо твое от 29-го дек. получил сегодня утром; оно меня обрадовало и вот почему. Так как назначенные начальством дни для свиданий проходили так, что я подумал, что у тебя глаза воспалились сильнее, поэтому и немало беспокоился. Теперь, слава богу, что ты здоров; здоровье прежде всего. Ты мне говоришь, что другие проводили праздник, а ты в слезах и проч. Во-первых, наш праздник 6-го генваря, а не 25 дек., следовательно, не к чему было тебе провести день в слезах; во-вторых, я ума не приложу, к чему эти слезы, что же, они тебе доставляют удовольствие или мне могут быть утешением? Между тем, у тебя глаза так слабы. Подумай сам, что будет с родителями, да еще главное с тобой, если, сохрани бог, такое несчастье случится с твоими глазами, как в 1856 году. Берегись, брат, эти строки я пишу весьма серьезно. Наконец, ты должен понять хоть это одно, что грустные сведения, изъявление печали, повествование о слезах, никак не могут быть мне утешением; напротив, они наводят тоску на тоску, а я в ней не нуждаюсь, уединение всегда обильно ею. Если тебе без меня скучно и грустно, как бы то ни было, на свободе и хоть в весьма ограниченном обществе, то можешь из этого заключить, каково мне. Но я, несмотря на все это, не плачу и несу свой крест с терпением.

Итак, ты больше не будешь плакать и печалиться, не правда ли? Мне приятно заранее верить тебе в этом, как во всем другом безгранично.

Письмо любезнейшей нашей сестры Гаянэ меня до нельзя опечалило по тому случаю, что у нее грудь болит и есть кашель. Итак, горе на горе. Ради бога, в возможной скорости пиши к ней, чтобы она не пренебрегала своим здоровьем, чтобы обратилась за советом к наилучшему доктору и исполнила бы все его предписания. Пиши тоже, чтобы не грустили по мне и не плакали; я из себя выхожу, когда то и дело со всех сторон бомбардируют слезами; положите, ради Христа, конец всему этому; наконец, невыносимо. Касательно посылки от нее, искренне благодаpю, но я, как тебе неоднократно говорил, еще раз повторяю, мне не надо ничего, и не присылай. Пожалуйста, чтобы милая сестрица занялась своим здоровьем; от здоровья ее зависит счастие целого ее семейства, а это не на втором плане. Успокой тоже родителей. Внутреннее чувство говорит, что я их увижу живыми. Всем родным, родственникам и знакомым кланяйся от меня. Поздравляю их всех с наступающим Новым годом и предстоящим праздником Христовым: рождеством и богоявлением. Желаю всем им всех благ от души.

Брату Иоаннесу рукопожатие. Досадно, что он так занят, что на один час не может оторваться от дел для свидания со мной; впрочем, дело прежде свидания.

Милого друга, Анания Павловича Султан-Шаха, благодарю от души за изъявление участия в моем положении; я никогда не сомневался в его любви ко мне. Это он сам знает хорошо. Но он, вероятно, едет, по своему обычаю, «на деревянном коне», как говорится у нас, потому что более двух недель, а он все едет из Москвы в Петербург; и Троянский конь доехал бы уже. Очень рад, что он держит экзамены на степень доктора, желаю ему успеха от всей души не в одних экзаменах, но в науке самой. Кстати, у меня к нему есть просьба: передай, пожалуйста, ему, чтобы он достал здесь в Вольно-экономическом обществе или в Москве в обществе испытателей природы семена Sorghum Saccharatum, несколько золотников. Есть много видов сорго, один из них так, называемый Sorghum Saccharatum, полученный из Китая. Не знаю, есть ли здесь, но в Москве, наверное, есть; во всяком случае, он может и здесь спросить, и если есть, то взять 2-3 золот[ника], потом в Москве тоже 2-3 золот., так, чтобы всего было 4-6 золот. Взять из двух источников тем лучше, что семена эти, смотря по почве и климату, претерпевают изменения в физической форме и, более или менее, отклоняются от нормы, что, может быть (мое личное предположение), сопряжено с каким-нибудь химическим изменением в самом составе будущего организма. Случается ли это, или нет, я не имею данных, не испытал, потому что в Бенгалии не остался я до следующей жатвы, чтобы сравнить результат с результатом предыдущей жатвы, но изменения в формах семян есть факт. Я из Индии взял с собой целых 5 фунтов, полученные из Китая, но, к несчастью, тот чемодан, в котором были они, потеряли в Соутгемптоне, куда я прямо отправлял весь свой багаж, и по прибытии моем не нашел одного чемодана, где, как говорил, были семена.

Можно опять выписать из Китая через Индию, но пройдет год, пока получится, а между тем, на первом плане стоит вопрос: созреет ли до зрелости семян это растение в Нахичеване? До извлечения сока созреет, это верно, потому что там созревают виноград и кукуруза, но надо испытать все-таки на месте, dе fасtо. По получении этих семян, чтобы он отправил их в Нахичевань с кем-нибудь из проезжающих. Надо принять меры, чтобы не изморозить их, т. е., чтобы, завернув хорошенько, положить в чемодан, а не держать на воздухе. В противном случае, испортятся.

Так как у нас нет земли, то пусть он отправит на имя Карпа Макаровича, чтобы у него сеяли в саду, что на берегу Дона. Касательно присмотра за плантацией он может (Султан-Шах) написать к своему зятю Ивану Минаевичу, чтобы он принял на себя этот труд, и я убежден, что он не откажется от этого труда для меня.

 

12	12	12	12	12	12	12	12
								12
								12
								12
								12
								12
								12
								12
								12

 

 

Семена должны быть в Нахичеване в начале марта. Их надо сеять двумя неделями раньше того числа, после которого, по теории вероятности, не должны быть морозы. И вот как ведется эта плантация: пашут землю обыкновенно, как для всякого другого посева, потом бороною или каким-нибудь другим садовым орудием (потому что у нас делается это в виде опыта, в малом виде), уравнивают пашенную землю, после чего каким-нибудь орудием поперечно-параллельные линии, отстоящие друг от друга вершков, вот в этом виде (աղյուսակ) и на каждой точке, где линии пересекаются, кладут по одному зерну !

Их прикрывают землей, и проч. Забыл сказать, что пахать надо по возможности глубже (и для полевых посевов с осени); на первое время, после прозябения сорго, промежутки между кустами разрыхляют и очищают от сорных трав, а когда оно достигает на 1—1 ^1/2 аршина роста, тогда у корней окучивают землю. Это необходимо, другого никакого ухода не требует эта полезнейшая плантация. Пожалуйста, брат, как только приедет Султан-Шах, ты покажи ему это письмо, пусть он спишет все то, что касается до сорго и пусть исполнит все порученное; именем дружбы прошу его не пренебрегать этой моей просьбой. Пусть, в свою очередь, подробно напишет он Ивану Минаевичу обо всем, что будет касаться до непосредственного его надзора.

Прошлое мое письмо ты, вероятно, уже получил и если согласишься ехать домой, то, кстати, сам повезешь эти семена и исполнишь остальное.

Когда же увидимся? Когда же бумаги? Клянусь богом, что ничего не понимаю. До свидания, брат, будь здоров и весел.

Вечно твой

Михаил Налбандов

 

P. S. He знaю, когда ты получишь это письмо, но я тем не менее, еще раз поздравляю тебя с наступающим Новым годом и с предстоящим праздником Христовым.

Твой брат.

1862, դեկտեմբերի 30, Ս[անկտ] Պետերբուրգ

ԻՄ ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ

Քո դեկտեմբերի 29-ին գրած նամակն այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախացրեց եւ ահա թե ինչու: Որովհետեւ իշխանության կողմից տեսակցության համար սահմանած օրերը զուր էին անցնում, այդ պատճառով ես կարծում էի, թե քո աչքերը առավել բորբոքվել են, որի համար եւ շատ էի անհանգստանում: Այժմ, փառք աստծո, որ դու առողջ ես, ամենակարեւորն առողջությունն է:

Դու ինձ ասում ես, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու արտասուք էիր թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է եւ ոչ թե դեկտեմբերի 25-ին, հետեւապես, կարիք չկար օրդ լացով անցկացնել. երկրորդ, չեմ հասկանում, թե ինչի՞ համար են այդ արցունքները. ի՞նչ է, նրանք քեզ բավականություն են պատճառում, թե՞ կարող են սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն թույլ են: Ինքդ մտածիր, ինչ կլինի մեր ծնողների ու նամանավանդ քեզ հետ, եթե, տերը մի՛ արասցե, քո աչքերիդ նույն դժբախտությունը պատահի, ինչ 1856 թվականին: Զգուշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը ես գրում եմ ամենայն լրջությամբ: Վերջապես, դու պիտի հասկանաս գոնե, այն, որ վշտալի տեղեկությունները, տխրության արտահայտումները, պատմությունները արցունքների մասին — ոչ մի դեպքում չեն կարող սփոփել ինձ, ընդհակառակն, նրանք տաղտուկին տաղտուկ են ավելացնում, իսկ ես այդ բանին կարոտություն չունեմ — մենակությունը միշտ առատ է դրանով: Եթե առա՜նց ինձ քեզ համար ձանձրալի է եւ տխուր, քեզ համար, որ ինչպես էլ լինի՝ ազատություն ես վայելում, թեեւ շատ նեղ շրջանում, ապա դրանից կարող ես եզրակացնել, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս ամենին, լաց չեմ լինում եւ համբերությամբ տանում եմ իմ խաչը:

Ուրեմն դու այլեւս լաց չես լինի ու չես տրտմի, այնպես չէ՞: Ինձ հաճելի է նախօրոք անսահման հավատալ քեզ այս խնդրում, ինչպես բոլոր այլ խնդիրներում:

Մեր շատ սիրելի քրոջ՝ Գայանեի նամակն անչափ վշտացրեց ինձ այն պատճառով, որ նրա կուրծքը ցավում է եւ նա հազում է: Եվ այսպես՝ վիշտը վշտի վրա: Ի սեր աստծո, որքան հնարավոր է՝ շտապ գրիր նրան, որ անհոգության չմատնի իր առողջությունը, որ դիմե լավագույն բժշկի խորհուրդին եւ կատարե նրա բոլոր պատվերները: Գրիր նույնպես, որ չտխրեն իմ մասին ու լաց չլինեն: Ես շատ եմ նեղվում, որ չորս կողմից անընդհատ ռմբակոծում են ինձ արցունքներով. վերջ տվեք, ի սեր Քրիստոսի, այդ բոլորին, վերջապես, անտանելի է այդ: Ինչ վերաբերում է նրա ուղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ եմ, բայց ես, ինչպես բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկնում եմ — ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում եմ՝ թող սիրելի քույրիկս զբաղվի իր առողջությամբ. նրա առողջությունից է կախված իր ամբողջ ընտանիքի բախտը, իսկ դա երկրորդական խնդիր չէ: Հանգստացրու նույնպես մեր ծնողներին: Ներքին զգացմունքս ասում է, որ ես նրանց կենդանի կտեսնեմ: Բոլոր հարազատներիս, ազգականներիս եւ ծանոթներիս ողջունիր իմ կողմից: Շնորհավորում եմ նրանց բոլորի առաջիկա նոր տարին եւ Քրիստոսի ծննդյան եւ հայտնության գալիք տոները: Ի սրտե ցանկանում եմ նրանց բոլորին ամենայն բարիք:

Սեղմում եմ Հովհաննես եղբորս ձեռքը: Ափսոս որ նա այնքան զբաղված է, որ չի կարող մի ժամով կտրվել գործերից՝ ինձ հետ տեսակցելու համար. ասենք, գործը գերադասելի է տեսակցությունից:

Ի սրտե շնորհակալ եմ սիրելի բարեկամ Անանիա Պավլովիչ Սուլթան-Շահին, նրա՝ իմ վիճակի մասին հայտնած կարեկցության համար։ Ես երբեք չեմ կասկածել նրա՝ դեպի ինձ տածած սիրո մեջ: Այդ մասին ինքը լավ գիտե: Բայց նա, հավանորեն, ըստ իր սովորության, գնում է, ինչպես մեզ մոտ են ասում՝ «փայտե ձիու վրա». որովհետեւ երկու շաբաթից ավելի է, իսկ նա դեռ ճանապարհորդում է Մոսկվայից Պետերբուրգ. տրովադյան ձին էլ արդեն հասած կլիներ: Շատ ուրախ եմ, որ նա քննություն է տալիս դոկտորի աստիճան ստանալու համար. ի բոլոր սրտե ցանկանում եմ նրան հաջողություն ո՛չ միայն քննությունների, այլեւ գիտության ասպարեզում: Ի դեպ՝ մի խնդիրք ունեմ նրան. ասա, խնդրեմ, նրան, որ նա ձեռք բերե այստել «Ազատ տնտեսագիտական ընկերությունից» եւ կամ Մոսկվայում «Բնախույզների ընկերությունից» մի քանի մսխալ Sorghum Saccharatum-ի սերմեր: Սորգոյի շատ տեսակները կան, նրանցից մեկը, այսպես կոչված, Sorghum Saccharatium-ը, որը ստացված է Չինաստանից: Չգիտեմ, կա արդյոք այստեղ, բայց Մոսկվայում անշուշտ կա. համենայն դեպս, նա կարող է այստեղ էլ հարցնել, եւ եթե կա, ապա առնել 2-3 մսխալ, հետո Մոսկվայում, նույնպես 2-3 մսխալ, այնպես որ ընդամենը լինի 4-6 մսխալ: Երկու տեղից վերցնելը նրանով է լավ, որ այդ սերմերը հողի եւ կլիմայի համեմատ՝ ֆիզիկապես ենթարկվում են փոփոխության եւ ավելի կամ պակաս շեղվում նորմայից, որը թերեւս (իմ անձնական ենթադրությունն է), կապված է որեւէ քիմիական փոփոխության հետ հենց ապագա օրգանիզմի կազմի մեջ: Տեղի է ունենում այդ, թե ոչ, ես տվյալներ չունեմ, չեմ փորձել, որովհետեւ Բենգալիայում չմնացի մինչեւ հաջորդ հունձը, որպեսզի կարողանայի համեմատել արդյունքը նախընթաց հունձի արդյունքի հետ, սակայն, սերմերի ձեւափոխումը փաստ է: Ես Հնդկաստանից հետս վերցրի ամբողջ հինգ ֆունտ, որ ստացված էր Չինաստանից, բայց դժբախտաբար, այն ճամպրուկը, որի մեջ էին սերմերը, կորավ Սաուտհամպտոնում, որ ես ուղիղ ուղարկել էի ամբողջ իմ իրերը, եւ, հասնելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ, ինչպես ասացի, գտնվում էին սերմերը: Կարելի է դարձյալ բերել տալ Հնդկաստանից՝ Չինաստանի վրայով, բայց տարի կտեւի մինչեւ ստացվելը, մինչդեռ առաջնակարգ նշանակություն ունի այն խնդիրը, թե արդյոք Նախիջեւանում նա կհասնի մինչեւ սերմ տալու աստիճան: Որ նա կարող է հասունանալ հյութ արձակելու չափով, այդ ստույգ է, որովհետեւ այնտեղ հասունանում են խաղողը եւ եգիպտացորենը. բայց, այնուամենայնիվ, հարկավոր է փորձել տեղում, de facto:

Սերմերն ստանալուն պես, թող նա այն ուղարկի Նախիջեւան որեւէ գնացողի հետ: Պետք է միջոցներ ձեռք առնել, որպեսզի սերմերը չսառչեն, այսինքն՝ լավ փաթաթված դնել ճամպրուկի մեջ, այլ ոչ թե պահել բացօթյա: Հակառակ դեպքում կփչանան:

Քանի որ մենք հող չունենք, թող նա ուղարկի Կարպ Մակարովիչի անունով, որպեսզի ցանեն Դոնի ափում գտնվող նրա այգում: Ինչ վերաբերում է ցանքսի հսկելուն, նա (Սուլթան-Շահը) կարող է գրել իր փեսային, Իվան Մինաեւիչին, որ հանձն առնի այդ աշխատանքը, եւ ես համոզված եմ, որ նա ինձ համար չի հրաժարվի դրանից:

Սերմերը պիտի լինեն Նախիջեւանում մարտի սկզբին: Պետք է այդ սերմերը ցանել երկու շաբաթ առաջ այն օրից, որից հետո, հավանականության տեսությամբ, սառնամանիքներ չպետք է լինեն: Եվ ահա թե ինչպես են կատարում այդ ցանքը. հողը հերկում են սովորական կարգով, ինչպես այլ ցանքսերի համար, հետո հողը հավասարեցնում են տափանով կամ որեւէ այլ այգեգործական գործիքով (որովհետեւ այդ մեզ մոտ կատարվում է իբրեւ փորձ, փոքր չափով), որից հետո որեւէ գործիքով [անց են կացնում] իրար հատող զուգահեռ գծեր, որոնք գտնվում են միմյանցից 12 վերշոկ հեռավորության վրա, ահա այս ձեւով(աղյուսակ), եւ այդ գծերի յուրաքանչյուր հատման կետում ցանում են մեկական սերմ։

12	12	12	12	12	12	12	12
								12
								12
								12
								12
								12
								12
								12
								12

 

Սերմերը ծածկում են հողով: Մոռացա ասել, որ հողը պետք է հերկել ըստ կարելույն խոր եւ դաշտային ցանքսերի համար՝ աշունքից). սկզբնական շրջանում, սորգոյի ծլելուց հետո, թփերի միջեւ եղած տարածությունը փափկացնում են եւ քաղհանում են մոլախոտը, իսկ երբ այն հասնում է 1-1 ^1/2 արշին բարձրության, այն ժամանակ հողը հավաքում են արմատների մոտ: Դա անհրաժեշտ է, որեւէ այլ խնամք չի պահանջում այս շատ օգտակար պլանտացիան: Խնդրում եմ, եղբայր, հենց որ Սուլթան-Շահը գա, ցույց տուր դու նրան այս նամակը, — թող նա արտագրի այն ամենը ինչ վերաբերում է սորգոյին եւ թող կատարե բոլոր հանձնարարությունները. հանուն բարեկամության, խնդրում եմ անուշադրության չմատնի իմ այս խնդիրը: Թող նա, իր հերթին, մանրամասն գրի Իվան Մինաեւիչին այն ամենի մասին, ինչ կվերաբերի նրա անմիջական հսկողության:

Անցյալ իմ նամակը դու հավանորեն արդեն ստացել ես եւ եթե համաձայնվես վերադառնալ տուն, ապա հենց ինքդ կտանես այդ սերմերը եւ կկատարես մնացյալը:

Ե՞րբ կտեսնվենք, վերջապես: Ե՞րբ կլինին թղթերը: Աստված վկա, ոչինչ չեմ հասկանում: Ցտեսություն, եղբայր, առողջ եւ ուրախ եղիր:

Հավետ քո

Միքայել Նալբանդյան

Հ. Գ. Չգիտեմ, երբ կստանաս դու այս նամակը, բայց ես, այնուամենայնիվ, նորից շնորհավորում եմ քեզ գալիք նոր տարին եւ Քրիստոսի մոտալուտ տոնը:

Քո եղբայր