Նամակներ

74. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ

18 генваря 1863 года С. Петербург

EГО БЛАГОРОДИЮ ГОСПОДИНУ НАХИЧЕВАНСКОМУ ГОРОДСКОМУ ГОЛОВЕ КАРПУ МАКАРОВИЧУ ГАЙРАБЕТОВУ

Уполномоченного поверенного города Нахичевана, Кандидата Санктпетербургского императорского университета Михаила Налбандова

 

По просьбе моей были переданы начальством брату моему Лазарю бумаги, относящиеся к индийскому делу, по которому выбран я обществом поверенным.

Из этих бумаг самую необходимую Вам при совершении доверенности на имя Абкар и К° брат мой послал к Вам 12 сего генваря вместе с проектом доверенности, что вероятно Вы получите раньше, чем мое настоящее письмо.

Бумаги эти должны остаться у Вас, равно и деньги, оставленные у Вас на сохранение, до разрешения моего дела, ибо и бумаги, тоже деньги, <и> не могут быть передаваемы обществу без полного отчета с моей стороны обществу в том, в чем я обязался перед судом английским, т. е., что деньги эти будут употребляемы на предметы, ясно означенные в решении суда, что само общество непосредственно будет распоряжаться ими через своих выборных и что оно ни в каком случае не может передать сумму эту в чьи бы то ни было посторонние руки; в противном случае общество обязывается на свой счет восполнить растраченную сумму.

Я вполне надеюсь на Вас, что Вы, милостивый государь, исполните в точности мою законную просьбу.

До меня дошло, что г. Аладжалов (а быть может, и К° из Дегтярного пейеулька) в официальном собрании, полагаю, нашего городского общества, со свойственными ему и К° неблагонамеренными тенденциями, позволил себе сомневаться в доставлении мной Калькуттских денег с таким настойчивым отрицанием, чтоб не сказать более, что Вы были принуждены при общем собрании Показать ему и другим банковые билеты, переданные мною Вам на сохранение до разрешения моего дела.

При всем моем желании скрыть от Вас то чувство, которое вселил во мне этот поступок г. Аладжалова, не могу, однако же, не признаться Вам, что мне было горько слышать об этом; не потому, что домогательство г. Аладжалова могло бы вредить кредиту моему во мнении общества, на этот счет я совершенно спокоен, но потому, что бушующие в их груди страсти еще не умолкли и заставляют их всегда быть предметом смеха и общего неуважения.

Всему городу известно, что я приехал в Нахичевань вечером 10-го июля и был арестован 14-го утром, не мог бы же я в три дня приготовить отчеты, не смогли бы и Вы собрать общество по этому предмету, хотя уже и с моей и с Вашей стороны были приняты меры к тому и к другому, поэтому и нет необходимости говорить в мое оправдание о том, что я не мог удовлетворить пустому любопытству какого-нибудь г. Аладжалова и К ^օ. Говорю пустому любопытству, потому что фактически убежден в их индифферентизме; где слово идет о положительных пользах нашего бедного общества, не надо далеко ходить за доказательствами: бывшее жалкое управление нашего города еще на свежей памяти у всех; и на эту тему можно написать не одно письмо, а целую диссертацию в назидание отставным фарисеям городского управления, которые, во зло употребив простоту и доброту бедного нашего общества, долго замаскировывали свое ханжество под личиной святоши.

Их идеал, первообраз, полу-бог, 12 лет управлял городом без всякого контроля, без малейшей отчетности; общество ежегодно было обложено податью, были еще сотни других источников, большею частью произвольных, ни тем, и ни другим Вы не пользуетесь, городские расходы если не увеличены, то по крайней мере одинаковы, спрашивается: от чего у Вас остается при этом еще дивиденд, а у них — X=0? Не мешало бы господину Аладжалову обратить свое зоркое внимание на это обстоятельство, но они не только не обратили на это никакого внимания, не только не смели пикнуть при нем, но еще вдобавок своим двуличным поведением потворствовали ему, когда церковные наши деньги около 2-х сот тысяч рублей уничтожились; к чему им растравлять наши старые раны? Неужели они до такой степени бедны умом, что не могут понять, что несмотря на миролюбивый наш дух, против нашей воли заставляют нас обнажать их же собственные недостатки в общественных делах.

У меня нет богатства, но есть честь, и я готов при первой возможности отдать нашему обществу полный отчет о моих действиях до мельчайших подробностей, до последней полушки. Благо, если последуют моему примеру и те лица, в руках которых находилась какая бы то ни было часть общественной администрации. Но слишком жаркое участие, которое оказывает г. Аладжалов в судьбе индийских денег, зароняет во мне искру подозрения; не желают ли они и эту сумму спустить в трубу, по следам церковных капиталов.

Если их крик направлен к этой цели, то можно им положительно сказать, что слишком поздно спохватились!

Примите, милостивый государь, уверение в моем к Вам искреннем почтении, с коим честь имею быть Вашим покорнейшим слугою.

Михаил Налбандов

 

1863, Հունվարի 18 Ս. Պետերբուրգ 

ՆՈՐԻՆ ԲԱՐԵԾՆՆԴՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԳԼՈՒԽ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆՑԻՆ

Նախիջեւան քաղաքի լիազոր երեսփոխան, Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդատ Միքայել Նալբանդյանից

 

  Իմ խնդրանով իշխանությունը հանձնել է իմ եղբայր Ղազարոսին Հնդկական այն գործին վերաբերող թղթերը, որի համար հասարակությունն ընտրել է ինձ երեսփոխան:

Այս թղթերից Ձեզ համար ամենակարեւորը, «Աբգար ընկերության» անունով կատարած հավատարմագիրը՝ եղբայրս ուղարկել է Ձեզ սույն հունվարի 12-ին հավատարմագրի նախագծի հետ միասին, որը հավանորեն դուք կստանաք ավելի շուտ, քան այս նամակը:

Այդ թղթերը, ինչպես եւ Ձեզ պահ տված դրամը, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ իմ գործիս վերջանալը, որովհետեւ թղթերն էլ դրամ են, չեն կարող հանձնվել հասարակությանը առանց իմ՝ հասարակությանը լիակատար հաշվետվություն ներկայացնելն այն բանի մասին, որի համար ես պարտավորվել եմ անգլիական դատարանի առջեւ, այսինքն, որ այդ դրամը կգործադրվի դատարանի վճռի մեջ որոշակիորեն սահմանված առարկաների վրա, որ ինքը հասարակությունն անմիջականորեն պիտի տնօրինի այն իր ընտրած մարդկանց ձեռքով եւ նա ոչ մի դեպքում չի կարող հանձնել այդ գումարը որեւէ կողմնակի մարդկանց. հակառակ դեպքում հասարակությունը պարտավորվում է իր հաշվից լրացնել վատնած գումարը:

Ես լիովին վստահ եմ, որ Դուք, ողորմած տեր, ճշտությամբ կկատարեք իմ օրինական խնդիրքը:

Իմ ականջիս է հասել, որ պ. Ալաջալյանը (իսկ գուցե եւ Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) պաշտոնական ժողովում, ենթադրում եմ՝ մեր քաղաքի հասարակության, իրեն եւ Ընկ. հատուկ անբարյացակամ միտումով թույլ է տվել իրեն կասկածել Կալկաթայի փողերի իմ կողմից բերելու նկատմամբ, այնպիսի համառ   — եթե ավելին չասենք — ժխտմամբ, որ Դուք ստիպված եք եղել ընդհանուր ժողովում ցույց տալ նրան եւ մյուսներին բանկային տոմսերը, որ ես պահ էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի վերջանալը:

Թեեւ ես ուժեղ ցանկություն ունեի թաքցնելու Ձեզնից այն զգացմունքը, որ հարուցել էր իմ մեջ պ. Ալաջալյանի արարմունքը, չեմ կարող այնուամենայնիվ չխոստովանել Ձեզ, որ ինձ համար ցավալի էր լսել այդ մասին. ոչ թե այն պատճառով, որ պ. Ալաջալյանի այդ ձգտումը կարող էր գցել իմ վարկը հասարակության աչքում, — այդ կողմից ես բոլորովին հանգիստ եմ, — այլ որովհետեւ նրանց սրտում եռացող կրքերը տակավին չեն հանգստացել եւ ստիպում են նրանց ծիծաղի եւ ընդհանուր անպատվության առարկա դառնալ: ՝

Ամբողջ քաղաքը գիտի, որ ես եկա Նախիջեւան հուլիսի 10-ի երեկոյան եւ ձերբակալվեցի 14-ի առավոտյան. ես հո չէի կարող երեք օրվա ընթացքում պատրաստել հաշվետվություն, Դուք նույնպես չէիք կարող ժողով գումարել այդ խնդրի մասին, թեեւ թե՛ իմ եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված դրանց նկատմամբ, ուստի անհրաժեշտ էլ չէ ինձ արդարացնելու համար խոսել այն բանի մասին, որ ես չէի կարող բավարարել որեւէ պ. Ալաջալյանի եւ Ընկ. դատարկ հետաքրքրությունը: Ասում եմ դատարկ հետաքրքրություն, որովհետեւ լրիվ համոզված եմ նրանց անտարբերության մեջ՝ երբ խոսքը վերաբերում է մեր խեղճ հասարակության աներկբայելի օգտի մասին: Ապացույցների համար հեռու գնալու կարիք չկա. մեր քաղաքի նախկին խղճուկ կառավարությունը դեռ ամենքի թարմ հիշողության մեջ է, եւ այդ նյութի մասին կարելի է գրել ոչ թե մի նամակ, այլ ամբողջ դիսերտացիա ի խրատ քաղաքային կառավարչության պաշտոնաթող փարիսեցիների, որոնք ի չարը գործադրելով մեր խեղճ հասարակության պարզությունը եւ բարությունը, երկար ժամանակի ընթացքում քողարկել են իրենց կեղծավորությունը սուտ ճգնավորի դիմակի տակ:

Նրանց իդեալը, նախատիպը, կիսաստվածը 12 տարի կառավարել է քաղաքը առանց վերահսկողության, առանց որեւէ հաշվետվության. հասարակության վրա յուրաքանչյուր տարի հարկ է դրվել, գոյություն ունեին նաեւ եկամտի ուրիշ հարյուրավոր, գերազանցորեն կամայական աղբյուրներ. ո՛չ մեկից, ո՛չ էլ մյուսից դուք չեք օգտվում, քաղաքային ծախսերը եթե չեն ավելացել, ապա գոնե մնացել են նույնը. հարց է ծագում, թե ինչո՞ւ Ձեր օրոք դիվիդենդ էլ է մնում, իսկ նրանց ժամանակ X=0: Պարոն Ալաջալյանին չէր խանգարի իր աչալուրջ ուշադրությունը դարձնելու այս հանգամանքի վրա, բայց նրանք ոչ միայն ուշադրություն չեն դարձրել դրա վրա, ոչ միայն չեն համարձակվել ձայն ծպտուն հանել նրա ժամանակ, այլեւ բացի դրանից, իրենց երկդիմի վարմունքով խրախուսել են նրան, երբ մեր երկու հարյուր հազարի չափ եկեղեցական գումարները ոչնչացել են — էլ ինչո՞ւ են նրանք քրքրում մեր հին վերքերը: Մի՞թե նրանք այն աստիճանի աղքատ են մտքով, որ չեն կարողանում հասկանալ, որ չնայած մեր խաղաղասեր ոգուն, մեր կամքի հակառակ, հարկադրում են մեզ մերկացնել հենց իրենց սեփական պակասությունները հասարակական գործում:

Ես հարստություն չունեմ, բայց ունեմ պատիվ եւ ես պատրաստ եմ առաջին հնարավոր դեպքում լրիվ, ամենամանրամասն, մինչեւ վերջին կոպեկը, հաշվետվություն ներկայացնել մեր հասարակությանը իմ գործողությունների մասին: Լավ կլինի, եթե իմ օրինակին հետեւին եւ այն անձինք, որոնց ձեռքում է գտնվել հասարակական կառավարության մի որեւէ մասը: Բայց այն, չափից ավելի ջերմ սրտացավությունը, որ հայտաբերում է պ. Ալաջալյանը հնդկական գումարի նկատմամբ, կասկածի կայծ է գցում իմ մեջ. չե՞ն ցանկանում արդյոք նրանք եւ ա՛յդ փողերը քամու բերանը տալ՝ եկեղեցական կապիտալների օրինակով:

Եթե նրանց հարուցած աղմուկն այդ նպատակն է հետապնդում, ապա կարելի է նրանց դրականապես ասել, որ շատ ուշ եք ուշքի եկել: Ընդունեցե՛ք ողորմած տեր, առ Ձեզ անկեղծ հարգանացս հավաստիքը, որով պատիվ ունեմ մնալ Ձեր խոնարհ ծառա

Միքայել Նալբանդյան

75. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

14 февраля 1863 С. П. Бург

 

Милый брат !

Письмо твое от 12 февр. получил я вчера вечером, вместе с V томом пресловутого Энциклопедического словаря с величайшим удовольствием. Начну с милого друга Анания. Поздравляю его с благополучным приездом, после долговременного и вместе с тем тяжкого и опаснейшего путешествия — из Белокаменной в Питер. Помилуй, брат, этакий отчаянный переезд хоть кого сведет с ума; но шутки в сторону, я очень рад его приезду и какой то «mеntrе un grido» говорит мне, что я скоро его обниму и если это не останется только в области мечты, а осуществится de fасто, то, тогда, конечно, я буду рад в квадрате, и величайший из «детей воображения» — Гёте еще раз не будет прав в своей опрометчивой, абсолютной сентенции, что де «Мы— дети нашего воображения!». Экая умозрительная галиматья! Сами перешли по ту сторону координата и хотят нас уверить, что мы все отрицательные величины; этак нельзя.

Касательно добрых и сердечных советов Анания и гигиенических предосторожностей, мне остается только благодарить его и вместе с этим уведомить, что давно уже приняты эти меры с добавлением зельтерской воды, чтобы нейтрализовать сильные окисления крови щелочной этой водой и тем по возможности воспрепятствовать отделениям, которые в данных случаях вероятны при артериальности крови. При моем настоящем положении, относительно моей болезни я могу действовать только оборонительно; при наступательных действиях требуются совсем иные условия, в том числе и спокойствие души, которыми я пока не могу располагать. Итак, терпение! Маяк виднеется; жив или мертв, как-нибудь да причалим к берегу.

Присланный мне образчик Энциклопедического словаря ниже всякой посредственности; это знает и сама редакция и поэтому говорит на первой странице книги пошлый, избитый Sprach, хотя под другим предлогом. Вероятно у нас на всех энциклопедических предприятиях были неудачны. За то и публика заплатит этим литературных дел мастерам той же монетой, и они, в свою очередь, сядут на мель; теперь не то время, когда безнаказанно надували публику. Если б я был на свободе, то ни за какие блага в мире не упустил бы даром г. Патканьяну его статьи касательно армянской истории. Впрочем, лучшие статьи в этом словаре, по всей справедливости, были бы не на своем месте; теперь все они гармонируют, и творцы их, вероятно, отдыхают на лаврах. Buona notta!

Книга Лихутина, несмотря на промахи и поверхность бивуачного изучения многого, тем не менее, однако ж, есть труд самостоятельный, скажу более: труд добросовестный, потому что промахи происходят не из кривизны души — с намерением искажать истину, нет! но от неведения и, пожалуй, отчасти из общепринятых ложных традиций, в которых, однако ж, нельзя обвинить автора, если много прежде него открыта и уже истоптана ошибочная колея. В неверности карты, конечно, его нельзя опять «обвинить; это дело топографа или геодезиста при отряде, который, вероятно, и составил. Как бы то ни было, книга эта в своем роде не последняя; может статься автор поправит некоторые грубые ошибки, если добросовестная критика укажет ему на них; тогда, конечно, она более приблизится к истине.

Кончина Ф. М. Руднева, говорю без малейшего притворства, меня крайне опечалила; мир бедному Рудневу! В последний раз я его видел в конце июня, когда выезжал из Москвы, он был тогда запутан в сети совсем другой болезни, конечно, небезызвестной Ананию. Конечно, при таких худосочиях, рожистое воспаление могло бы разыграться до роковой катастрофы; а мне его жаль, да, очень жаль, у него был такой мягкий, общительный и тихий характер, при том весьма расположенный к веселости, что нельзя было его не любить. Между тем, неопровержимая истина, что Venit mоrѕ... et nemini pаrcetuі. Таков конец всему, что имеет начало; конец, конечно, в типическом и индивидуальном только смысле, а вовсе не в обширном естественном, где мы имеем дело с равновесием в бесконечной экономии природы и с различными сочетаниями элементов!... Это знает даже Гамлет. А propos, сегодня его пр<евосходительст>во Семен Григорьевич именинник. Как только получишь это письмо, то вместе с поклоном передай и мое искреннее поздравление и желание, чтобы возможно многие лета справлял этот день весело и здорово. Милым Ананию и Иоаниссу — рукопожатие. Всем прочим знакомым — теплый и непритворный поклон. Напиши домой письмо и брату Григорию, и сестре Варваре и благодари всех их за неизменные чувства и по возможности успокой их насчет меня.

Как только ты получишь какое-нибудь известие касательно носорога, то немедленно дай мне знать об этом. Впрочем может, до того мы и увидимся. Благо вам всем, что имеете возможность наслаждаться чудными звуками чарующей музыки, что касается до меня, то я кроме унылого звона колоколов, долетающего порой до моего уединения, вот уже 7 месяцев других звуков не слышу. Теперь мне остается говорить о двух вещах, чтобы «отписаться», как говорят бюрократы; это — о книгах и о злополучном приключении Калустова. Конечно, предпочту первое. Итак, еще раз повторяю, книги, книги и книги. Попроси у Эзова Шлоссера, у него, кажется, был, а если нет, то доставь мне полное собрание сочинений Маколея, о чем я лично утруждал его пр-во г. коменданта, чтобы он тебе об этом передал. Романы надоели, а словари действуют тошнотворно, словно tаrtаruѕ ѕtibiaticus, поэтому, пожалуйста, будьте тщательнее в выборе книг, чтобы они в одно и то же время могли бы меня хоть несколько развлечь и, вместе с этим, соответствовать потребностям обязательной любознательности. Вот вам программа.

Приключение Калустова, которое ты мне так патетически описал, меня еще раз убедило, что история без географии неудобопонятна. Где же происходило это плавание? Неравная борьба со смертью и, что еще хуже, с зловонием. Да здравствует енотовая шуба, она после этого опыта просто может заменить если не регулятора в механике, то, по крайней мере, спасательных лодок, о которых так много кричали английские журналы. Это большой шаг для мореплавания. Во время сильных ветров с помощью такой шубы корабль безнаказанно может лечь в дрейф; она может облегчить тоже плавание новых панцырных судов (на тяжесть которых так справедливо жалуются), поддерживая корабль относительно выше уровня воды, будучи удельно легче последней. Ну, да бог с ним, я думаю ему было не до шутки, ведь опасность серьезная, как хотите. Однако ж, теперь ему необходимо принять несколько ванн из насыщенного раствора хлористой извести с примесью какого-нибудь дубильного начала. По такой операции, во-первых, уничтожится весьма неприятный запах, а во-вторых, выйдет наш почетный осетр дубленным, тогда никакая сырость его не возьмет. Он бы без этого похода ни за что не надубился бы; вот еще доказательство тому, «что нет худа без добра».

Однако, до свидания, от скуки заговорился.

Целую тебя. Твой брат

Михаил Налбандов

1863, փետրվարի 14, Ս. Պ. բուրգ

 

Սիրելի եղբայր.

Երեկ երեկոյան մեծ հաճությամբ ստացա քո փետրվարի 12-ին գրած նամակդ հռչակավոր հանրագիտական բառարանի 5-րդ հատորի հետ միասին: Սկսեմ իմ սիրելի բարեկամ Անանիայից: Շնորհավորում եմ նորա բարեհաջող գալուստը երկարատեւ ու միաժամանակ դժվարին ու շատ վտանգավոր ճանապարհորդությունից հետո — Բելոկամեննուց [Մոսկվայից] Պիտեր [Պետերբուրգ]: Եղբայր սիրելիս, այդպիսի հանդուգն ճանապարհորդությունը ում ասես, որ խելքից չհանի. բայց կատակը մի կողմը. նրա գալուստն ինձ շատ ուրախացրեց եւ ինչ որ «mentre un grido» ասում է ինձ, որ ես շուտով նրան պիտի գրկեմ եւ եթե այդ չմնա սոսկ ցնորք, այլ իրագործվի de facto, օ՜, այն ժամանակ, իհարկե, ես անչափ ուրախ կլինեմ եւ «երեւակայության զավակներից» մեծագույնը, Գյոթեն, մի անգամ եւս անիրավացի կլինի իր անզգույշ, բացարձակ դատողությամբ՝ իբր «մենք մեր երեւակայության զավակներն ենք»: Ա՜յ քեզ մտահայաց զառանցանք: Իրենք են անցել կոորդինատի այն կողմը եւ կամենում են մեզ հավատացնել, որ մենք բոլորս բացասական մեծություններ ենք. այդպես չի՛ կարելի:

Ինչ վերաբերում է Անանիայի բարի եւ սրտագին խորհուրդներին եւ առողջապահական զգուշացումներին, ինձ մնում է միայն շնորհակալ լինել նրան եւ միաժամանակ հայտնել, որ այդ միջոցները վաղուց արդեն գործադրվում են սերտերյան ջրի հավելումով, որպեսզի ալկալիական այդ ջրով չեզոքացվի արյան խիստ թթվեցումը եւ այդպիսով ըստ կարելույն խափանվեն այն արտաթորումները, որոնք տվյալ պարագայում հավանական են արյան զարկերակայնության դեպքում: Աչքի առաջ ունենալով իմ ներկա վիճակը, հիվանդությանս նկատմամբ ես կարող եմ միմիայն պաշտպանողական դիրք ընդունել. հարձակողական գործողությունների դեպքում պահանջվում են միանգամայն այլ պայմաններ, — այդ թվում նաեւ հոգու հանգստություն, — որոնք առայժմ չկան իմ տրամադրության տակ: Ուրեմն համբերություն: Փարոսը երեւում է, կենդանի թե մեռած   — որեւէ կերպ ափ կհասնենք:

Ինձ ուղարկած հանրագիտական բառարանի նմուշը ցածր է ամենայն միջակությունից. այդ գիտե եւ ինքը խմբագրությունն ու դրա համար — թեեւ այլ պատճառաբանությամբ — գրքի առաջին էջում գործ է ածում սովորական փծուն Sprach: Հավանորեն, մեզ մոտ բոլոր հանրագիտական ձեռնարկումները դրոշմված են ճակատագրի անեծքով, որովհետեւ մինչեւ այսօր եղած բոլոր փորձերն անհաջող են եղել: Դրա համար էլ հասարակությունը կհատուցի գրական գործերի այդ վարպետներին ըստ արժանվույն եւ նրանք, իրենց հերթին, դեմ կառնեն ծանծաղուտի: Հիմա այն ժամանակը չէ, երբ անպատիժ խաբում էին հասարակությունը: Եթե ես բանտարկված չլինեի, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի համար էժան չէի նստեցնիլ պ. Պատկանյանին նրա՝ հայոց պատմության վերաբերյալ գրած հոդվածը: Ասենք, ավելի լավ հոդվածները՝ արդարացիորեն զետեղելով՝ չէին պատշաճիլ այդ բառարանին. այժմ նրանք բոլորը ներդաշնակում են իրար ու նրանց ստեղծողները, hավանորեն, հանգիստ են վայելում դափնիների վրա: Buone notta!

Լիխուտինի գիրքը, չնայած իր թերություններին ու շատ բաների թեթեւակի եւ մակերեսային ուսումնասիրության, այնուամենայնիվ ինքնուրույն, ավելին կասեմ՝ բարեխիղճ աշխատանք է, որովհետեւ վրիպումներն առաջ են եկել ոչ թե հոգու խարդախությունից՝ ճշմարտությունը խեղաթյուրելու նպատակով, ո՛չ, այլ անտեղյակ լինելուց, ու, թերեւս, մասամբ ընդհանրացած կեղծ տրադիցիաներից, որոնց համար, այնուամենայնիվ, չի կարելի մեղադրել հեղինակին, քանի որ շատ կողմից է նրանից առաջ բացված ու տրորված սխալ ուղին: Իհարկե, քարտեզի անճշտության համար էլ չի կարելի նրան մեղադրել. դա էքսպեդիցիայի տեղագրի կամ երկրաբաշխի գործն է, որը հավանորեն եւ կազմել է: Այսպես թե այնպես, այդ գիրքն իր տեսակի մեջ հետիններից չէ. թերեւս հեղինակը կուղղե իր մի քանի կոպիտ սխալները, եթե բարեխիղճ քննադատությունը ցույց տա նրան այդ. նման դեպքում, իհարկե, գիրքն ավելի կմոտենա ճշմարտության:

Ֆ. Մ. Ռուդնեւի մահը, միանգամայն անկեղծ եմ ասում, խորապես վշտացրեց ինձ. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկորներին: Վերջին անգամ ես նրան տեսա հունիսի վերջերին, երբ դուրս էի գալիս Մոսկվայից. այն ժամանակ նա խճճված էր միանգամայն այլ հիվանդության ցանցում, հիվանդություն, որը, անշուշտ, անհայտ չէր Անանիային: Իհարկե, նման հյուծախտի դեպքում կարմիր քամու բորբոքը կարող էր հասցնել օրհասական վախճանի, իսկ ես նրան ափսոսում եմ, այո, շատ եմ ափսոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղմ, բացսիրտ եւ խաղաղ բնավորություն՝ միշտ տրամադրված ուրախանալու, որ չէր կարելի նրան չսիրել: Մինչդեռ, անhերքելի ճշմարտություն է, որ Venit mors... et nemini paratui!: Այս է վախճանը այն ամենի, ինչ սկիզբ ունի, վախճան, իհարկե, միայն տիպիկական եւ անհատական իմաստով եւ ոչ թե բնական ընդարձակ իմաստով, որտեղ մենք, բնության անծայրածիր տնտեսության մեջ գործ ունենք հավասարակշռության եւ տարրերի զանազան զուգորդումների հետ... Այդ գիտե մինչեւ անգամ Համլետը: A propos, այսօր նորին գերազանցության, Սեմյոն Գրիգորեւիչի, անվանակոչության օրն է. Հենց որ ստանաս նամակս, բարեւի հետ միասին հայտնիր նրան եւ իմ անկեղծ շնորհավորանքը եւ ցանկությունս, որ նա որքան կարելի է շատ տարիներ ուրախ եւ առողջ անցկացնի այդ օրը: Սեղմում եմ սիրելի Անանիայի եւ Հովհաննեսի ձեռքը: Բոլոր մնացած ծանոթներիս ջերմ եւ անկեղծ բարեւներ: Մերոնց նամակ գրիր եւ Գրիգոր եղբորս, ե՛ւ Վառվառե քրոջս, ու շնորհակալություն հայտնիր նրանց բոլորին անդավաճան զգացմունքների համար եւ, ըստ կարելույն, հանգստացրու նրանց իմ նկատմամբ։

Հենց որ դու որեւէ լուր ստանաս ռնգեղջյուրի վերաբերյալ, անմիջապես հայտնիր ինձ այդ մասին: Ասենք, թերեւս, մինչ այդ մենք տեսնվենք: Երանի ձեզ բոլորիդ, որ հնարավորություն ունիք վայելելու հրաշալի երաժշտության թովիչ հնչյունները. ինչ վերաբերում է ինձ՝ բացի երբեմնակի իմ մենաստանին հասնող զանգերի տրտում ղողանջից, ահա յոթ ամիս է, ինչ ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ մնում է խոսել երկու բանի մասին, որպեսզի «գլուխս ազատեմ» (отписаться), ինչպես ասում են բյուրոկրատները — այն է՝ գրքերի եւ Գալուստովի չարաբաստիկ արկածների մասին: Իհարկե նախադասում եմ առաջինը: Այսպես ուրեմն, նորից կրկնում եմ՝ գրքեր, գրքեր եւ գրքեր: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, իսկ եթե ոչ՝ գտիր ինձ համար Մակոլեյի երկերի լիակատար ժողովածուն, որի համար ես անձնապես նեղություն տվի նորին գերազանցության պ. պարետին, որ նա քեզ հաղորդի այդ մասին: Վեպերը ձանձրացրել են, իսկ բառարանները զզվանք են առաջացնում, ինչպես tartarus stibioticus-ը, ուստի խնդրում եմ գրքերն ընտրել ամենայն ուշադրությամբ, որպեսզի նրանք կարողանան քիչ թե շատ զբաղեցնել ինձ ու միաժամանակ համապատասխանեն անհրաժեշտ հարցասիրության պահանջներին: Ահա ձեզ ծրագիր:

Գալուստովի արկածը, որ դու այդքան պաթետիկ նկարագրել ես, մի անդամ եւս համոզեց ինձ, որ պատմությունն առանց աշխարհագրության դժվար հասկանալի է: Որտե՞ղ էր կատարվում այդ նավագնացությունը, անհավասար պայքար մահվան դեմ եւ, որ վատթարագույնն է, գարշաhոտության դեմ: Կեցցե՜ ջրարջի մորթուց մուշտակը. այս փորձից հետո նա ուղղակի կարող է փոխարինել եթե ոչ կարգավորիչին մեխանիկայում, ապա, համենայն դեպս, ազատարար նավակներին, որոնց մասին այնքան շատ գոռում էին անգլիական ժուռնալները: Դա մեծ առաջադիմություն է ծովագնացության համար զորեղ քամիների ժամանակ: Այդպիսի մուշտակի օգնությամբ նավը կարող է անպատիժ կանգնած մնալ միեւնույն տեղում — նա կարող է հեշտացնել նոր զրահավոր նավերի նավարկությունը եւս, որոնց ծանրության վրա այնքան իրավացիորեն գանգատվում են, պահելով նավը համեմատաբար ավելի բարձր ջրի մակերեւույթից՝ իր տեսակարար կշռով վերջինից ավելի թեթեւ լինելու հետեւանքով: Է՛հ, տերը նրա հետ, ես կարծում եմ, որ նա կատակ անելու ժամանակ չուներ. չէ՞ որ վտանգը լուրջ էր — այդ չպիտի մոռանալ: Ներկայումս, սակայն, այդպիսի գործողությունից հետո նրան անհրաժեշտ է աղաղային որեւէ բաղադրությամբ խառն քլորակրի հագեցած լուծույթի մի քանի վաննա ընդունել, նախ՝ կոչնչանա չափազանց անախորժ հոտը, իսկ երկրորդ՝ մեր հարգելի թառաֆը աղաղային կդառնա, այն ժամանակ ոչ մի խոնավություն չի ազդի նրա վրա: Առանց այդ արշավի նա երբեք չէր աղաղավորվի. ահա մի ապացույց եւս այն բանի, որ «չիք չարիք, առանց բարեաց»:

Սակայն, ցտեսություն, ձանձրույթից շատ խոսեցի: Համբուրում եմ քեզ:

Քո եղբայր Միքայել Նալբանդյան

76. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

17 февр. 1863 С. Петербург

 

Милый и бесценный брат!

 

Вчера вечером, т. е. 16-го, получил я твое письмо, на котором стояло 17 число; между прочим, по содержанию было ясно, что оно написано 15-го, на другой день именин его пр-ва С. Г. Султан-Шаха. Это маленький анахронизм, впрочем, положительно безвредный. Каталоги: общества садоводства и Овсянникова вместе с образчиками Sorg<hum> Sacchar<atum> тоже дошли до меня и что, главное, меня обрадовало, — это книга Фоше, введение которой я уже успел прочесть и немного ниже скажу свое мнение. 14-го я написал к тебе письмо, вероятно теперь дошло оно до тебя, в котором я уже высказал свое мнение об энциклоп. словаре и о книге Лихутина. Кстати, книги эти при сем возвращаю. Я у тебя просил Шлоссера или Маколея, если удастся тебе доставить, то, пожалуйста, принеси залпом несколько томов, а не гомеопатическими дозами — по книжечке. Сигары у меня есть еще и хватит до первых чисел будущего месяца, а там, что бог даст. Благодарю за предложение ананьевской рыбы, только, пожалуйста, не приноси, мне ничего не надо. Табак я покупаю там же, где и вы купили бы; стало, нет никакой разницы, я ли покупаю или присылают ли мне, кроме того, что по первому способу+ он гораздо скорей доходит до меня. Насчет этих вещей будьте покойны.

Если нам не суждено видеться в скорости, то не забудь сообщить мне о результате ваших домогательств касательно носорога, это чрезвычайно меня интересует. В твоем письме, кроме того, что вы все здоровы, другого ничего не нашел радостного, оно как-то дышет грустью, где о моих письмах говорится, как о последнем удовольствии, и где положение ваше выставляется безвыходным. Признаюсь, подобные речи не могут навеять на меня радости и разогнать тоску абсолютного моего одиночества, тем более подобные вещи не достигают цели, если они назначены для того, чтобы утешить меня Между тем, я уже привык к вашим бесконечным слезам и выражениям в приведенном мною стиле и, наконец, убедился положительно, что мне надо вас утешать, а не наоборот, поэтому предоставляю вам полную свободу плакать и горевать и всякий раз не забыть сообщить мне о них, это меня развлечет! Ну, оставим эти глупости, от них прока не будет. Искренно благодарю Ананию за его братское ко мне расположение; более не говорю, потому что он сам знает, что я ценю его безукоризненную и неизменную дружбу. Только я не понял, с какой стати он сообщает мне латинское название марены; вероятно, когда-нибудь мы об этом говорили и не находили латинское название армянскому торону; во всяком случае, братски жму ему руку. Что же касается того, чтобы я назначил ему какую-нибудь работу, то мое мнение — отложить это до более благоприятного времени; быть может, к тому и мой горизонт прояснится и будем в состоянии вместе работать над зоологией и ботаникой, потребность которых в нашей отечественной литературе чувствуется так осязательно. Пока пусть он займется своей специальной наукой — медициной, об остальном можно и после подумать.

При последнем нашем свидании ты мне говорил, что нуждаешься в деньгах, что же, получил или нет? Если не получил, то мне надо будет просить начальство о дозволении, чтобы я, из находящихся при мне денег, мог тебе послать; они и так без всякой пользы лежат здесь вот уже семь месяцев.

Касательно моего здоровья будьте покойны; хвастаться им далеко не могу, но и отчаиваться пока еще подожду, тем более, что я давно уже привык к страданиям; на пути моей жизни никогда не цвели розы! Благодарю вас всех за выпитое за мое здоровье вино, я никогда не сомневался в чувствах моих добрых друзей. Кланяйтесь его пр-во С. Г. Султан-Шаху и благодарите за его теплое ко мне расположение. Что это за География Даниеля? Скажите Ананию, если в самом деле заслуживает она внимания, то доставь мне один экз<емпляр>, вероятно, здесь есть у Глазунова, на Садовой. Впрочем, я все навязываю тебе издержки, а есть ли у тебя деньги? Ты и так говорил, что уже задолжал здесь, получил ли из дома и заплатил ли долги? Пожалуйста, не забудь об этом мне написать. Меня мучает мысль, что ты здесь на чужбине можешь остаться без денег, да еще вдобавок в долгу. Передай брату Иоаннесу мое рукопожатие, надеюсь, что он теперь начнет уже по возможности удовлетворять вашу меломанию. Когда же я услышу из «Троватора» любимую арию Vivea и проч.

Помнишь, ты мне говорил, что Р. Патканян желает издать какую-то газету, что же, начал издавать, как она называется и каков был прием со стороны публики? Мне очень досадно, что наше «Северное сияние» уже не существует и арена осталась литературным пигмеям. Напиши домой письмо и, как в прошлом письме я уже говорил, скрой от них прекращение нашего свидания, это их может крайне опечалить и привести к различным ложным заключениям.

Затем, в ожидании от вас более веселого письма, перехожу к книге Фоше, конечно, к oдному только введению, которое я читал и в котором, как мне кажется, автор вполне изложил свой общий взгляд на характеристику Англии или англичан. Отдавая полную цену очевидному таланту Фоше, не могу, однако ж, удержаться, чтобы не выставить здесь исторических причин, заставляющих меня не вполне разделить мнение автора. Об эгоизме англичан, об их гордости, о стремлении к неподражательному, а к самостоятельному развитию, все, высказанное автором, удивительно справедливо, между тем, вывод из этого не совсем основателен. Он видит у них одну только рутину — в результате, потому что о существовании вигов и ториев он говорит, стало, признает вполне одновременное существование радикалов и прогрессистов. Он проводит идею, что Англия и ее представительная система, как уже сложились раз, так и остались, тогда как по словам автора «с тех пор политическая философия сделала достаточно успехов и проч. ». Далее, «что общие начала, необходимые для устройства всякого общества, не мешают ни одной конституции нести на себе отпечаток местных преданий, нравов и даже климата». Остановимся здесь на минуту. Положим, что в Англии несколько раньше, чем на материке развилась сказанная система, это еще ничего не значит. В средние века, на развалинах Римской империи возникли на материке целые ряды государств -конституционных, между собой ревностных соперников, каждое из них вооруженное более или менее либеральной хартией. На что Бавария, она имела такую конституцию, которая могла бы соперничать с настоящей английской. Это неотрицаемый факт. Теперь посмотрим, что стало с этими конституциями при «успехах политической философии» Фоше. Неужели укажет он на Версаль? Чего доброго, на другое едва ли он может указать, потому что Версаль не только вполне удовлетворял при Людовике ХІV тщеславию и легкомыслию французов, но он служил нормой для других окружающих его государств. У меня бумаги не хватит, чтобы вполне развить мою мысль. Англия, изолированная физически от материка (без сомнения, к ее счастью), если не разделяла сатурналию, потоки которой далеко унесли в открытое море последние следы представительной системы (dе fасто) на материке, то, в то же время, не могла не видеть и не почувствовать опасность в лице Карла I. Говоря это, я далек от мысли, чтобы оправдать Кромвеля; всякая насильственная мера противна моим убеждениям, и с омерзением оборачиваюсь от всех политико-хирургических операций, тем не менее, не берусь быть адвокатом Карла, который так бессовестно изменял Англии. Мало того, что он как король изменил конституции, данной своей присяге не посягательства на конституцию, но изменил он еще народу, при весьма постыдных стечениях обстоятельств. Накануне переворота продал он парламенту за 60. 000 ф<унтов> ст<ерлингов> свое согласие на известный билль, а на другой день намеревался напасть на парламент с вооруженной силой. Как бы то ни было, однако ж, эти факты далеко приводят к обвинению англичан, потому что они крепко держались и не изменили порядку вещей во имя «успеха в политической философии» г. Фоше. Французы очень любят говорить о своей революции с величайшим чувством собственного достоинства.

Кто знает, не сохрани англичане свою систему неприкосновенной. не наслаждайся всеми преимуществами хорошего устройства, как бы на смех французам, по ту сторону Ла-Манша, быть может потомство не прочитало бы той кровавой драмы на страницах французской истории, о которой говорит Фоше как о корифее. Впрочем, как можно догадываться, книга эта довольно стара, она относится к сороковым годам и, вследствие этого, можно извинить автору другие промахи, как, например, о насильственной вербовке матросов и т. п. Но что досадно, г. г. переводчики переводят книгу, принадлежащую пережитой эпохе Англии во многих отношениях, и не делают со своей стороны никаких примечаний; я уверен, хотя еще не читал самой книги, что много вещей переменилось с тех пор; а зачем прошлое выставлять как настоящее? Я не англоман, но справедливость прежде всего. Фоше, в числе, других шатких упреков, говоря о завоеваниях Англией Индии и Канаду ставит ей в вину. Согласен, но разве у Франции менее липки ладони? Упрекая Англию за рутинизм, Фоше не должен был упрекать ее, в таком случае, за завоевания; но как оправдает Фоше Францию, следящую за «успехами политической философии», когда она в эпоху своей терпимости к свободе, легион за легионами посылала, чтобы поработить Африку; упомянул бы о Ницце и Савое, но это будет обвинение ex post facto, потому что при составлении этой книги этого еще не было.

Конечно, не на каком-нибудь листе почтовой бумаги разбирать эту книгу, как бы следовало ее разобрать по косточкам и по ниточке, потому что предмет заслуживает этой работы (а много есть, о чем можно говорить серьезно и пространно), и я далек от мысли, чтобы исследовать ее теперь и при моем настоящем положении, но эти несколько заметок пусть останутся как памятник первого на меня впечатления книги Фоше.

Я ее прочту со вниманием и если удастся мне, когда-нибудь о ней поговорю с вами подробно.

Теперь опять перехожу к настоящему. Сегодня была отличная погода и я ею воспользовался на 20 минут, мог бы более остаться на воздухе, но было ветрено, поэтому придерживаясь пословице, что «Хорошего понемногу», вернулся в свое жилище, чтобы докончить письмо, начатое еще с утра. Долго сряду не могу писать, грудь и спина отзываются, поэтому всякое письмо пишу с различными интервалами, в состав которых без сомнения входят и папиросы.

Кстати, о каталоге Овсянникова. Много книг вижу я новых, которых не было в начале 60-го года, когда я уезжал из России, но, признаюсь, мало капитальных между ними, и цены неимоверно дороги. Какой-нибудь бедный литератор, чтобы обзавестись необходимыми книгами, лишится последнего средства для своего существования. О чем, бишь, еще писать. Ведь это все от скуки и отчасти, чтобы исполнить ваше желание «писать побольше». Никого не вижу, никаких новостей не знаю, которыми мог бы с вами поделиться, у меня «нынче» повторение вчерашнего, а завтра повторение сегодня, я веду такую жизнь, которая никому не полезна, «ни богу свечка, ни черту кочерга». —Такую жизнь смело можно назвать живой смертью, не более!

Милый брат, спроси у Анания, не знает ли он, я в Москве с разрешения губернатора и обер-полицмейстера оставил в Арбатской части мой собственный тарантас для передачи подрядчику Карпову; последний должен был передать нашим родным, которые часто бывают в Москве; получил ли Карпов из части и в свою очередь наши взяли ли от него? Прошу тебя, чтобы в твоем письме на все мои вопросы были ответы, а то так досадно, когда ответа не бывает, как-будто вопрос канул в вечность. Ну, пора мне на отдых, далее и места нет и, признаться, и сил нет, не говорю уж о том, что не о чем мне писать, от вас жду хороших и веселых весточек и свежепросоленных новостей. Кланяйся  всем добрым знакомым обоего пола, каждому и каждой отдельно. Затем, будьте все здоровы и не взыщите за безалаберное письмо.

Весь твой

Мишель

P. S. Пришли мне Бутковского A. «Becталки», о них я немного знаю из римской истории; быть может это хорошая монография. Цена 1 р. сер<ебром>.

 

1863, փետր. 17 Ս. Պետերբուրգ

       Սիրելի եւ անգին եղբայր.

Երեկ երեկոյան, այսինքն 16-ին, ստացա նամակդ, որի վրա նշանակված էր ամսի 17-ը, մինչդեռ, բովանդակությունից պարզ էր, որ այն գրված էր 15-ին՝ նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահի անվանակոչության հետեւյալ օրը: Դա փոքրիկ, սակայն, միանգամայն անվնաս, անախրոնիզմ է: Պարտիզպանական ընկերության եւ Օվսյաննիկովի ցուցակները Sorghum Saccharatum-ի նմուշների հետ նույնպես հասան իմ ձեռքը, եւ որ ամենից շատ ինձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն էր, որի ներածությունը ես արդեն կարդացի, եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիքը: 14-ին նամակ էի գրել քեզ, հավանաբար, այժմ հասել է քո ձեռքը, որի մեջ ես արդեն արտահայտել եմ իմ կարծիքը հանրագիտական բառարանի եւ Լիխուտինի գրքի մասին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդսմին վերադարձնում եմ: Ես քեզ խնդրել էի Շլոսսերը կամ Մակոլեյը, եթե քեզ հաջողվի ճարել, ապա, խնդրում եմ, մի քանի հատոր միասին բերես, եւ ոչ թե հոմեոպաթիկ չափերով՝ մեկական գրքույկ: Սիգար դեռ ունեմ եւ կբավականացնի մինչեւ հետեւյալ ամսվա սկիզբը, իսկ հետո՝ ինչ որ աստված տա: Շնորհակալությունս Անանիային՝ առաջարկած ձկան համար, միայն խնդրում եմ, մի՛ բերի, ինձ ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ ես գնում եմ այնտեղից, որտեղից դուք էլ կգնեիք, ուրեմն ոչ մի տարբերություն չկա՝ ես եմ գնում, թե ուղարկում են ինձ, բացի նրանից, որ առաջին դեպքում ծխախոտն ավելի շուտ է ձեռքս հասնում։ Այդ բաների համար հանգիստ եղեք:

Եթե մեզ վիճակված չէ շուտով տեսնվել, ապա մի՛ մոռանար հաղորդել ինձ ձեր հետապնդումների արդյունքները՝ ռնգեղջյուրի համար, այդ ինձ չափազանց հետաքրքրում է: Քո նամակում, բացի նրանից, որ բոլորդ առողջ եք, ուրախացուցիչ այլ բան չգտա. նամակդ ինչ որ թախիծ է արտահայտում. իմ նամակների մասին խոսվում է որպես ձեր միակ ուրախության, եւ ձեր դրությունը ներկայացվում է որպես անելանելի: Խոստովանում եմ, որ նման խոսքերը չեն կարող ինձ ուրախություն պատճառել եւ վանել իմ բացարձակ միայնության վիշտը. նման բաներն առավել եւս չեն հասնում իրենց նպատակին, քանի որ դրանք սահմանված են ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես արդեն սովորել եմ ձեր անվերջ արցունքներին եւ արտահայտություններին՝ վերեւ հիշածս ոճով, եւ, վերջապես, միանգամայն համոզվեցի, որ ե՛ս պետք է ձեզ մխիթարեմ եւ ոչ թե հակառակը, այդ պատճառով ձեզ լիակատար ազատություն եմ տալիս լաց լինելու եւ սգալու եւ ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այդ մասին, դա ինձ կզվարճացնի: Է՛հ, թողնենք այդ դատարկ բաները, դրանցից օգուտ չկա:

Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ իմ նկատմամբ ունեցած եղբայրական վերաբերմունքի համար. ավելին չեմ ասում, որովհետեւ ինքն էլ գիտե, որ ես գնահատում եմ նրա անբասիր եւ անդավաճան բարեկամությունը: Միայն թե չհասկացա՝ ինչի համար է հաղորդում ինձ տորոնի լատիներեն անունը, հավանաբար երբեւէ մենք այդ մասին խոսել ենք եւ հայկական տորոնի լատինական անունը չենք գտել, համենայն դեպս եղբայրաբար սեղմում եմ ձեռքը: Ինչ վերաբերում է այն բանին, որ ես նրան որեւէ աշխատանք տամ, ապա իմ կարծիքն է՝ հետաձգել այդ բարենպաստ ժամանակի, թերեւս մինչ այդ իմ հորիզոնն էլ կպարզվի եւ ի վիճակի կլինենք միասին զբաղվել կենդանաբանությամբ եւ բուսաբանությամբ, որոնց կարիքը մեր հայրենի գրականության մեջ այնպես խիստ զգալի է: Առայժմ նա թող աշխատի իր մասնագիտությամբ՝ բժշկությամբ, մնացյալի մասին կարելի է հետո մտածել:

Մեր վերջին տեսակցության ժամանակ դու ասացիր, որ փողի կարիք ունիս. ի՞նչ է՝ ստացա՞ր, թե ոչ: Եթե չես ստացել, ապա պետք կլինի խնդրել [բանտի] վարչությունից թույլտվություն, որպեսզի ես կարողանամ ինձ մոտ եղած փողից քեզ ուղարկել. նրանք այնպես էլ, արդեն յոթ ամիս է, ինձ մոտ անօգուտ ընկած են:

Իմ առողջության վերաբերմամբ հանգիստ եղեք. բոլորովին չեմ կարող պարծենալ նրանով, բայց հուսահատվել դեռ շուտ է, մանավանդ որ վաղուց արդեն տառապանքներին սովորել եմ. իմ կյանքի ճանապարհին երբեք վարդեր չեն փթթել... ։

Բոլորիցդ շնորհակալ եմ, որ իմ կենացը խմել եք. ես երբեք չեմ կասկածել իմ լավ ընկերների զգացմունքների նկատմամբ: Ողջունեցեք նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ շնորհակալություն հաղորդեցեք իմ նկատմամբ նրա ջերմ վերաբերմունքի համար: Այդ ի՞նչ Դանիելի «Աշխարհագրություն» է: Ասացեք Անանիային, եթե իրոք դա ուշադրության արժանի է, ապա ինձ համար մի օրինակ ճարիր, հավանաբար, այստեղ Գլազունովի մոտ կա, Սադովայա փողոցում: Ի դեպ, ես շարունակ ծախսեր եմ փաթաթում քո վզին, բայց արդյոք փող ունե՞ս. առանց այդ էլ ասում էիր, թե այստեղ արդեն պարտքեր ես արել: Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտքերն արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ չմոռանաս այդ մասին ինձ գրել: Ինձ տանջում է այն միտքը, որ դու այստեղ, օտարության մեջ, կարող ես առանց փողի մնալ, բացի այդ ընկնել նաեւ պարտքի մեջ: Իմ փոխարեն սեղմիր Հովհաննես եղբորս ձեռքը. Հուսով եմ, որ նա այժմ արդեն կսկսի ըստ հնարավորության բավարարել ձեր երաժշտամոլությունը: Արդյոք ե՞րբ կլսեմ «Տրովատոր»-ից իմ սիրած երգը՝ Vivea եւ այլն:

Հիշո՞ւմ ես, դու ինձ ասում էիր, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ որ թերթ հրատարակել. ի՞նչ է, սկսե՞ց հրատարակել, ի՞նչպես է կոչվում եւ հասարակությունն ի՞նչ ընդունելություն ցույց տվեց: Շատ ցավում եմ, որ մեր «Հյուսիսափայլն» արդեն գոյություն չունի եւ ասպարեզը մնացել է գրական գաճաճներին: Նամակ գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ նամակում արդեն ասել եմ, նրանցից թաքցրու մեր տեսակցությունների ընդհատվելը. այդ կարող է նրանց շատ վշտացնել եւ զանազան սխալ եզրակացությունների հասցնել:

Այնուհետեւ, ձեզանից ավելի ուրախ նամակի սպասելով, անցնում եմ Ֆոշեի գրքին, իհարկե, սոսկ միայն ներածությանը, որ ես կարդացել եմ, եւ որի մեջ, ինչպես ինձ թվում է, հեղինակը լիովին շարադրել է իր հայացքն Անգլիայի կամ անգլիացիների բնութագրման վերաբերյալ: Լիովին գնահատելով Ֆոշեի ակնհայտնի տաղանդը, չեմ կարող, սակայն, համբերել եւ այստեղ չբացահայտել պատմական այն պատճառները, որոնք ստիպում են ինձ լրիվ չընդունել հեղինակի կարծիքը: Անգլիացիների եսասիրության, նրանց հպարտության, ուրիշներին չնմանվելու, այլ ինքնուրույն զարգացման նրանց ձգտման մասին Հեղինակի բոլոր ասածները զարմանալիորեն արդարացի են: Մինչդեռ դրանից հանած եզրակացությունը ոչ բոլորովին հիմնավոր է: Նա նրանց մեջ տեսնում է սոսկ միայն հնամոլություն. քանի որ վիգերի եւ տորիների գոյության մասին է խոսում, ապա ուրեմն, լիովին ընդունում է արմատականների եւ առաջադիմականների համատեղ գոյությունը: Նա այն գաղափարն է անցկացնում, որ Անգլիան եւ նրա ներկայացուցչական սիստեմը, ինչպես որ մի անգամ կազմվել են, այնպես էլ մնացել են, մինչդեռ, ըստ հեղինակի՝ «այն ժամանակներից քաղաքական փիլիսոփայությունը բավականաչափ առաջադիմություն է արել եւ այլն»: Այնուհետեւ, որ «յուրաքանչյուր հասարակության կազմակերպման համար անհրաժեշտ ընդհանուր սկզբունքները ոչ մի կոնստիտուցիայի չեն խանգարում, որ նա իր վրա կրի տեղական ավանդությունների, բարքերի եւ նույնիսկ կլիմայի դրոշմը»: Մի րոպե այստեղ կանգ առնենք: Ենթադրենք, որ Անգլիայում հիշյալ սիստեմը զարգացել է մի քիչ վաղ, քան մայր ցամաքում — դա դեռ ոչինչ չի նշանակում: Միջին դարերում, հռոմեական կայսրության փլատակների վրա, մայր ցամաքում առաջացան մի շարք սահմանադրական պետություններ, որոնք միմյանց հետ կրքոտ մրցակցության մեջ էին եւ յուրաքանչյուրը զինված էր ավելի կամ պակաս լիբերալ խարտիայով: Անգամ Բավարիան ուներ այնպիսի կոնստիտուցիա, որ կարող էր մրցել ժամանակակից անգլիական կոնստիտուցիայի հետ: Դա անհերքելի փաստ է: Այժմ տեսնենք, թե ինչ եղան այդ կոնստիտուցիաները, Ֆոշեի՝ «քաղաքական փիլիսոփայության առաջադիմության» դեպքում: Միթե՞ նա մատնացույց կանի Վերսալը: Ո՞վ գիտե, մյուսներին նա հազիվ թե մատնանշի, որովհետեւ Վերսալը Լյուդվիկ XIV-ի ժամանակ ոչ միայն լրիվ բավարարում էր ֆրանսիացիների սնափառությունն ու թեթեւամտությունը, այլեւ ծառայում էր իբրեւ օրինակ նրան շրջապատող մյուս պետությունների համար: Թուղթս չի բավականացնի, որպեսզի իմ միտքը լիովին զարգացնեմ: Մայր ցամաքից ֆիզիկապես մեկուսացած Անգլիան (անկասկած՝ իր բախտից), եթե չենթարկվեց այն սատուրնալիային, որի հեղեղները մայր ցամաքի վրա ներկայացուցչական սիստեմի (de facto) վերջին հետքերը քշեցին հեռու դեպի բաց ծովը, ապա միաժամանակ, նա չէր կարող չտեսնել եւ չզգալ վտանգ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այդ ասելով, ես հեռու եմ Կրոմվելին արդարացնելու մտքից. ամեն մի բռնի միջոց հակառակ է իմ համոզմունքներին, եւ ես զզվանքով երես եմ դարձնում քաղաքական-վիրաբուժական բոլոր գործողություններից, այնուամենայնիվ, ես հանձն չեմ առնում Կարլոսի փաստաբանը լինել, որն այնպես անխղճաբար դավաճանեց Անգլիային: Բավական չէ, որ նա որպես թագավոր դավաճանեց կոնստիտուցիային, կոնստիտուցիայի անձեռնմխելիության մասին տված իր երդմանը, այլեւ, հույժ ամոթալի հանգամանքներում, դավաճանեց եւ ժողովրդին: Հեղաշրջման նախօրյակին 60. 000 ֆունտ ստերլինգով նա պարլամենտին վաճառեց իր համաձայնությունը հայտնի օրինագծի վերաբերյալ, իսկ հետեւյալ օրը մտադիր էր զինված ուժերով հարձակում գործել պառլամենտի վրա: Ինչ էլ որ լինի, այնուամենայնիվ, այդ փաստերը բոլորովին էլ չեն հանգեցնում անգլիացիներին մեղադրելուն, որովհետեւ նրանք ամուր պահպանեցին եւ չդավաճանեցին իրերի կարգին հանուն պ. Ֆոշեի «քաղաքական փիլիսոփայության առաջադիմության»: Ֆրանսիացիները շատ են սիրում իրենց ռեւոլյուցիայի մասին խոսել սեփական արժանապատվության մեծագույն զգացումով: Ով է իմանում, եթե Լամանշի այն կողմն անգլիացիներն իրենց սիստեմն անձեռնմխելի չպահեին, եթե, — ասես ֆրանսիացիներին ի ծաղր, — վայելած չլինեին լավ կազմակերպության բոլոր առավելությունները, թերեւս [հաջորդ) սերունդը ֆրանսիական պատմության էջերում չկարդար այն արյունալի դրաման, որի մասին Ֆոշեն խոսում է իբրեւ կորիֆեի [նշանավոր դեպքի]: Ի դեպ, ինչպես կարելի է կռահել, այդ գիրքը բավական հին է. նա վերաբերում է քառասնական թվականներին եւ, այդ պատճառով հեղինակին կարելի է ներել մյուս վրիպումները, ինչպես օրինակ նավաստիների բռնի հավաքագրման մասին, եւ այլն: Բայց վրդովեցուցիչն այն է, որ պ. պ. թարգմանիչները թարգմանում են մի գիրք, որ ըստ մեծի մասին վերաբերում է Անգլիայի նախընթաց դարաշրջանին, եւ իրենց կողմից ոչ մի ծանոթագրություն չեն տալիս. ես հավատացած եմ, թեեւ դեռ ամբողջ գիրքը չեմ կարդացել, որ այն ժամանակներից շատ բան է փոխվել, իսկ ինչու անցյալը ցույց տալ իբրեւ ներկա: Ես անգլիամոլ չեմ, բայց գերադասում եմ ճշմարտությունը։ Ֆոշեն, խախուտ այլ հանդիմանությունների թվում, խոսելով Անգլիայի նվաճումների մասին, նրան մեղադրում է Հնդկաստանի եւ Կանադայի համար: Համաձայն եմ, բայց մի՞թե Ֆրանսիան պակաս մածուցիկ թաթեր ունի: Անգլիային հանդիմանելով հնամոլության համար, Ֆոշեն այդ դեպքում, նրան չպետք է հանդիմաներ նվաճման համար. բայց ինչպես կարդարացնի Ֆոշեն «քաղաքական փիլիսոփայությանն» հետեւող Ֆրանսիային, երբ նա, ազատությունն իր հանդուրժելու դարաշրջանում, լեգեոն լեգեոնի հետեւից էր ուղարկում Աֆրիկան ստրկացնելու համար.. թող հիշատակեր Նիցցայի եւ Սավոյայի մասին, բայց դա կլիներ մեղադրանք ex post facto, որովհետեւ գիրքը կազմելու ժամանակ այդ դեռ տեղի չէր ունեցել:

Իհարկե, այդ գրքի վերլուծությունը որեւէ փոստային թղթի վրա կատարելու բան չէ. դա հարկ էր քննարկել մինչեւ ոսկորների ծուծը, որովհետեւ նյութն արժանի է այդ աշխատանքին (իսկ շատ բան կա, որոնց մասին կարելի է լուրջ եւ ընդարձակորեն խոսել). եւ ես հեռու եմ այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ այդ գիրքն այժմ, եւ իմ այժմյան վիճակում. բայց այս մի քանի դիտողությունները թող մնան որպես հուշարձան Ֆոշեի գրքի՝ իմ վրա գործած առաջին տպավորության:

Ես այն ուշադրությամբ կկարդամ, եւ եթե ինձ հաջողվի, երբեւէ նրա մասին ձեզ հետ մանրամասն կխոսեմ:

Այժմ կրկին վերադառնում եմ ներկա վիճակիս: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի բաց օդում ավելի մնալ, բայց քամի էր ու հետեւելով առածին, թե՝ «լավից քիչ-քիչ», վերադարձա բնակավայրս, որպեսզի ավարտեմ դեռեւս առավոտյան սկսած նամակս: Երկար եւ առանց ընդմիջման չեմ կարողանում գրել. անդրադառնում է կրծքիս եւ մեջքիս վրա, դրա համար յուրաքանչյուր նամակս գրում եմ տարբեր ընդմիջումներով, որոնց մեջ, անկասկած, մտնում է նաեւ ծխելս:

Ի դեպ, Օվսյաննիկովի գրացուցակի մասին: Նոր շատ գրքեր եմ տեսնում, որոնք չկային 60 թվականի սկզբին, երբ ես մեկնում էի Ռուսաստանից, բայց պետք է ասեմ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ են եւ գներն էլ չտեսնված թանկ են: Որեւէ խեղճ գրականագետ, որպեսզի անհրաժեշտ գրքերը ձեռք բերե, կզրկվի իր գոյության վերջին միջոցներից: Հա՛, էլ ի՞նչի մասին գրեմ: Ախր այս բոլորը ձանձրույթից է եւ մասամբ նրա համար, որ կատարեմ ձեր ցանկությունը՝ «ավելի շատ գրել»: Ոչ ոքի չեմ տեսնում, ոչ մի նորություն չգիտեմ, որ ձեզ հաղորղակից դարձնեմ. ինձ համար այսօրը երեկվա կրկնությունն է, իսկ վաղը՝ այսօրվա կրկնությունը կլինի: Ես այնպիսի կյանք եմ վարում, որը ոչ ոքի օգտակար չէ: «Ни богу свечка, ни чорту кочерга»: Այսպիսի կյանքը համարձակ կարելի է անվանել կենդանի մահ, ո՛չ ավելի:

Սիրելի եղբայր, հարցրու Անանիային, գիտե արդյոք, որ ես Մոսկվայում, Արբատի քաղաքամասում, նահանգապետի եւ գլխավոր ոստիկանապետի թույլտվությամբ, թողել եմ իմ սեփական կառքը կապալառու Կարպովին հանձնելու համար. վերջինս պետք է հանձնել մեր հարազատներին, որոնք հաճախ են լինում Մոսկվայում. Կարպովն ստացե՞լ է արդյոք քաղաքամասից եւ մերոնք իրենց հերթին վերցրե՞լ են արդյոք նրանից: Խնդրում եմ, որպեսզի քո նամակում իմ բոլոր հարցերի պատասխանը լինի, թե չէ այնքան անախորժ է, երբ պատասխան չի լինում, կարծես հարցդ հավիտենության գիրկն է սուզվել:

Դե, ժամ է ինձ հանգստանալու, ավելին գրելու տեղ էլ չկա, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում դեռ այն, որ գրելու բան էլ չկա. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկների եւ թարմ նորությունների: Ողջունիր երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս, յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին: Այնուհետեւ բոլորդ ողջ եղեք եւ ներողամիտ շփերթ նամակիս համար:

Ամբողջովին քոնը

Միշել

Հ. Գ. Ուղարկիր ինձ Ա. Բուտկովսկու «Весталки»-ն, ես դրանց մասին մի քիչ գիտեմ հռոմեական պատմությունից. թերեւս դա լավ մենագրություն է: Գինն է մեկ ռուբլի արծաթով:

77. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

18 փeвp. Beчep, 9 чacoв, 1863, CП6

 

Милый брат!

Записку твою от сегодняшнего числа, вместе с клочком энц. слов. получил. Заранее благодарю за Маколея или за Шлоссера. Вчера я писал к тебе длинное письмо и послал книги назад. Очень рад буду видеть тебя; я уже давно с нетерпением жду разрешения на свидание, которое хоть на несколько минут заставляет забыть скучную действительность. Итак, посмотрим, что скажет середа. Сегодня была великолепная погода, и я опять вышел гулять в сад и остался 3/4 часа; вчера тоже гулял, но гораздо менее. Здоровье мое ничего, но с вчерашнего дня селезенка что-то затевает, посмотрю, что будет далее; если не угомониться, то можно призвать на помощь HgCI, который очень верно действует как разрешающее почти во всех воспалительных случаях и как слабительное. Иные медики при грудных страданиях не дают его на известном основании, и это предубеждение до того вкоренилось в них, что предпочитают смерть больного от какого-нибудь затвердевания и воспаления, чем перейти черту. Но эти люди принадлежат абсолютной школе, которая в свою очередь не оправдывается не только в одной медицине, но и во всех прочих отраслях общечеловеческих наук. я очень рад, что Анания занимается моей болезнью и вследствие этого предписывает мне различные спасительные меры — это долг истинного друга и товарища по науке. Я очень уверен, что он не натур-философ и не доктринер, сохрани его Адонай Иегова! Кстати, я прочту статью о евреях. я еще занят пока Фоше; книга его окончательно отстает, но ее можно принять как факт уже завершившийся. Кто более или менее изучил настоящую Англию, тот, прочитав книгу Фоше, не может не удивляться изумительной рельефности прогресса в какой-нибудь короткий срок, как, напр<имер> 20 лет.

Ананий указывает мне на статью о евреях потому, что в ней видны стремления со стороны евреев стать выше других восточных народов относительно развитости.

Не помню хорошо именно, но кто-то (кажется, что Грановский) весьма удачно сравнивал Индию относительно Европы [1] с родильницей, которая, воспроизведя в свет другой субъект, сама уже умирает. Это сравнение отчасти можно применить и к евреям. Они выполнили свое назначение в истории человека; хотя народ этот вовсе не исторический, тем не менее у него есть в истории некоторые личности, которые много выше стоят своими характерами, энергией и гением всей цивилизации античного мира! Во все время существования этого народа, так несправедливо подвергнутого бесчеловечным притеснениям, лишениям, гонениям и страданиям со времен фараонов и до настоящего времени, как альфа и омега являются эти личности. Некоторые из них действуют только на своей почве, на свой народ, а один и отвергнутый народом, один, который «был сочтен разбойником», разрушает весь античный мир, и надменный цезарь нисходит с высоты Капитолия, чтобы искать спасение у подножия Голгофы, там, где его вассал казнил невинного! Пусть да падут ниц перед этим гигантом все законодатели, цивилизаторы и публицисты!

Что же касается до настоящего поколения еврейского народа, то едва ли самый рьяный филантроп-публицист может предвидеть какую-нибудь будущность. Народ этот, спокон веку воспитанный в Египте в абсолютном рабстве, был напитан таким мистическим образованием, что при более благоприятных обстоятельствах, чем после завоевания Востока римлянами и до сих пор, не мог никак существовать как самостоятельный народ. Он никогда не проявлял признаков целого живого организма. Тем, кто хоть поверхностно изучил библию, ясно до осязательности, что народ этот при таких направлениях не мог дойти до другого результата, кроме того, что представляет ныне его положение. Правда, он не до такой степени виноват в своем падении, потому что вот уже 2. 000 лет весь христианский мир был против него и не осталось более никакой чаши испытания, которой не полили на голову этого народа. Обвинить их в пороках, в которых они, так сказать, утопают, было бы несправедливо; нельзя произносить суд над каким бы то ни было народом, судя по его настоящему и не вникнув в те стимулы, которые физиологически привели его к тому.

Можно положительно сказать, со времен Иакова до настоящего времени, были рабами. Их кратковременное самостоятельное существование само собою бледнеет перед тысячелетними рабствами в Египте, Вавилоне и, наконец, по всему земному шару. При таких систематических, притом бешеных гонениях, так сказать огнем и мечом, виселицей и прочими орудиями пытки, все эти пороки, которые так грубо бросаются ныне в глаза, были привиты отцами, сыновья которых, не обращая внимания на действия своих отцов, опять-таки обвиняют евреев. Это тоже гонение, но, по крайней мере, не кровавое! Евреи достойны всякого сожаления и всякого улучшения быта. Хотя общий уровень образованности этого народа, сколько мне пришлось видеть в различных государствах, весьма невысок, тем не менее, отрицать некоторые его способности было бы грех. В настоящее время еврей относительно христианского мира, как и этот последний относительно к первому, находятся в ложном положении, и при таком закоренелом контрасте едва ли может совершиться радикальный переворот в их быту — к лучшему, несмотря на гуманные домогательства некоторых государственных лиц различных государств. Конечно, можно показать на евреев в Англии, но это исключение... дай бог, чтобы они хоть когда-нибудь да перестали страдать, угнетенные христианством, целью основателя которого было освобождение и покой страждущим, а не угнетение и страдание человечества. Вот мое мнение и мое пожелание касательно евреев.

Вот пока все, о чем мог бы я писать при моем настоящем положении.

Ах, пожалуйста, передай Ананию, что я энциклопедич. словарь в некотором отношении сравниваю с Дон-Кишотом, а именно: Дон-Кишот во время всех своих странствований (второе путешествие вместе с Санхо) всех встречных поперечных отправлял в Тобозо, к своей Дульцинее; Энциклопед. же слов. всех читающих отправляет большею частью к приложению к букве А и к другим словам, до которых, к счастью, редакция еще не дошла — ни писатели, ни наборщики этой удивительной книги. Но если встреча с этими словами будет так же похожа на встречу Санхо с Дульцинеей в Тобозо, то можно заранее поздравить редакцию с будущим соuр de baton, которым угощал Дон-Кишот бедного и верного Санхо во имя освобождения Дульцинеи от колдовства.

Передай мое уважение всем добрым знакомым и благодари их от меня за их память обо мне. Затем до свидания, жму всем вам руки.

Весь ваш Мишель

1863, փետրվարի18, երեկո, ժամը 9, Ս. Պ[ետեր]Բ.

 

Սիրելի եղբայր,

Քո այսօրվա թվով գրած տոմսակդ հանրագիտական բառարանի պատառիկի հետ միասին ստացա: Նախօրոք շնորհակալություն եմ հայտնում Մակոլեյի կամ Շլոսսերի համար: Երեկ ես գրել եմ քեզ երկար նամակ եւ վերադարձրել գրքերը: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել քեզ. ես վաղուց արդեն անհամբեր սպասում եմ թույլտվության տեսակցության համար, որը գեթ մի քանի րոպե մոռացնել է տալիս տաղտկալի իրականությունը: Եվ այսպես, տեսնենք ինչ կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես դարձյալ դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժամ. երեկ նույնպես զբոսնել եմ, բայց ավելի քիչ: Առողջությունս իմ — ոչինչ, բայց երեկվանից փայծախս ինչ-որ բան է սարքում գլխիս, տեսնեմ ինչ կլինի, եթե չխաղաղվի, կարելի է օգնության կանչել HgCL, որը շատ լավ է ներգործում համարյա բոլոր բորբոքումների դեպքերում, իբր քակող եւ լուծողական միջոց: Բժիշկներից ոմանք, կրծքի տառապանքների դեպքում, չեն տալիս այդ դեղը որոշ հիմունքով, եւ այդ կանխակալ կարծիքն այնքան է արմատացել նրանց մեջ, որ նրանք հիվանդի մահը որեւէ կարծրացումից կամ բորբոքումից գերադասում են ընդունված գծից շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ պատկանում են բացարձակ դպրոցին, որն իր հերթին չի արդարանում ո՛չ թե միայն բժշկության, այլեւ հանրամարդկային գիտությունների մնացած բոլոր ճյուղերի մեջ: Ես շատ ուրախ եմ, որ Անանիան զբաղվում է իմ հիվանդությամբ եւ դրա հետեւանքով պատվիրում է ինձ զանազան փրկարար միջոցներ — դա իսկական բարեկամի ու գիտության բնագավառի ընկերոջ պարտականությունն է: Ես շատ հավատացած եմ, որ նա նատուր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադովնա Եհովան: Ի դեպ, ես կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: Ես դեռ զբաղված եմ Ֆոշեով: Նրա գիրքը վերջնականապես ետ է մնում, բայց նրան կարելի է ընդունել իբրեւ արդեն կատարված փաստ: Ով որ քիչ թե շատ ուսումնասիրել է ներկա Անգլիան, նա, կարդալով Ֆոշեի գիրքը, չի կարող չզարմանալ ապշեցուցիչ եւ ակներեւ առաջադիմության վրա՝ կատարված այնպիսի կարճ ժամանակամիջոցում, ինչպիսին է, օրինակ, քսան տարին:

Անանիան ցույց է տալիս ինձ հրեաների մասին հոդվածը այն պատճառով, որ այնտեղ երեւում է հրեաների ձգտումը զարգացմամբ ավելի բարձր լինել արեւելյան մյուս ժողովուրդներից:

Լավ չեմ հիշում, թե ով, բայց մեկը (կարծեմ Գրանովսկին), ի նկատի ունենալով Եվրոպան, շատ հաջող համեմատել է Հնդկաստանը ծննդկանի հետ, որը աշխարհ բերելով մի այլ անհատ, ինքն արդեն մեռնում է: Այդ համեմատությունը մասամբ կարելի է կիրառել նաեւ հրեաների վերաբերյալ: Նրանք կատարել են իրենց դերը մարդկային պատմության բնագավառում. թեեւ այդ ազգը ամենեւին պատմական ազգ չէ, այնուամենայնիվ նա հանդես է բերել պատմության մեջ մի քանի անհատներ, որոնք իրենց խարակտերով, եռանդով եւ հանճարով շատ ավելի բարձր են կանգնած անտիկ աշխարհի բովանդակ քաղաքակրթությունից: Այդ ժողովրդի գոյության ամբողջ ընթացքում, — ժողովրդի, որ փարավոններից մինչեւ այսօր այդպես անիրավացիորեն ենթարկվել է անողորմ նեղությունների, զրկանքների, հալածանքների եւ տառապանքների, իբրեւ ալֆա եւ օմեգա, հանդես են եկել այդ անհատները: Դրանցից մի քանիսը գործում են միմիայն իրենց հողի վրա, իրենց ժողովըրդի մեջ, իսկ մեկը, որ մերժվել է ժողովրդի կողմից, մեկը, որ «ավազակների շարքն է դասվել», կործանում է ամբողջ անտիկ աշխարհը եւ գոռոզ կեսարը իջնում է իր Կապիտոլիումի բարձունքից, որպեսզի փրկություն փնտրի Գողգոթայի ստորոտում, այնտեղ, ուր իր ստորադրյալը խաչել է անմեղին: Թող խոնարհվին այդ հսկայի առաջ բոլոր օրենսդիրները, քաղաքակրթիչները եւ հրապարակախոսները:

Ինչ վերաբերում է հրեա ժողովրդի ներկա սերնդին, հազիվ թե ամենաջերմեռանդ մարդասեր-հրապարակախոսն անգամ կարողանա նախատեսել նրա համար որեւէ ապագա: Այդ ժողովուրդն, սկզբից ի վեր սնված լինելով Եգիպտոսում բացարձակ ստրկության մեջ, ներծծված էր այնպիսի միստիկական դաստիարակությամբ, որ ավելի բարեհաջող հանգամանքներում, քան հռոմայեցիների Արեւելքին տիրապետելուց հետո եւ մինչեւ այսօր, չի կարողացել ոչ մի կերպ գոյություն ունենալ իբրեւ անկախ ժողովուրդ: Նա երբեք չի դրսեւորել ամբողջական կենդանի օրգանիզմի հատկանիշներ: Նրանց համար, ովքեր գեթ մակերեսորեն ուսումնասիրել են Աստվածաշունչը, շոշափելու չափ պարզ է, որ այդ ժողովուրդն ունենալով այդպիսի ուղղություններ, չէր կարող հասնել այլ հետեւանքի, քան այն, ինչ ներկայացնում է նրա արդի վիճակը: Ճիշտ է, նա այդ աստիճան չէր մեղավոր իր անկման մեջ, քանի որ ահա՛ 2. 000 տարի է, ինչ ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը նրա դեմ է, ու չի մնացել այլեւս փորձության որեւէ բաժակ, որ չթափեին այդ ժողովրդի գլխին: Մեղադրել նրանց արատների համար, որոնց մեջ, այսպես ասած, ընկղմված են, կլիներ անարդարացի: Չի կարելի դատավճիռ կարդալ մի որեւիցե ժողովրդի գլխին, ի նկատի ունենալով նրա ներկա վիճակը եւ խորամուխ չլինելով այն խթաններին, որոնք ֆիզիոլոգիորեն հասցրել են նրան այդ դրության:

Կարելի է դրականորեն ասել, որ հրեաները Հակոբի ժամանակներից մինչեւ այսօր ստրուկ են եղել: Նրանց կարճատեւ ինքնուրույն գոյությունն ինքնին նսեմանում է հազարամյակներ տեւող ստրկության առջեւ Եգիպտոսում, Բաբելոնում եւ, վերջապես, ամբողջ երկրագնդի վրա: Այդպիսի սիստեմատիկ, այլեւ կատաղի հալածանքներով, այսպես ասած, հրով ու սրով, կախաղանով ու տանջանքի այլ գործիքներով, բոլոր այդ արատները, որոնք այսօր այդքան կոպիտ կերպով աչքի են ընկնում, պատվաստվել են այն հայրերի ձեռքով, որոնց որդիները, ուշադրություն չդարձնելով իրենց հայրերի գործողությունների վրա, դարձյալ մեղադրում են հրեաներին: Այդ եւս հալածանք է, բայց գոնե ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն արժանի են ամեն տեսակ գթասրտության եւ կենցաղի ամենայն բարելավման: Թեեւ այդ ժողովրդի կրթության ընդհանուր մակարդակը, որքան ես առիթ եմ ունեցել տեսնել այս եւ այն պետության մեջ, շատ բարձր չէ, այնուամենայնիվ, մեղք կլիներ ժխտել նրա որոշ ընդունակությունները: Հրեաները քրիստոնյա աշխարհի նկատմամբ եւ վերջինս հրեաների նկատմամբ ներկայումս գտնվում են կեղծ կեցության մեջ, եւ այդպիսի մոլի հակառակության դեպքում հազիվ թե կարող է արմատական հեղաշրջում տեղի ունենալ նրանց կենցաղում դեպի լավը, չնայած զանազան պետությունների որոշ պետական անձերի մարդասիրական ձգտումներին: Իհարկե, կարելի է մատնանշել Անգլիայի հրեաներին, բայց դա բացառություն է... Տա աստված, որ նրանք գոնե երբեւիցե դադարեին տառապել՝ ճնշված լինելով քրիստոնեության կողմից, որի հիմնադրի նպատակն է եղել զրկվածների ազատությունը եւ հանգստությունը եւ ոչ թե մարդկության ճնշումն ու տառապանքը: Ահա իմ կարծիքը եւ իմ ցանկությունը հրեաների վերաբերմամբ:

Ահա այն ամենը, ինչի մասին կարող էի ես գրել իմ ներկա վիճակում:

Ա՜հ, խնդրեմ հաղորդել Անանիային, որ ես հանրագիտական բառարանը որոշ տեսակետից համեմատում եմ Դոն Քիշոտի հետ, այն է՝ Դոն-Քիշոտը իր բոլոր թափառումների ժամանակ (երկրորդ ճանապարհորդությունը Սանչոյի հետ միասին) ում էլ, որ հանդիպում էր, ուղարկում էր Տոբոզո, իր Դուլսինեայի մոտ, իսկ հանրագիտական բառարանը բոլոր ընթերցողներին ուղարկում է, ըստ մեծի մասին, A տառի հավելվածին եւ ուրիշ բառերին, որոնց, բարեբախտաբար, խմբագրությունը դեռ չի հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի գրքի գրողները կամ էլ գրաշարները. բայց եթե հանդիպումն այդ բառերի հետ նույնպես նման լինի Սանչոյի հանդիպմանը Դուլսինեայի հետ Տոբոզոյում, ապա վաղօրոք կարելի է շնորհավորել խմբագրությանը՝ ապագա coup de baton-ի համար, որով հյուրասիրել է Դոն-Քիշոտը խեղճ եւ հավատարիմ Սանչոյին՝ հանուն Դուլսինեայի ազատագրման կախարդանքից:

Հայտնիր իմ հարգանքները բոլոր լավ ծանոթներին եւ իմ կողմից շնորհակալություն մատուցիր նրանց ինձ հիշելու համար: Արդ, ցտեսություն, սեղմում եմ ձեր բոլորի ձեռքը:

Ամբողջովին ձերը՝

Միշել

78. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

 

20 февр. 1863, СПб, 9 час. веч. Nocturna

 

Милый брат!

Твое милое письмо от вчерашнего числа я получил сегодня, после обеда, вместе с книгами: Шлоссера 2-ой т., Маколея 2-ой т. и Гервинуса 1-й выпуск. Не входя в разбирательство письма, на первое, нужным считаю заметить, что я при транспорте вышесказанной корреспонденции получил тоже копии известных писем по вопросу о носороге, но с какою целью копии эти присланы ко мне? При упорном молчании в твоем письме я никак не берусь объяснить. Значит ли это, что сообразно с этими копиями сделано представление или чтобы я писал по этим копиям, по случаю отказа того, кто должен был писать или же чтобы я пересмотрел редакцию касательно истории носорога; на все эти вопросы у меня заместо ответа одно это недоумение и совершенное непонимание. В письме говорится, что «о судьбе носорога сообщите мне при свидании, мне напишите на днях». В ожидании свидания или письма, говорящего более ясными словами, я пока оставляю у себя сказанные копии и перехожу к твоему письму. За книги большое и большое спасибо, только Шлоссера посылайте мне не с сотворения мира, а с Римской истории; мы пешеходы и дальше Рима не идем, остальное пока предоставляя Винкельманам и Бекам и другим антиквариям, которые, находя какую-нибудь вещицу доисторических времен, положительно реставрируют картину давно исчезнувшей действительности.

Часто случается, что такие люди, на долю которых выпал гениальный ум, находя заржавленные ножницы из-под развалин Помпеи или Геркуланума, вам расскажут весь туалет употребившей их дамы, весь ее головной убор. Что же смеетесь? Да, хороший археолог даже и этим не довольствуется, он вам непременно определит цвет волос дамы, употреблявшей во время оно эти ножницы — блондинка она или брюнетка? Что же касается до нас, то мы последователи положительной науки и всю свою силу сосредотачиваем лишь только для изучения того, что известно науке положительно, а не гадательно или парадоксально. Следующим разом отошлю назад Фоше и Дон-Кишота. Он в статьях о евреях и о Египте беспрерывно адресовал меня в Тобозо. Да к тому, в статье «Европа» старается во что бы то ни было уменьшить число армян в Европе до 200 000, чтобы иметь возможность поместить их после цыган! Не угодно ли будет редакции согласиться, что в Европе в России (Европейской), в Турции (Европейской), в Австрии, в Валахии, Молдавии и проч. живут более чем 500 000 армян. В одной Европейской Турции, начиная от Измаила, Тусхи, Силистрии, Варны, Софии, Адрианополя и Европейской части Константинополя, т. е. Бебек, Орта-Кей, Пера, Галата, Хас-Кей, Эйубу, Палат и самый Константинополь, Саматия, Иедикуле, Ай-Стефана и т. п., живут по самым новейшим исследованиям 450 000 армян, в Валахии и Молдавии— 36 тыс., в Австрии—18 тыс., в Нахичевани— Бессарабской епархии 36 т., я не говорю еще об армянах-католиках в Галиции, Трансильвании, в Европ. Турции, в Крыму и в Польше.

Странная судьба статистики об армянской численности! Сколько до сих пор было писано различными импровизаторами на эту щекотливую и скользкую тему, все это хоть прямо в помойную яму нашего милого Анания. А что ближе к достоверности, по различным фактическим данным, то это число колеблется между 4 500 000 и 5 500 000. Армянское общее собрание депутатов в Константинополе хотело принять решительные меры к точному исследованию этих чисел, но бывшие смуты заставили его, в числе других, отложить пока это предприятие до окончательного утверждения армянского статута по народным делам в Турции.

Здоровье мое, слава богу; есть надежда, что без всяких медикаментов обойдусь. Еще раз благодарю Анания за советы и за весьма интересные сведения касательно друзей-товарищей. Касательно симпатий армян, Мне остается только благодарить Их, более ничем не могу теперь отплатить. Относительно евреев я с Ананием не согласен. Многое имею сказать ему по этому, не лишенному интереса, вопросу, но здесь не место говорить; к тому <же> подобные вопросы для своего разъяснения требуют не какого-нибудь листа бумаги, а целую трактацию, почему и оставим пока до более удобного времени, чем теперь.

Если увидите весьма почтенного еврейского ученого, отца Фирковича, то передайте ему мое искреннее уважение. Вероятно, он мне извинит, что я не мог быть тогда у него по случаю своей болезни и по непростительной оплошности. Недавно мне говорили, что г. Норов А. С., бывший министр, открыл на Синае самую древнейшую греческую рукопись библии, только не умели мне сказать к какому столетию она относится, может быть об этом говорили в журналах, может быть знает об этом г. Фиркович. Мне было бы весьма интересно знать возможно побольше об этом деле. Если она относится к эпохе несколькими веками раньше до р[ождества] христ[ова], то это чистейший клад для того, чтобы контролировать еврейский назаретский текст и греческий перевод, собранный Оригеном в III веке по р. х., который слывет за подлинный перевод 72 толковников и с которого сделан наш перевод в V веке (обо всем об этом Дон-Кишот умалчивает).

Если Ананий напишет письмо к Устимовичу или к Ковальскому, то пусть отблагодарит их от меня за их рукопожатие. Первому из них желаю совершенного здоровья, если еще не совсем оправился от трепки горячки, а второму получения кафедры. Где теперь служит Аладжалов, опять в отд. чернораб. больницы или перешел в Воспитательный дом? При отъезде моем из Москвы он не совсем владу был с М. Н. Пановой, вероятно, по случаю ссоры ее со своей сестрой, и молва носилась будто Исаак женится на Над. Николаевне, хотя я этому никак не мог верить, но кто знает их интимные дела, быть может Ананий ответит на эти вопросы. Что стало с Гришей? Оставил он Университет или еще считается студ. ex officio? Мне его очень жаль и тяжесть вины падет на Исаака, он сбил его с пути, несмотря на мое усилие поставить его на путь истины. Зачем Устимович жил у Исаака, что его заставило, денег что ли у него не было? Кажется, они не были так коротки в сношениях. Если б я увидел Анания, то, вероятно, бомбардировал бы его вопросами, и первое, конечно, сказал бы: «Свет, Любим Карпович, помнишь ли былое, когда в теплом дружеском кругу сиживали ночи напролет; где теперь наши анатомо-патологические и физико-медицинские заседания? Книги, тетрадки, говор, шум и, как необходимый атрибут ко всему этому, бутылки и стаканы». Правду говорит Шиллер, что «Май жизни раз цветет», не возвратить нам тех счастливых дней, полных силы и надежды. Хотя условия жизни каждого из нас были более чем ограничены, но не видать нам тех сладких упоений при самых обширных средствах. Поэзия студенческой жизни состоит из борьбы со средствами, препятствующими жить как хочется, и из действительной жизни, которую он ведет, несмотря ни на какие ограничения средств. Он малым доволен, и все таки поставит на том, что живет как ему хотелось бы жить.

Милый брат, когда же мы увидимся, чтобы говорить о настоящем, потому что воспоминания о прошедшем, если они приятны, отчасти только вливают целительный бальзам на настоящие раны — не более; между тем, для настоящих недуг требуются и настоящие средства. Брата Иоаннеса благодарю за упражнения в «Тровaтope» и «Риголетто» и желаю ему полного успеха. Благодарю всех тех, которые кланяются мне; их перечень в твоем письме вызвал мою улыбку; ты пишешь «твои друзья и женщины, и девицы, и проч. », как будто на афише: «дамы, кавалеры, пажи, гости» и т. п.

Еще раз благодарю его пр-во С. Г. Султан-Шаха и всех друзей обоего пола без изъятия. Ананию поклона не пишу, потому что он не любит «миндальностей» только его благодарю за выгодное очень обо мне мнение, но, кажется, оно немножко утрировано. Итак, опять до свидания. Это система Пенелопы в ожидании возвращения Одиссея. Напиши домой письмо и кланяйся всем, скажи, что я жив и здоров и что мы видимся по прежнему. Авось, это и на деле осуществится и в ожидании свиданий или, при несчастной неудаче, по крайней мере, обстоятельного письма,

твой неизменный брат

Мишель

P. S. Книга Фоше для изучения настоящей Англии положительно не годится. Ума не приложу, как переводчики пустили ее без всяких примечаний іn mоdo crudo? Ведь название-то абсолютное — «Очерки Англии», между тем, она не соответствует настоящему состоянию Англии. Книга эта теперь не более, как пособие к сравнительному изучению английской статистики и цивилизации.

 

1863. փետր. 20, Ս. Պ. Բ. Երեկոյան ժամը 9-ին. Nocturna

 

Սիրելի եղբայր,

Երեկվա թվակիր քո սիրելի նամակը Շլոսսերի երկրորդ հատորի, Մակոլեյի երկրորդ հատորի եւ Գերվինուսի առաջին պրակի հետ միասին ստացա այսօր, ճաշից հետո: Նամակիդ քննության մեջ չմտնելով, առաջինը հարկ եմ համարում նկատել, որ վերոհիշյալների հետ ստացա նույնպես ռնգեղջյուրի հարցին վերաբերող հայտնի նամակների պատճենները: Բայց ի՞նչ նպատակով են այդ պատճեններն ինձ ուղարկված: Քո նամակում դու համառորեն լռում ես այդ մասին, ուստի ես ոչ մի կերպ հանձն չեմ առնում բացատրել: Այդ նշանակո՞ւմ է, արդյոք, որ այդ պատճենների հիման վրա դիմում է արված կամ թե՝ ով որ դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժարվել է եւ ես պիտի գրեմ՝ ըստ այդ պատճենների, եւ կամ՝ որպեսզի ես վերանայեմ ռնգեղջյուրի պատմությանը վերաբերող գրությունը: Այս բոլոր հարցերին ես մի պատասխան ունեմ — այն որ, տարակուսած եմ եւ բոլորովին ոչինչ չեմ հասկանում: Նամակում գրում եք, որ «ռնգեղջյուրի վիճակի մասին կհաղորդեք ինձ տեսակցության ժամանակ, կգրեք մոտ օրերս»: Սպասելով տեսակցության կամ ավելի պարզ խոսքերով շարադրված նամակիդ, ես առայժմ ինձ մոտ եմ թողնում հիշյալ պատճենները եւ անցնում եմ նամակիդ: Գրքերի համար շատ եւ շատ շնորհակալություն, միայն թե Շլոսսերն ուղարկեցեք ինձ ո՛չ թե աշխարհի ստեղծագործությունից, այլ հռոմեական պատմությունից սկսած. մենք հետեւակներ ենք եւ Հռոմից դենը չենք գնում՝ մնացածը առայժմ տրամադրելով Վինկելմաններին, Բեկերին եւ մյուս բնախույզներին, որոնք նախապատմական ժամանակներից որեւէ մի փոքրիկ իր գտնելով, հաստատապես վերականգնում են վաղուց անհետացած իրականության պատկերը: Հաճախ է պատահում, որ այդպիսի մարդիկ, որոնք օժտված են հանճարեղ մտքով, Պոմպեյի կամ Հերկուլանումի ավերակների տակից գտնելով մի ժանգոտած մկրատ, ձեզ կպատմեն այդ մկրատը գործածող կնոջ ամբողջ արդուզարդի, նրա գլխասարքի մասին: Ինչո՞ւ եք ծիծաղում: Այո՛, լավ հնագետը նույնիսկ դրանով էլ չի բավականանում: Նա անպայմանորեն կորոշե հնագույն ժամանակներում այդ մկրատը գործածող կնոջ մազերի գույնը — խարտյաշ էր նա, թե թխահեր: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք դրական գիտության հետեւողներ ենք եւ մեր ամբողջ ուժը կենտրոնացնում ենք միայն ուսումնասիրելու այն, ինչ գիտությանը հաստատապես հայտնի է, այլ ոչ թե ենթադրաբար կամ տարապայմանորեն: Հետեւյալ անգամ Ֆոշեն եւ Դոն Քիշոտը ետ կուղարկեմ: Հրեաների եւ Եգիպտոսի մասին հոդվածներում անդադար մատնանշում է ինձ Տոբոզոն: Դրա հետ միասին «Եվրոպա» հոդվածում ամեն կերպ ճգնում է Եվրոպայի հայերի թիվը նվազեցնել մինչեւ 200, 000, որպեսզի հնարավորություն ունենա նրանց (հայերին) դասել գնչուներից հետո: Խմբագրությանը հաճելի չէ՞ արդյոք համաձայնել, որ Եվրոպայում՝ Ռուսաստանում (Եվրոպական), Թուրքիայում (Եվրոպական), Ավստրիայում, Վալախիայում, Մոլդավիայում եւ այլն ապրում են ավելի քան 500, 000 հայեր: Միայն Եվրոպական Թուրքիայում, սկսած Իզմայիլից՝ Տուլչի, Սիլիuտրիա, Վարնա, Սոֆիա, Ադրիանապոլիս եւ Կոստանդնուպոլսի եվրոպական մասում՝ այսինքն՝ Բեբեկ, Օրթա-Քեյ, Բերա, Ղալաթիա, Խասքեյ, Էյուբ, Պալատ եւ բուն Կոստանդնուպոլսում՝ Սամաթիա, Վեդի-Կուլե, Այ-Ստեֆանո, եւ այլն, ըստ նորագույն հետազոտությունների՝ ապրում են 450, 000 հայեր. Վալախիայում եւ Մոլդավիայում՝ 36 հազար, Ավստրիայում՝ 18 հազար, Նախիջեւանում — Բեսարաբիայի թեմում՝ 36 հազար. ես դեռ չեմ խոսում Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի եւ Եվրոպական Թուրքիայի, Ղրիմի եւ Լեհաստանի հայ կաթոլիկների մասին:

Տարօրինա՜կ է հայերի թվի մասին եղած վիճակագրության բախտը: Զանազան պատահական մարդիկ ինչքա՞ն են գրել այդ փափուկ եւ սայթաքուն նյութի մասին. այդ բոլորն ուղիղ մեր սիրելի Անանիայի աղբահորը նետելու բաներ են։ Իսկ ըստ զանազան փաստական տվյալների, ճշմարտությանն ավելի մոտ է այն, որ այդ թիվը տատանվում է 4. 500 000 եւ 5. 500. 000-ի միջեւ։ Կոստանդնուպոլսի հայ երեսփոխանական ընդհանուր ժողովը ցանկանում էր վճռական միջոցներ ձեռնարկել այդ թվերը ճիշտ հետազոտելու համար, բայց տեղի ունեցած խառնակություններն ստիպեցին նրան այլ հարցերի թվում այդ ձեռնարկությունն էլ այժմ հետաձգել, մինչեւ ժողովրդական գործերի վերաբերյալ հայկական սահմանադրության (ստատուտ) վերջնական հաստատումը Թուրքիայում։

Առողջությունս վատ չէ. հույս կա, որ առանց որեւէ դեղորայքի կանցկացնեմ. կրկին շնորհակալություն եմ հայտնում Անանիային իր խորհուրդների եւ ընկեր-բարեկամներիս մասին տված հույժ հետաքրքրական տեղեկությունների համար: Ինչ վերաբերում է հայերի համակրությանը՝ ինձ մնում է միայն նրանց շնորհակալություն հայտնել. այժմ ուրիշ ոչնչով չեմ կարող հատուցել:

Հրեաների վերաբերյալ Անանիայի հետ ես համաձայն չեմ: Շատ բան ունեմ ասելու այդ՝ հետաքրքրությունից ոչ զուրկ հարցի մասին, բայց այստեղ խոսելու տեղը չէ, բացի այդ, նման հարցերի պարզաբանման համար հարկավոր է ոչ թե ինչ-որ մի թերթ թուղթ, այլ ամբողջ ուսումնասիրություն, դրա համար էլ թողնենք այդ ավելի հարմար ժամանակի, քան այժմս է: Եթե տեսնեք շատ հարգելի հրեա գիտնական Հայր Ֆիրկովիչին, հայտնեցեք նրան իմ անկեղծ հարգանքը: Երեւի նա ինձ կների, որ ես այն ժամանակ չկարողացա նրա մոտ լինել իմ հիվանդության պատճառով եւ աններելի անփութության հետեւանքով: Վերջերս ինձ ասացին, որ պ. Նորովը, Ա. Ս., նախկին մինիստրը, Սինայում հայտնաբերել է Աստվածաշնչի ամենահին հունական մի ձեռագիր, միայն չկարողացան ինձ ասել, թե ո՛ր դարին է վերաբերում. թերեւս այդ մասին խոսել են ժուռնալներում, թերեւս այդ մասին պ. Ֆիրկովիչը գիտե: Ինձ համար շատ հետաքրքրական է այդ մասին որքան կարելի է ավելի բան իմանալ: Եթե սա գրված է Քրիստոսի ծննդից մի քանի դար առաջ, ապա այս իսկական գանձ է ստուգելու հրեական նազարեթյան տեքստը եւ Քրիստոսի ծննդից հետո 3-րդ դարում Օրիգենի հավաքած հունական թարգմանությունը, որը համարվում է 72 մեկնիչների իսկական թարգմանությունը եւ որից 5-րդ դարում կատարված է մեր թարգմանությունը (այդ բոլորի մասին Դոն-Քիշոտը լռում է):

Եթե Անանիան Ուստիմովիչին կամ Կովալսկուն նամակ գրի, ապա թող ինձնից նրանց շնորհակալություն հայտնի՝ ինձ ուղարկած ողջույնի համար: Նրանցից առաջինին ցանկանում եմ լիակատար առողջություն, եթե տենդից դեռ բոլորովին չի ապաքինվել, իսկ երկրորդին ցանկանում եմ, որ ամբիոնն ստանա: Այժմ որտե՞ղ է ծառայում Ալաջալյանը, դարձյալ հիվանդանոցի բանվորական բաժանմունքո՞ւմ, թե տեղափոխվել է մանկատուն՝ Воспитательный дом. Մոսկվայից իմ մեկնելու ժամանակ Մ. Ն. Պանովայի հետ նա այնքան էլ լավ հարաբերությունների մեջ չէր՝ հավանորեն վերջինիս իր քրոջ հետ գժտված լինելու պատճառով, եւ լուր էր պտտվում, թե Իսահակն ամուսնանում է Նադ[եժդա] Նիկոլաեւնայի հետ, չնայած դրան ես ոչ մի կերպ հավատալ չեմ կարող, բայց ո՞վ գիտե ղրանց ինտիմ գործերը. թերեւս Անանիան պատասխանե այս հարցերին: Ինչպե՞ս է Գրիշան: Համալսարանը թողե՞ց, թե դեռ համարվում է ուսանող «ex officio»: Ես նրան շատ եմ խղճում. հանցանքի ծանրությունը կընկնի Իսահակի վրա. նա շեղեց նրան ճանապարհից՝ չնայած նրան ճշմարիտ ճանապարհի վրա դնելու իմ ջանքերին: — Ուստիմովիչն ինչո՞ւ էր Իսահակի հետ ապրում. ինչը նրան ստիպեց, փող չունե՞ր, ինչ է: Կարծեմ նրանք այնքան մոտ հարաբերությունների մեջ չէին: Եթե ես տեսնեի Անանիային, ապա, հավանաբար, նրան հարցերով կգնդակոծեի, եւ նախ եւ առաջ, իհարկե, կասեի «Cвет Любим Карпович! Հիշո՞ւմ ես անցյալը, երբ ջերմ ընկերական շրջանում գիշերներ էինք լուսացնում. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմա-պաթոլոգիական եւ ֆիզիկո-բժշկական հավաքույթները, գրքերը, տետրակները, զրույցները, եւ որպես այդ բոլորի անհրաժեշտ ատրիբուտներ՝ շշերն ու բաժակները»: Ճիշտ է ասում Շիլլերը, թե՝ «կյանքի մայիսը մի անգամ է ծաղկում», անդառնալի են մեզ համար ավյունով ու հույսերով լի այն երջանիկ օրերը: Չնայած մեզանից յուրաքանչյուրի կյանքի պայմաններն ավելի քան սահմանափակ էին, բայց այն քաղցր բերկրանքն ավելի լայն պայմաններում էլ այլեւս չենք տեսնի: Ուսանողի կյանքի պոեզիան բաղկացած է՝ ցանկացածի պես ապրելուն արգելակող միջոցների դեմ մղած պայքարից եւ իրական այն կյանքից, որ նա վարում է, չնայած սահմանափակ միջոցներին: Նա քչով բավականանում է, բայց այնուամենայնիվ, իր ուզածն է անում եւ ապրում է այնպես, ինչպես կցանկանար ապրել:

Սիրելի եղբայր, ե՞րբ, արդյոք, մենք կտեսնվենք, որպեսզի ներկայի մասին խոսենք, որովհետեւ անցյալի հուշերը թեեւ հաճելի են, միայն մասամբ են բուժիչ բալասան դնում ներկայի վերքերին, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի ցավերը պահանջում են արդի միջոցներ: Ուրախ եմ «Տրովատորի» եւ «Ռիգոլետոյի» մեջ Հովհաննես եղբոր կատարած վարժությունների համար եւ ցանկանում եմ նրան լիակատար հաջողություն: Շնորհակալ եմ բոլոր նրանց, ովքեր ողջունում են ինձ: Նրանց թվարկումը քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը. դու գրում ես՝ «քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկները եւ այլն», կարծես աֆիշ լինի՝ «տիկիններ, պարոններ, մանկլավիկներ, հյուրեր» եւ այլն: Կրկին շնորհակալություն նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս՝ առանց բացառության: Անանիային ողջույն չեմ գրում, որովհետեւ նա «քաղցրախոսություն» չի սիրում. միայն շնորհակալություն եմ հայտնում նրան՝ իմ մասին հայտնած շատ բարենպաստ կարծիքի համար, բայց, թվում է, թե դա մի փոքր չափազանցրած է: Եվ այսպես, կրկին ցտեսություն: Այդ Պենելոպեի ձեւն է, երբ նա Ոդիսեւսի վերադարձին էր սպասում: Նամակ գրիր տուն եւ ողջունիր բոլորին, ասա, որ ես ողջ-առողջ եմ, եւ որ մենք առաջվա նման տեսնվում ենք: Թերեւս դա իրականանա: Սպասելով տեսակցության կամ անհաջողության դեպքում՝ գոնե հանգամանալից նամակի,

                                                                                       քո հավատարիմ եղբայր՝

                                                                         Միշել

Հ. Գ. Ֆոշեի գիրքը ժամանակակից Անգլիան ուսումնասիրելու համար միանգամայն անպետք է: Խելքս չի հասնում, թե թարգմանիչներն ինչպես են հրապարակ հանել առանց ծանոթագրությունների, in modo crudo: Այդ վերնագիրը՝ «Օчерки Англии» որոշակի է, մինչդեռ գիրքը Անգլիայի ներկա վիճակին չի համապատասխանում: Այդ գիրքն այժմ ավելին չէ, քան Անգլիայի վիճակագրության եւ քաղաքակրթության համեմատական ուսումնասիրության մի ձեռնարկ:

79. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

24 февраля 1863 r. C. Петербург

 

Бесценный брат!

При всем моем желании написать к тебе большое письмо, должен довольствоваться малым из-за решительного неурожая на бумагу большого формата. Письмо твое, полное юмора, от вчерашнего числа, я получил вечером; сегодня пишу ответ, который ты, вероятно, получишь завтра. За все те сведения, которые ты мне доставил, очень и очень благодарю: несколько раз прочитал это письмо, и оно доставило мне много удовольствия. Затем, по изложенному ходу дела о нашем свидании, я предался надежде, что скоро опять обниму вас и услышу живой голос близких мне сердец. Прочитав о намерении прислать мне «Историю цивилизации», сердце мое было обмерло при этом заглавии, после того, как я уже читал такую же историю Гизо, в Париже, и одного члена Бельгийской Академии, какого-то доктора философии и теологии, здесь. Ну, брат, история! Потом, продолжая чтение, увидел, что это «Ист. ци. Англии» Бокля. Правда, немного успокоился, но все-таки боюсь, чтобы Бокль не вывел всю цивилизацию из протестантизма или из пуританизма, как прочие выводят безусловно из католицизма без всяких обиняков; признаться, я смотрю на эту вещь совершенно из противоположной точки зрения; по-моему, коренной толчок на пути цивилизации не находится в религии, в смысле прогресса, а скорее, возрождение и преобразование религии суть неизбежные следствия цивилизации в данном ее моменте. Вековые господства буддизма или браминизма на Дальнем Востоке скорее выражают низкую ступень цивилизации и просвещения, на которой стоят народы, исповедующие эти религии. Нет сомнения, что религия, в свою очередь, имеет сильное влияние на массу в деле ее цивилизации; но я говорил о коренном толчке, т. е. о стимуле или диастазе; о рычаге, который первый сообщает силу всему механизму. Какой же сакс, или норман, или бретон дерзнул бы в средних веках поднять знамя протеста против непогрешительного наместничества римского епископа? Но они подняли это знамя в начале новой эпохи, когда настолько были цивилизованы и чтоб со всею ясностью понять правоту своего дела.

Несмотря на все на это, пришлите Бокля; я где-то что-то читал об этом сочинении. Теперь, скрепя сердце, прочту и самое сочинение. Пока у меня есть что читать, и я не просто читаю, а изучаю с аналитической и критической точки зрения. Не многое они (книги эти) мне приносят, но в деле науки не надо пренебрегать и весьма малым, к тому я других занятий не имею. При этом возвращаю Гервинуса и Энц. Словарь, Маколея еще доканчиваю; потом примусь за Шлоссера и потом опять за Фоше. Маколей с вечным своим юмором доставляет мне много удовольствия. Гервинус пока серьезный писатель; не знаю, что дальше будет. Но довольно об этих вещах.

От души благодарю милого Анания за все подробности, изложенные в твоем настоящем письме; надеюсь, что и впредь не оставит он меня своим юмором. Поведение Аладжалова в деле Устимовича не только не похвально, но, мне кажется, достойно всякого порицания. Он по складу своего ума не терпит простых смертных и меня не удивил рассказанный его поступок. У Анановых он в своей сфере, мне его (говорю серьезно) жаль. Он не злой малый, но весьма дурно направлен; чорт его знает, откуда у него стремление во что бы то ни стало разыграть роль аристократа, да какого — нахичеванского; это не лучше лондонского плебея. Полезнее было бы во сто крат учиться уму-разуму, чем толкаться в передней какого-нибудь Ананова или своими глупыми ухватками сбить с пути бедного Гришу; мне и последнего очень жаль. Он, если б поехал с Устимовичем, я уверен, что совершенно исправился бы и, по данному Устимовичем направлению, он действительно мог бы впоследствии держать экзамен на кандидата. Какова теперь перспектива его будущности? Что же, он опять у Мар<ии> Ник<олаевны> живет или у брата, как Ананий говорит, по улице. Беда моя, если Ананий уедет в Москву прежде, чем кончится моя история; теперь, по крайней мере, я получаю сведения из круга, где я жил некогда, а то просто я было чувствовал себя вне полюса, как говорил Амиров. Хотя с моей стороны будет эгоизмом принуждать его остаться здесь до конца моего дела, но нужды нет, я бы решился на этот эгоизм, если только позволили бы его обстоятельства. И решился бы с полной уверенностью, что он не откажет мне в этом капризе, если это каприз, а не тоска по друзьям-родственникам! Во всяком случае, я надеюсь на эту жертву с его стороны.

Милый брат, в ожидании скорого свидания, я не говорил тебе в прошлых письмах о том, что ты не ответил мне на вопрос: получил ли деньги из дома, о которых ты писал им, или нет? Ясно, что ответ на это односложен: да или нет; а ты отделался общими местами, будто избегая прямого ответа. Чорт его знает, на меня нашло какое-то тупоумие; не скоро понимаю неясные и запутанные ответы. Надеюсь, что ты на этот раз удовлетворишь мое желание.

Получил ли Гайрапетов мое письмо, которое я писал касательно Г. М. Аладжалова, и какое произвело оно впечатление? Если ты знаешь, то сообщи мне. Надеюсь, что ты часто пишешь домой и, следовательно, наши знают о моем и твоем здоровье, это необходимо для их успокоения.

Попроси Анания написать в твоем письме (так как ты по русски не пишешь) еще кое-какие новости из Москвы — из среды нам общезнакомой; верно, у него есть большой запас, как у редактора (хотя бывшей) помойной ямы. Тем более, что вот 8 месяцев, как я последний раз оставил Москву.

Кстати, тарантас, который я оставил в Москве и который теперь находится у Каменщикова, нуждается в починке. Не бросать же его в Москве, а в этом виде нельзя его отправить домой или в случае надобности нельзя в нем ехать. Втулки колеса расслабли, их надо закрепить, а может есть еще другие повреждения. По получении моего настоящего письма, напиши Каменщикову, чтобы он позвал хорошего добросовестного каретника и подверг тарантас его подробнейшему исследованию, а потом, чтобы он дал поправить все нужное основательно, а не для того, чтобы сбыть с рук; потом надо его красить. Издержки пусть он запишет за мной, я ему заплачу при первой возможности с благодарностью. Там ящики под сидением и под передком недостают, но их не надо делать, первый остался дома, как тебе известно, а второй находится в Екатеринославе. Пожалуйста, пусть Ананий обстоятельно напишет об этом Каменщикову, чтобы он как следует привел бы тарантас в его первобытное и прочное состояние без отлагательства.

Здоровье мое, слава богу; сегодня хотя есть солнце, но так как есть и мороз, то я не выхожу, посмотрю, что завтра скажет.

Передай мой поклон его пр-ву С. Г. Султан-Шаху, Ананию, брату Иоаннесу и всем друзьям и знакомым обоего пола.

Иоаннес, вероятно, приготовляет мне какой-нибудь музыкальный сюрприз, когда я в состоянии буду ему сказать: вот я и пришел. Авось, придет и это время, потому что повторяю с Дон-Чезарем де Бадзан: «всему на свете есть мера, всему есть свой конец» и проч. Пока лежебокничаю и читаю в тиши, вдали от большого, малого и всего вообще света. Затем до свидания, до приятнейшего свидания с Вами!

Обнимаю тебя

Твой Мишель

P. S. Что нового в театральном мире в Москве? Вопрос от скуки, а ответ будет служить к развлечению.

 

1863 թ., փետրվարի 24, U. Պետերբուրգ

 

Անգին եղբայր,

Քեզ ընդարձակ նամակ գրելու իմ բուռն ցանկությամբ հանդերձ, մեծադիր թղթի ուղղակի սովի պատճառով, պետք է բավականանամ փոքրով: Հոմորով լի երեկվա թվակիր նամակդ ստացա երեկոյան, այսօր գրում եմ պատասխանը, որ դու, հավանորեն, կստանաս վաղը:

Ինձ հաղորդած քո բոլոր տեղեկությունների համար շատ եւ շատ շնորհակալ եմ. մի քանի անգամ կարդացի նամակդ, որ ինձ մեծ բավականություն պատճառեց: Այնուհետեւ, մեր տեսակցության հարցի ընթացքն ինձ հույս ներշնչեց, որ շուտով կրկին կգրկեմ ձեզ եւ կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը: Կարդալով «История цивилизации»-ն ինձ ուղարկելու մտադրությանդ մասին՝ վերնագրից սիրտս քիչ էր մնում նվաղեր այն բանից հետո, երբ ես արդեն կարդացել եմ Գիզոյի նույնանման պատմությունը Փարիզում եւ բելգիական ակադեմիայի անդամներից մեկի՝ փիլիսոփայության եւ աստվածաբանության ինչ-որ դոկտորի աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ թե պատմություն է, եղբա՛յր: Հետո, շարունակելով ընթերցումը, տեսա, որ դա Բոքլի «Անգլիայի քաղաքակրթության պատմությունն» է: Ճիշտ է, մի փոքր հանգստացա, բայց այնուամենայնիվ, վախենում եմ, որ Բոքլն ամբողջ քաղաքակրթությունը չբխեցնի բողոքականությունից կամ պուրիտանիզմից, ինչպես ուրիշներն, առանց այլեւայլության, բխեցնում են անպայման կաթոլիկությունից. ուղիղն ասած, ես այդ հարցը դիտում եմ բոլորովին հակառակ տեսանկյունից: Ըստ իս, պրոգրեսի տեսակետից քաղաքակրթության զարգացման հիմնական խթանը կրոնի մեջ չէ, այլ ավելի շուտ, կրոնների վերածնունդը եւ կերպարանափոխությունը քաղաքակրթության անխուսափելի հետեւանքներն են՝ նրա զարգացման տվյալ մոմենտին: Հեռավոր Արեւելքում բուդդայականության կամ բրահմինականության դարավոր տիրապետությունն ավելի շուտ արտահայտությունն է քաղաքակրթության եւ լուսավորության ցածր աստիճանի, որի վրա գտնվում են այդ կրոնները դավանողները: Կասկած չկա, որ կրոնն իր հերթին ուժեղ ազդեցություն ունի մասսայի վրա՝ նրա քաղաքակրթության գործում, բայց ես խոսում եմ հիմնական խթանի, այսինքն՝ ազդակի կամ դիաստազզի մասին, լծակի մասին, որն առաջինն է ուժ հաղորդում ամբողջ մեխանիզմին: Ո՞ր սաքսը կամ նորմանը, կամ բրետոնը միջին դարերում կխիզախեր բողոքի դրոշ բարձրացնել հռոմեական եպիսկոպոսի տեղակալության անմեղանչելի լինելու դեմ: Բայց նրանք այդ դրոշը բարձրացրին նոր դարաշրջանի սկզբին, երբ այնքան էին քաղաքակրթված եւ լուսավորված, որ ամենայն պարզությամբ հասկանում էին իրենց գործի արդարացի լինելը:

Չնայած այդ բոլորին, Բոքլն ուղարկեցեք, ես մի տեղ ինչ-որ բան եմ կարդացել այդ երկի մասին: Այժմ, սրտապնդվելով, կկարդամ ե՛ւ բուն գիրքը: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. եւ ես գրքերը ո՛չ թե սոսկ կարդում եմ, այլ ուսումնասիրում՝ վերլուծական եւ քննադատական տեսակետից: Դրանք (այդ գրքերը) շատ բան չեն տալիս ինձ, բայց գիտության մեջ չպետք է արհամարհել եւ շատ քիչը, մանավանդ, որ ես ուրիշ զբաղմունք չունեմ: Նամակիս հետ վերադարձնում եմ Գերվինուսը եւ հանրագիտական բառարանը: Մակոլեյը վերջացնելու վրա եմ. այնուհետեւ կսկսեմ Շլոսսերը եւ ապա նորից Ֆոշեն: Մակոլեյն, իր մշտական հումորով ինձ մեծ հաճույք է պատճառում: Գերվինուսն առայժմ լուրջ գրող է, չգիտեմ ինչ կլինի հետագայում: Բայց բավական է այս հարցերի մասին:

«Հոգով շնորհակալ եմ սիրելի Անանիայից քո այս նամակում մանրամասնորեն շարադրածի համար, Հուսով եմ, որ առաջիկայում էլ իր հումորից ինձ չի զրկի: Ալաջալյանի վերաբերմունքն Ուստիմովիչի գործում ոչ միայն գովելի չէ, այլեւ, ինձ թվում է, արժանի է ամենայն պարսավանքի: Իր մտածողության ձեւով նա տանել չի կարողանում հասարակ մահկանացուներին, եւ նրա վարմունքի մասին քո պատմածն ինձ չզարմացրեց: Անանյանների մոտ նա յուրայինների շրջանումն է։ Ես նրան (լուրջ եմ ասում), խղճում եմ. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանան գիտե, թե որտեղից է նրա մեջ՝ ամեն գնով արիստոկրատի, այն էլ նախիջեւանցի արիստոկրատի, դեր խաղալու ձգտումը: Այդ լոնդոնցի պլեբեյից ավելի լավ չէ: Հարյուր անգամ ավելի օգտակար կլիներ խելքը գլուխը հավաքեր ու մի բան սովորեր, քան թե քաշ գար ինչ-որ Անանյանի նախասենյակում կամ իր հիմար հնարքներով խեղճ Գրիշային ճանապարհից շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ եմ ափսասում: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ գնար, հավատացած եմ, որ բոլորովին կուղղվեր եւ Ուստիմովիչի ղեկավարությամբ հետագայում իրոք կկարոդանար կանդիդատի քննություն բռնել: Ո՞րն է այժմ նրա ապագա հեռանկարը: Ի՞նչ, նա դեռ Մար[իա] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե եղբոր, ինչպես ասում է Անանիան՝ փողոցում:

Վայ ինձ, եթե Անանիան Մոսկվա կմեկնի նախքան իմ պատմության ավարտվելը. այժմ, համենայն դեպս, ես տեղեկություններ եմ ստանում այն շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել եմ, թե չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչպես ասում էր Ամիրյանը: Չնայած էգոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան ստիպել, որ մինչեւ իմ գործի վերջանալն այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, ես այդ էգոիզմն ինձ թույլ կտայի, եթե միայն նրա պայմանները ներեին. եւ թույլ կտայի՝ լիովին հավատացած, որ նա իմ այդ քմահաճույքը չի մերժի, եթե այդ քմահաճույք է եւ ոչ թե ընկերների եւ ազգականների կարոտ: Համենայն դեպս, հույս ունեմ, որ նա այդ զոհաբերությունը կանի:

Սիրելի եղբայր, շուտափույթ տեսակցության սպասելով, իմ նախորդ նամակներում չասացի քեզ, որ դու չես պատասխանել իմ հարցին, թե տանից ստացե՞լ ես արդյոք այն փողը, որի մասին գրել էիր, թե՞ ոչ: Պարզ է, որ դրա պատասխանը կարճ է՝ այո կամ ոչ, իսկ դու գլուխդ ազատել ես ընդհանուր դատողություններով, կարծես խուսափելով ուղիղ պատասխանից: Սատանան գիտե ինչու՝ մի տեսակ բթացել եմ. ուշ եմ հասկանում մութ եւ խճճված պատասխանները: Հուսով եմ, որ այս անգամ կբավարարես իմ ցանկությունը:

Ստացե՞լ է արդյոք Հայրապետյանը նամակս, որ գրել էի Գ. Մ. Ալաջալյանի վերաբերյալ, եւ ի՞նչ տպավորություն թողեց այն: Եթե գիտես՝ հաղորդիր ինձ: Հուսով եմ, որ դու տնեցոց հաճախ ես գրում եւ հետեւաբար, իմ եւ քո առողջության մասին մերոնք գիտեն, դա անհրաժեշտ է նրանց հանգստության համար:

Խնդրիր Անանիային, որ քո նամակում որոշ նորություններ գրի (քանի որ դու ռուսերեն չես գրում) Մոսկվայի մեզ ծանոթ միջավայրից: Ճիշտ է, նա մեծ պաշար ունի որպես աղբահորի խմբագիր (թեեւ նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, ինչ ես թողել եմ Մոսկվան:

Ի դեպ՝ կառքը, որ ես թողել էի Մոսկվայում եւ որն այժմ գտնվում է Կամենշչիկովի մոտ, նորոգման կարիք ունի: Հո չպետք է Մոսկվայում թողնենք, իսկ այդ տեսքով տուն ուղարկել չի կարելի, կամ հարկ եղած դեպքում հնարավոր չէ դրանով ճանապարհ գնալ: Անիվների օղակները թուլացել են, պետք է ամրացնել, եւ թերեւս ուրիշ վնասվածքներ էլ կան: Այս նամակն ստանալուդ պես Կամենշչիկովին գրի, որպեսզի նա հրավիրի մի լավ, բարեխիղճ վարպետ [կառեթագործ] եւ կառքը մանրամասն քննության ենթարկի, եւ ապա, որպեսզի նա հարկ եղածը հիմնավորապես ուղղել տա, եւ ոչ թե հենց այնպես, ի միջի այլոց: Այնուհետեւ կառքը պետք է ներկել: Ծախսերը թող իմ հաշվին գրի, ես շնորհակալությամբ կվճարեմ՝ առաջին հնարավորության դեպքում: Նստատեղի եւ կառապանի տեղի տակի արկղները պակասում են, բայց պատրաստելու պետք չկա, ինչպես քեզ հայտնի է, առաջինը տանը մնաց, իսկ երկրորդը Եկատերինոսլավումն է: Խնդրում եմ, թող Անանիան այս մասին հանգամանորեն գրի Կամենշչիկովին, որպեսզի վերջինս հիմնովին վերանորոգի կառքը եւ տա նրան նախկին տեսքն ու ամրությունը: Իմ առողջությունը վատ չէ. այսօր չնայած արեւ է, բայց որովհետեւ սառնամանիք էլ է, դուրս չեմ գալիս, տեսնենք վաղն ինչպես կլինի:

Ողջույնս հաղորդիր նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային, Հովհաննես եղբորս եւ երկսեռ բոլոր բարեկամներիս եւ ծանոթներիս:

Հովհաննեսը, հավանաբար, ինձ համար պատրաստում է երաժշտական մի սյուրպրիզ, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ ես եկա: Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-Չեզար դե Բազանի հետ կրկնում եմ՝ «Աշխարհում ամեն ինչ չափ ունի, ամեն ինչ վախճան ունի», եւ այլն: Առայժմ անկաշկանդ կողքի ընկած, անդորրության մեջ, մեծ, փոքր եւ ընդհանրապես ամեն տեսակ հասարակությունից (свет) հեռու, կարդում եմ։ Այնուհետեւ՝ ցտեսություն. մինչեւ ամենահաճելի տեսությունը ձեզ հետ:

Գրկում եմ քեզ:

Քո Միշել

Հ. Գ. Ի՞նչ նորություններ կան Մոսկվայի թատերական աշխարհում: Հարցնում եմ ձանձրույթից, իսկ պատասխանը հաճույք կպատճառի ինձ:

80. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

2 марта, 1963 C. П. Бург

 

Милый брат!

Письмо от 28 февр. получил сию минуту вместе с 3 т. Маколея и «Ист. цив. » Бокля. Не только Гервинуса, но и Шлоссера я уже отдал для передачи тебе, но они еще, вероятно, лежат где нибудь. Теперь возвращаю Фоше. Итак, у меня есть то, что послали 28 февр. и больше ничего. Чувствительно благодарю Анания за разительное соблюдение долга друга-брата, в сообщении мне разных известий, из коих всего более бросается в глаза cornаgе армянских журналов. Не менее любопытны театральные новости. Pвение писателя «с пепельного цвета волосами, оловянными глазами» и, след<овательно> (по теории — Анания), пробковатым сложением мозга, доходит до комизма. Бедный Родиславский! Он постоянно в тени, и неблагодарная публика (?) до сих пор не умела еще оценить его гений вполне. Желая во что бы то ни стало быть редактором какого-нибудь периодического издания, он, наконец, примирился с тем, что стал корректором Моск. полиц. листка. Хотел втереться в театр, конечно, с высокою целью, чтобы подвинуть его вперед и потом, наконец, в смотрители за сбором; все лучше Решетникова, тот был смотрителем театральной конюшни. Но Родиславский не отчаивается, он уверен, что если не настоящее поколение, то потомство воздаст ему должное: «спи, пострел... баюшки-баю».

Патологическое состояние «Радуги» и «Голубя Масиса» меня удивляет. Положим, другие журналы сели на мель, преимущественно по карманной чахотке, но ведь издание назван. журналов Г. Айваз. никак не может подойти к этой категории. Он никогда не рассчитывал на подписку и никогда ничего не получал от номинальных подписчиков, платя, вдобавок, за них и за пересылку. Ну, чорт с ним! В последнем письме я надеялся, что на следующий день освобожусь от катара, не тут-то было. И я только сегодня могу сказать положительно, что более его не боюсь. Я, признаться, было струсил, что Bronchitis simplex перейдет в copilbalis или в pneumonia, потому что трепка была порядочная и «могу сказать, после нескольких таких переделок, просто не жить». Теперь кашель изредка возвращается залпом, с неприятным щекотанием в дыхательной трубке и в правой ее ветви, и судорожный характер сотрясений дыхательного аппарата при извержении мокроты более утихает. Теперь только принимаю Aq. laurocerasi cum acotas morphi 1/2 gran для того, чтобы успокоить раздражение нервов и тем обезоружить подлую слизистую оболочку, которая постоянно мне причиняет неприятности. На этой неделе я ни разу не сожалел о том, что мы лишены свидания, потому что я решительно не рискнул бы жизнью выйти из комнаты для свидания. Зато теперь, как только очнулся и вне всякой опасности, лишение опять стало чувствительным. Надежда ваша на скорое свидание, о котором так много было написано, заметно ослабла в последнем вашем письме: да бог с ним совсем, со свиданием, если еще долго продолжится мое заключение. Я решительно ничего не понимаю. Месяцы проходят, надежды улетучиваются, а в осадке все мое безутешное заключение. Дай бог, чтобы сенат хоть до пасхи положил конец моему положению; я уже не гонюсь за качеством этого конца! И почти беспрестанное болезненное состояние организма, то в той, то в другой его части, окончательно доконает меня.

Оборачиваясь от весьма прозаической обстановки моей обыденной жизни в настоящем, перехожу к более приятным, по крайней мере, если не поэтическим.

Маколея прочту по обыкновению с удовольствием, что же, история его не вышла еще? К тому, этот 3-й том так мелко напечатан, что возможности нет читать без затруднения, тем более, что далеко не могу хвастаться своими глазами. Восемь месяцев день и ночь читаю, поневоле всякий глаз устанет. Между тем, это единственное занятие, от чего никоим образом нельзя отказаться. Но что касается до Бокля, то, признаюсь, он меня пугает не только объемом, но и удельным весом: помилуйте, 1-й том из 70 листов! и все еще едва дошел до XVII столетия. Теперь трудно мне читать книги, имеющие поползновение играть роль философического сочинения; последних я избегаю, как Пушкин семинаристов. Все эти философы с высоты своих кафедр предписывают теории за теорией, до сих пор еще наивно предполагая, что жизнь человека слагается по какой бы то ни было предначертанной теории, как будто человеческая природа минеральная, что все слагается извне, по различным физическим, притом неизменным законам. Много уже выстрадало человечество во имя всякого рода идеальных систем, над которыми оно теперь смеется, но некоторые еще в почете! Хотя они суть ничто иное, как видоизменение прежних, — ныне уже осмеянных, тем не менее, повязка на глазах еще крепка. Пора бы теперь воздержаться немного от метафизики в пользу реальных учений, хотя бы в пользу физики. Если нет Шлоссера (с римской истор<ией >), то пришлите мне его «Историю XVII века», она уже давно напечатана. Я советую Ананию прочесть Фоше. Книга эта, хотя не представляет настоящей Англии, тем не менее весьма может быть интересной для тех, которые еще по опыту не знают Англии. Я надеюсь, что пошлете тоже продолжение Гервинуса. Кстати, передайте через кого следует десять почт. бумаги с 25 конвертами, чтобы в случае написать к вам письмо, мог ими располагать не обременяя никого! Я надеюсь, что следующее письмо уже напишу на бумаге, доставленной вами. К тому, если как-нибудь разрешат свидание, то я заранее вас предупреждаю, ни за что не приду к вам на место свидания, если вы придете без взятки для меня — без сигар. Крейцберг зверей не показывает даром, нечто я не стою зверя, что всякий раз хотите даром посмотреть на меня?

Я бы сам послал купить, но бог весть, каких накупят; поэтому обременяю тебя, мой милый брат.

Пожалуйста, что стало с доверенностью, которую нужно было послать в Индию, и получил ли Гайрапетов переданные мною тебе бумаги; вопрос этот первой важности!!

Как здоровье М-lle Madelaine? Должно полагать, что она тоже выздоровела, коль скоро ты ничего не пишешь; дай бог.

Меланхолия брата очень естественна; мне досадно, что он из-за меня страдает, — еще раз прочитав письмо, решительно не могу не сказать несколько слов по поводу кончины «Вестника России». Что это за несчастное число 17 октября. Не на добрый час родился его редактор, а Ананий так и готов как злой дух явиться им в это число. Я помню еще его туалет во время о’но. Если Ананий напишет к отцу Моисею письмо, то пусть передаст ему, что для него (т. е. для отца Моисея) плохо было бы, если его соседи не прекратили своих журналов, что хорошо, что к его счастью прекратили, и что Бекзаде получит в свое время сдачу с лихвой; что я им всем кланяюсь. Скажи пожалуйста, зачем едет «Dandy» Аладж<aлов> сюда? Благодарю Анания, что остается здесь, я этой услуги не забуду! Недавно мне пришел в голову наш общий визит в Москве, лет 8 тому назад (не знаю, ей богу, к кому) в чердаке где-то, где встретились с одним человеком, вовсе нам незнакомым, который только и говорил химическими формулами; Ананий, верно, помнит; и этот глупый эпизод нашей общей жизни заставил меня смеяться как сумасшедшего.

Поздравляю с прошедшим днем рождения М-lle Marie Sultan Schаh, от души желая ей много лет праздновать этот день. Жму руки всем друзьям; а прекрасному полу только искренний поклон и уважение. Если из дому получите какие-нибудь сведения, то я уверен, не замедлите мне сообщить. Пока далее не могу распространить это письмо и, в ожидании большого формата, остаюсь вечно твой брат

Мишель

 

Его пр-ву С. Г. Султан-Шаху, Ананию и брату Иоаннесу сильное, не уступающее гидравлическому прессу, рукопожатие. Что же, брат Иоаннес ничего не пишет. Давно я не читал его письма, ведь он писал же прежде. Ананий, я все-таки ожидаю Тобозо.

 

1863 թ. Մարտի 2 Պետերբուրգ

       Սիրելի եղբայր,

Փետրվարի 28-ի նամակդ ստացա այս րոպեին՝ Մակոլեյի 3-րդ հատորի եւ Բոքլի «Քաղաքակրթության պատմության» հետ միասին: Ոչ միայն Գերվինուսը, այլեւ Շլոսսերը ես արդեն ուղարկել եմ քեզ հանձնելու համար, բայց նրանք, երեւի, դեռ մի որեւէ տեղ ընկած են: Այժմ վերադարձնում եմ Ֆոշեն: Այսպիսով, ինձ մոտ մնում է այն, ինչ ուղարկել եք փետրվարի 28-ին, եւ ուրիշ ոչինչ: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ ընկերոջ եւ եղբոր պարտքը զարմանալի բարեխղճությամբ կատարելու եւ ինձ զանազան տեղեկություններ հաղորդելու համար, որոնցից ամենից ավելի աչքի է ընկնում հայ պարբերաթերթերի cornage-ը: Ոչ պակաս հետաքրքրական են թատերական նորությունները:

Մոխրագույն մազեր, անագե աչքեր եւ հետեւապես (ըստ Անանիայի տեսության) խցանային ուղեղ ունեցող գրողի ճիգերը հասնում են կոմիզմի: Խեղճ Ռոդիսլավսկի: Նա միշտ ստվերի մեջ է, եւ անշնորհակալ հասարակությունը մինչեւ այժմ չկարողացավ նրա հանճարը լիովին գնահատել: Ցանկանալով ամեն գնով որեւէ պարբերական հրատարակության խմբագիր լինել, ի վերջո նա հաշտվեց այն մտքի հետ, որպեսզի դառնա Մոսկ[վայի] ոստիկ[անական] թերթիկի սրբագրիչ: Ցանկանում էր խցկվել թատրոն, իհարկե նրան առաջ տանելու վսեմ նպատակով, բայց հետո, վերջապես, դարձավ գանձվող դրամի հսկիչ. այնուամենայնիվ ավելի լավ վիճակի մեջ էր, քան Ռեշոտնիկովը, որը թատրոնի ախոռի հսկիչն էր: Սակայն Ռոդիսլավսկին չի հուսահատվում, նա հավատացած է, որ եթե ոչ ներկա սերունդը, ապա հաջորդը իրեն ըստ արժանվույն կգնահատի. «Спи пострел, баюшки баю».

«Ծիածանի» եւ «Մասյաց աղավնու» պաթոլոգիական վիճակն ինձ զարմացնում է. ասենք մյուս ամսագրերը ձախողվեցին գերազանցապես գրպանի թոքախտի պատճառով, բայց չէ՞ որ Գ. Այվազովսկու հիշյալ ամսագրերի հրատարակությունն այդ կատեգորիային ոչ մի կերպ չի համապատասխանում: Նա երբեք բաժանորդագրության վրա հույս չի դրել եւ անվանական բաժանորդներից երբեք ոչինչ չի ստացել, այլ ինքն է դեռ վճարել նրանց փոխարեն, ինչպես նաեւ փոխադրածախսը։ Է՛հ, գրողը տանի նրան:

Վերջին նամակումս ես հույս էի հայտնել, որ հետեւյալ օրը կազատվեմ կատառից, սակայն այդպես չեղավ: Եվ միայն այսօր կարող եմ որոշակիորեն ասել, որ նրանից այլեւս չեմ վախենում: Պիտի խոստովանիմ, որ ես վախենում էի թե Bronchitis siոplex-ը copibalis-ի կամ pneumonia-ի կփոխակերպվի, որովհետեւ կարգին տենդում էի, եւ, կարող եմ ասել, որ այդպիսի մի քանի փոխակերպումներից հետո ուղղակի ապրել հնարավոր չի լինի: Այժմ ուժեղ հազը՝ շնչափողի եւ նրա աջ ճյուղի անհաճելի խտտոցով, քիչ է կրկնվում, իսկ խորխելիս շնչառության օրգանի ցնցումների ջղաձգման բնույթը գնալով հանդարտվում է: Այժմ միայն ընդունում եմ Aq. laurocerasi cum acotas morphi 1/2 gran, որպեսզի նյարդերիս գրգռումը հանգստացնեմ եւ դրանով զինաթափ անեմ ինձ մշտապես տհաճություն պատճառող ստոր լորձաթաղանթը: Այս շաբաթ ոչ մի անգամ չեմ ափսոսացել, որ մենք տեսակցությունից զրկված ենք, որովհետեւ ոչ մի դեպքում կյանքը վտանգի չէի ենթարկի ու դուրս չէի գա սենյակից տեսակցության համար: Դրա փոխարեն այժմ, հենց որ սթափվեցի եւ բոլոր վտանգներից հեռու եմ, այդ զրկանքը կրկին զգալի դարձավ:

Մոտալուտ տեսակցության ձեր հույսը, որի մասին այնքան շատ գրվեց, ձեր վերջին նամակում զգալի չափով թուլացել է: Է՜հ, աստված նրանց հետ, այդ տեսակցությունների, եթե իմ բանտարկությունը դեռ երկար է տեւելու: Ես ուղղակի ոչինչ չեմ հասկանում: Ամիսներն անցնում են, հույսերը թռչում են, մնում է միայն իմ անմխիթար բանտարկությունը: Տա՛ աստված, որ մինչեւ զատիկ սենատը վերջ տա իմ այս վիճակին: Ես արդեն չեմ էլ մտածում վախճանի որպիսության մասին: Եվ օրգանիզմիս համարյա անընդհատ հիվանդագին վիճակը, մեկ այս մեկ այլ մասում, վերջնականապես կսպանե ինձ:

Իմ առօրյա կյանքի միանգամայն պրոզայիկ վիճակից երես շրջելով, դառնում եմ դեպի, եթե ոչ ավելի բանաստեղծականը, այնուամենայնիվ ավելի հաճելին:

Մակոլեյն, ըստ սովորականին, կկարդամ հաճույքով: Ի՞նչ է, նրա պատմությունը դեռ լույս չտեսա՞վ: Ի դեպ, իր այս երրորդ հատորն այնքան մանրատառ է տպագրված, որ առանց դժվարության հնարավոր չէ կարդալ, մանավանդ որ իմ աչքերով պարծենալ բոլորովին չեմ կարող: Ութ ամիս գիշեր-ցերեկ կարդում եմ, կամա-ակամա ամեն աչք կհոգնի:

Մինչդեռ դա իմ միակ զբաղմունքն է, որից ոչ մի կերպ չի կարելի հրաժարվել: Բայց ինչ վերաբերում է Բոքլին, ապա խոստովանում եմ, որ նա ինձ վախեցնում է ո՛չ միայն ծավալով, այլեւ տեսակարար կշռով. ասացեք խնդրեմ, առաջին հատորը 70 թերթ է, եւ դեռ հազիվ մինչեւ 18-րդ դարն է հասել: Այժմ ես դժվարությամբ եմ կարդում այնպիսի գրքեր, որոնք փիլիսոփայական երկասիրության դեր խաղալու հավակնություն ունեն, վերջիններից ես խուսափում եմ այնպես, ինչպես Պուշկինը սեմինարիստներից: Բոլոր այդ փիլիսոփաներն իրենց ամբիոնների բարձունքից առաջադրում են տեսություն տեսության հետեւից, դեռ մինչեւ հիմա պարզամտորեն ենթադրելով, որ մարդու կյանքը կազմվում է ըստ ինչ-որ նախագծված տեսության՝ կարծես մարդկային բնությունը հանք է, որ ամեն ինչ կազմվում է դրսից՝ ըստ զանազան ֆիզիկական, ընդ որում՝ անփոփոխ օրենքների: Մարդկությունն արդեն շատ է տառապել ամեն տեսակ իդեալական սիստեմների համար, որոնց վրա նա այժմ ծիծաղում է, բայց մի քանիսը դեռ պատվի են արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ նախկինների ձեւափոխությունները՝ այժմ արդեն ծաղրված, այնուամենայնիվ, աչքերի կապը դեռ պինդ է: Ժամանակն է արդեն մի քիչ հրաժարվել մետաֆիզիկայից՝ հօգուտ դրական գիտությունների, թեկուզ հօգուտ ֆիզիկայի:

Եթե Շլոսսերը չկա (Հռոմեական պատմությունից սկսած), ապա ինձ ուղարկեցեք նրա 18-րդ դարի պատմությունը, որ արդեն վաղուց տպագրված է:

Անանիային խորհուրդ եմ տալիս կարդալ Ֆոշեն: Չնայած այդ գիրքը ժամանակակից Անգլիան չի ներկայացնում, այնուամենայնիվ շատ հետաքրքրական կարող է լինել նրանց համար, ովքեր փորձով դեռ ծանոթ չեն Անգլիային: Հույս ունեմ, որ կուղարկեք Գերվինուսի շարունակությունը նույնպես: Ի դեպ, ում միջոցով, որ հարկ է, ուղարկեցեք մի կապուկ փոստի թուղթ 25 ծրարի հետ, որպեսզի ձեզ նամակ գրելու դեպքում գործածեմ՝ առանց ոչ ոքի նեղություն տալու: Հույս ունեմ, որ հետեւյալ նամակս արդեն կգրեմ ձեր ուղարկած թղթի վրա: Ավելացնեմ, որ եթե որեւէ կերպ թույլ տան տեսնվելու, ապա վաղօրոք ձեզ զգուշացնում եմ, որ ես ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը չեմ գա, եթե դուք կգաք առանց ինձ համար կաշառք բերելու, առանց սիգարի: Կրեյցբերգը գազաններին ձրի ցույց չի տալիս. ի՞նչ է, ես մի գազան էլ չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնել: Ես ինքս կուղարկեի գնելու, բայց աստված գիտե, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համար էլ քեզ նեղություն եմ տալիս, իմ սիրելի եղբայր:

Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ եղավ հավատարմագիրը, որ պետք էր Հնդկաստան ուղարկել, եւ Հայրապետյանը ստացա՞վ, արդյոք, այն թղթերը, որ քեզ էի տվել. այս հարցը առաջնակարգ կարեւորության հարց է:

Ինչպե՞ս է M-lle Madelaine-ի առողջությունը: Պետք է ենթադրել, որ նա նույնպես առողջացել է, քանի որ դու ոչինչ չես գրում, տա՛ աստված:

Եղբորս թախիծը շատ բնական է. ցավում եմ, որ նա ինձ համար տառապում է. մի անգամ եւս կարդալով նամակդ, ուղղակի չեմ կարող մի քանի խոսք չասել «Համբավաբեր Ռուսիո»-ի վախճանի մասին: Այդ ի՞նչ դժբախտ օր է հոկտեմբերի 17-ը: Նրա խմբագիրը բարի ժամու չի ծնվել. իսկ Անանիան, չար ոգու նման, հենց պատրաստ է այդ օրը նրանց մոտ գնալու: Ես դեռ հիշում եմ նրա արդ ու զարդը հին ժամանակներում: Եթե Անանիան տեր Մովսեսին նամակ գրի, ապա թող նրան հաղորդի, որ նրա (այսինքն տեր Մովսեսի) համար վատ կլիներ, եթե նրա հարեւանները չդադարեցնեին իրենց պարբերականները. լավ է, որ նրա բախտից դադարեցրին, եւ որ Բեգզադեն իր ժամանակին մնացուկը հավելումով կստանա, որ ես նրանց բոլորին ողջունում եմ: Ասա խնդրեմ, ինչու Dandy-ն (Ալաջալյանը) այստեղ է գալիս: Շնորհակալություն Անանիային, որ մնում է այստեղ. ես նրա այդ ծառայությունը չեմ մոռանա: Վերջերս միտս ընկավ, սրանից ութ տարի առաջ Մոսկվայում մեր միասին կատարած այցելությունը ձեղնահարկում (աստված վկա՝ չգիտեմ ում), ուր հանդիպեցինք մեզ բոլորովին անծանոթ մի մարդու, որը հենց մի գլուխ քիմիական ֆորմուլներով էր խոսում: Անանիան երեւի հիշում է, ու մեր համատեղ կյանքի այդ հիմար միջադեպն ինձ ստիպեց ծիծաղել խելագարի նման:

Շնորհավորում եմ M-lle Mari Sultan-Schah-ի անցած ծննդյան տարեդարձը. ամբողջ հոգով ցանկանում եմ նրան երկար տարիներ տոնել այդ օրը: Սեղմում եմ բոլոր բարեկամներիս ձեռքը, իսկ գեղեցիկ սեռին անկեղծ ողջույն եւ հարգանք: Եթե տանից որեւէ տեղեկություն ստանաս, ապա, հավատացած եմ, չես մոռանա ինձ հաղորդել: Առայժմ չեմ կարող ավելի ծավալել այս նամակը, եւ սպասելով մեծադիր թղթի, մնամ հավետ քո եղբայր

Միշել

 

Նորին գերազանցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային եւ Հովհաննես եղբորս ձեռքերը սեղմում եմ՝ ջրաբաշխական մամուլին չզիջող ուժով: Ի՞նչ է, Հովհաննես եղբայրս ոչինչ չի գրում. վաղուց է, ես նրա նամակները չեմ կարդացել, ախր նա առաջ գրում էր: Անանիա, այնուամենայնիվ սպասում եմ Տոբոզոյին:

Գրքերի համար պետք է գալ եւ փնտրել:

81. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

29 марта 1963 г. С. П. Бург

Дорогой брат!

Совершенно неожиданно получил вчера твое письмо от 27 марта вместе с табаком. Благодарю за известия из дому, а я еще 26-го (в письме) удивлялся, почему так долго нет письма из Нахичевана; слава богу, что все наши живы и здоровы, чего и тебе желаю.

Я, слава богу, тоже здоров и жажду только свидания с тобой. Третьего дня я просил начальство допустить свидания хоть на пасху, но до настоящей минуты не имею ответа на мою просьбу; хотя надеюсь... .

Очень рад, что Ананий приедет после пасхи (если только сдержит слово и приедет, к тому, если болезнь брата его там не задержит). Сам не знаю, почему радуюсь, ведь все равно здесь ли он, в Москве ли, я его не вижу; но здесь все-таки как будто близко ко мне и можно, как он сам говорил в твоем письме, «откликнуться».

Табак не тот совершенно, что ты мне в декабре прислал, поэтому и возвращаю назад, ибо решительно мне не идет. Предпоследний фунт хотя очень мелко накрошен, но все лучше, чем это, поэтому, если декабрьского нельзя достать, то на будущей неделе мне пришлешь фунт, какой уже прислал несколько дней назад, но только похлопочи, если можно, чтобы не накрошили так мелко. Можно прямо сказать, что 1/4 положительно пыль и я должен был отделить ее, потому что при смеси неровно курится. Табак этот, хотя покрепче, но по крайней мере, не оседает на горле и в носу в виде сажи.

Пока больше не имею ничего, о чем мог бы писать. Жду пасхи и свидания с тобой; но едва ли (если даже позволят свидание) оно удастся в первый день, разве в понедельник. Впрочем, я ничего не могу тебе сказать положительно, тем более, что еще ответа не имею на мою просьбу.

Прошу передать мое искреннее уважение его пр-ву С. Г. Султан-Шаху, и всем друзьям обоего пола. На поцелуй брата Иоаннеса отвечаю поцелуем. Теперь, по случаю праздников, вероятно, наш племянник Саша уже дома, кланяйся ему и скажи, чтобы непременно похлопотал насчет конуры своей собаки, а то она околeeт.

Письмо это я сегодня задержу у себя, быть может, вечером в 10 часов получу от тебя еще на мое письмо от 27 же числа, тогда, в случае нужды, допишу, о чем по смыслу твоего письма нужно будет написать, а нет, то завтра утром все равно передам, Ты все получишь завтра же вечером. Еще раз всем вам, христос воскрес!

Вечно твой Мишель

30 марта, 7 часов утра

Ожидаемого письма не получил, но все равно; это я заканчиваю, в случае, если получу нынче, то ответ напишу в понедельник. До свидания!

Твой брат.

 

1863 թ., մարտի 29, Ս. Պ. Բ. 

Թանկագին եղբայր,

Երեկ, միանգամայն անսպասելի, ստացա մարտի 27-ի նամակդ՝ ծխախոտի հետ միասին: Շնորհակալ եմ տանից տված տեղեկություններիդ համար, այնինչ ես դեռ 26-ին (նամակումս) զարմանում էի, թե ինչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւանից նամակ չկա: Փառք աստծո, որ մերոնք բոլորը ողջ-առողջ են, որը եւ քեզ եմ ցանկանում:

Փառք աստծո, ես նույնպես առողջ եմ եւ միայն քո տեսության եմ փափագում։ Երեկ չէ մյուս օրը վարչությունից խնդրել եմ, որ գոնե զատկին թույլ տան տեսակցության, բայց մինչ այս րոպեն խնդրիս պատասխանը չունեմ, չնայած հուսով եմ...

Շատ ուրախ եմ, որ Անանիան կգա զատկից հետո (եթե միայն խոսքի տերը լինի եւ գա, բացի այդ, եթե եղբոր հիվանդությունը նրան այնտեղ չպահի): Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչու եմ ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույնն է՝ այստեղ է նա, թե Մոսկվայում՝ ես նրան չեմ տեսնում, բայց այստեղ, այնուամենայնիվ, կարծես ինձ մոտիկ է, եւ, ինչպես ինքն է քո նամակում ասում, կարելի է «արձագանքել»:

Ծխախոտը բոլորովին այն չէ, ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, դրա համար էլ ետ եմ վերադարձնում, որովհետեւ ծխել բոլորովին չեմ կարողանում: Նախավերջին ֆունտը, չնայած շատ մանր էր կտրած, բայց ավելի լավն էր, քան սա, ուստի, եթե դեկտեմբերին ուղարկածիցդ չի կարելի ճարել, ապա եկող շաբաթ կուղարկես մի ֆունտ՝ մի քանի օր սրանից առաջ ուղարկածիցդ, բայց միայն՝ եթե կարելի է, հոգ տար, որպեսզի այդքան մանր չկտրեն: Կարելի է ուղղակի ասել, որ 1/4-ը ամբողջապես փոշի է, եւ ես պետք է փոշին առանձնացնեի, որովհետեւ խառնած հավասար չի ծխվում։ Չնայած այդ ծխախոտն ավելի թունդ է, բայց, համենայն դեպս, կոկորդդ ու քիթդ մրի նման չի ծածկում:

Առայժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ գրելու: Սպասում եմ զատկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ թե, եթե նույնիսկ թույլատրեն, հաջողվի առաջին օրը. գուցե երկուշաբթի: Բացի այդ, քեզ որոշակի ոչինչ չեմ կարող ասել, մանավանդ որ, իմ խնդրի պատասխանը դեռեւս չունեմ:

Խնդրում եմ անկեղծ հարգանքս հաղորդեք նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկսեռ բոլոր բարեկամներիս: Հովհաննես եղբորս համբույրին պատասխանում եմ համբույրով: Այժմ, տոների առթիվ, երեւի մեր հորեղբորորդի Սաշան արդեն տանն է, ողջունիր նրան եւ ասա, որպեսզի իր շան բնի մասին հոգա, թե չէ շունը կսատկի:

Այս նամակն այսօր կպահեմ ինձ մոտ, կարելի է երեկոյան ժամը 10-ին քեզանից կստանամ ամսիս 27-ի նամակիս պատասխանն էլ, այն ժամանակ, հարկ եղած դեպքում, կավելացնեմ անհրաժեշտը՝ ըստ քո նամակի բովանդակության, եթե ոչ, ապա վաղը առավոտյան, միեւնույնն է, կհանձնեմ, դու բոլորը կստանաս հենց վաղը երեկոյան:

Կրկին ձեզ բոլորիդ «քրիստոս հարյավ»:

Հավետ քո Միշել

 

Մարտի 30-ին, առավոտյան ժամը 7-ին:

Սպասած նամակդ չստացա, բայց միեւնույն է. սա վերջացնում եմ, իսկ բան է, եթե այսօր ստացա նամակդ, ապա պատասխանը կգրեմ երկուշաբթի: Ցտեսություն:

Քո եղբայր

82. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

8 апреля 1863 г. С. Петербург

 

Мой милый брат!

Третьего дня получил я книги и кренделей, а вчера дошли твои письма от 4-го и от 6-го сего м-ца. Сожалею, что свидание не удалось; тем не менее не теряю надежды увидеть тебя скоро, потому что назначенное на свидание время не за горами. Благодарю его пр-во за книги и за поклон; пожалуйста, передай ему мое искреннее уважение.

Вероятно, ты на днях напишешь к Ананию письмо, то не забудь передать ему мою душевную благодарность за весьма интересные сведения касательно наших общих друзей и знакомых.

Прошу передать мое неизменное уважение и поздравление (если можно так выразиться) по случаю праздника Христова — добрейшей Марии Николаевне Пановой. Я весьма часто думаю об ее настоящем положении; тем более, с тех пор, как узнал о грустной кончине нашего общего друга, милого Федора Максимовича.

Итак, теперь она также одна на свободе, как я один под арестом. Весьма вероятно, что она часто повторяет теперь слова Репетилова: «Все врозь: один утерян, другой заключен... ». Но надо надеяться, что ненастный день не вечно останется таким: пройдут тучи, повеет весенний ветерок, и солнышко взойдет освещать и согреть мрачные и холодные лица, утомленные под гнетом долгого терпения. Серьезная неприятность состоит в кончине милого Феодорыша. Вот уж его не возвратишь. Бедный Руднев, мир ему!

Благодарю за память и неподдельные чувства; жму ей руку и желаю быть здоровой, веселой и счастливой! Вот все, что желал бы ей передать, и более... пока ничего! Я надеюсь, что ты все равно передашь, чем премного меня обяжешь.

Я не знаю, что напечатал пастор Бартольд об армянских протестантах в Турции, но чувствую, что это должен быть пристрастный панегирик в пользу своих собратьев по профессии — американских авантюристов. Все, что бы ни напечатали миссионеры по этому делу, несправедливо и ложно, в этом вопросе им можно верить настолько, насколько можно верить иезуитам, когда они излагают историю XVI и следующих веков. Конечно, кто на месте не изучил основательно, что такое армянские протестанты и, главное, что за люди эти господа миссионеры, тот непременно поддастся обману, но меня не проведут ни какой-нибудь Бартольд, ни же сама миссия, которая работает на тех же самых началах, на которых почтенный Франсуа Ксавье работал в Индии, в Японии и на которых последующие апостолы-иезуиты работали в столице «сына неба». Жаль, что здесь нельзя достать американского журнала New York Heralde, где в пух и в прах разбили этих псевдоапостолов. Можно тоже указать на целый ряд статей в «Times» за 1861 — 62 годы, где то и дело являлись весьма уважительные и меткие протесты против этих миссионеров. Ведь они получали большое жалование под тем предлогом, что они проповедуют евангелие в Турции магометанам! Господа миссионеры пред трибуналом своей миссии весь армянский народ выдали за магометан и скудное число наличными деньгами, или покровительством английского посольства купленных прозелитов-преувеличили до десятков тысяч. Обман, наконец, открылся. Дуайта вытребовали в Америку, где он в прошлом году кончил свою жизнь. Столкновение поезда железной дороги прямо отправило его ad patres, совершенно избавив от ответственности и процесса.

Один из этих шарлатанов попался мне на пароходе между Смирной и Константинополем, и вел себя так мелко и пошло, что начал проповедовать 18-летнему юноше (армянину). Бедный молодой человек, закиданный миссионером вопросами, сконфуженный наглыми издеваниями над нашей церковью и проч., почти со слезами обратился ко мне за защитой от этого нахала; я взошел на палубу, а миссионер, не подозревая вовсе, что возле него стоит смертельный яд против прозелитизма, преспокойно продолжал свое дело на турецком языке. я легонько сначала взял его за руки, а потом, верно, было ему не до евангелия, что до самого приезда в Константинополь не выходил из каюты.

Весь вопрос, говоря вкратце, вот в чем: армяне в Турции находятся вне всякой защиты. Английское и французское правительства употребляют это в свою пользу; они принимают под свою защиту от насилий пашей тех из христиан, которые переходят или в протестантизм, или в католицизм. Вот единственный талисман, на чем зиждится успех этих вероисповеданий в Турции в сороковых годах! Теперь же нет никакого прогресса. Мало этого, многие возвратились назад в лоно нашей церкви. Всякий, кто смотрит на это дело с этой точки зрения, естественно приходит к следующиему вопросу: как же турецкое правительство терпит, когда очень ясна тенденция Англии и Франции? На это ответов хотя много, но они коротки.

Во-первых, в двадцатых годах, после бесчеловечного гонения армян-католиков в Константинополе и после казней и гуртовых ссылок, доктор золотушных болезней Луи-Филипп дал Порте совет, что она весьма безрассудно гонит католиков-армян, что польза Порты состоит не в гонении армян-католиков, а в поощрении католицизма и, если можно, еще какой-нибудь религии, чтобы разбить массу армян на несколько партий по вероисповеданию, ненавидящих друг друга. Конечно, скрыли тщательно от Порты другую сторону медали, где было написано хитрой рукой, что соразмерно с католицизмом возрастет и нравственное влияние Франции. Порта только поняла первое и то потому именно, что незадолго пред тем «Le principe» было переведено на турецкий язык.

К этому, время от времени повторяли Порте, что армяне, которые исповедуют свою древнюю религию, опасны для Порты, потому что их церковь немногим различается от греческой церкви!!

Надо еще прибавить и то, что все эти пропаганды велись всегда [2] воимя религий, а Порта не имеет права вмешиваться в религиозные дела христиан. По этим причинам она терпела, а теперь подавно потерпит, когда намаза своего не делает без позволения западных посланников. Ну, довольно об этом, и то я много места употребил на это.

Верно, Ананий забыл передать отцу Моисею мое поздравление за прекращение литературного сборника его соседа. Хорошо, что они прекратили, а то, право, плохо было бы отцу Моисею. Ха, ха, ха!

Зачем именно отказано Тиграняну? Не знает ли Ананий!

Передай всем друзьям обоего пола мое уважение и благодари Марию Афанасьевну за посылку. Я, слава богу, здоров и занимаюсь порядочно-серьезно, надеюсь, что труд не пройдет даром. Впрочем, его никто не увидит, если я не буду им доволен. Затем, до свидания, целую тебя и Иоаннеса и Сашу.

Вечно твой Мишель

 

Прибавление. Находя еще клочок бумаги, пишу о вещах, о которых забывал. Где теперь Садай Давидович? Когда я приехал в Россию, он был в Египте. Мне было поручено для передачи ему через Мелкон Каспаровича 250 р. с. и я с точностью это исполнил, и я не сомневаюсь, что он их получил и спрашиваю не потому, а только желаю знать о его здоровье и месте его нахождения. Ананий должен знать об нем, он москвич, к тому <же> был в Нижегородской ярмарке, где много бывает постоянно шемахинцев. Нет ли каких-нибудь литературных новостей на нашем языке, кроме эпидемий на журналы? Я уверен, что теперь хороший какой-нибудь журнал, а более всего, газета, политическая и литературная, имела бы полный успех, несмотря на все отчаяние всех до сих пор существовавших редакций. Надо говорить правду, что немалая доля вины падает на редакции в деле народного равнодушия к ним.

У меня есть теперь на уме обширный план, и я уже его обработал сколько возможно (конечно, мысленно) между тем до мельчайших подробностей, — написать «Опыт радикальной реформы нашего языка», изложить ход разложения древнего и образования нового и по возможности примирить две важнейшие ветви нового языка, положительно отречься от всех форм, неупотребляемых ныне живым голосом народа, исключая, конечно, слова иностранные — если народ употребляет без нужды и без разбора; изложить сравнительную грамматику нового языка на известных мне данных, из разных местностей, где находятся армяне и где их наречия имеют местный оттенок. После этого написать (тут же) опыт грамматики к руководству юношества во всех училищах, где только слышится армянское слово. я знаю, что миллионы армян в Турции жаждут этого. Ко мне неоднократно адресовались с этим предложением, но я не имел тогда времени заняться этим, теперь я готов к подобной, хотя и дерзкой, работе, но нужды нет, я положу начало, пусть другие довершат; всякое начало несовершенно. По моему предложению труд этот по объему будет, пожалуй, листов 15—20. И покуда новый гражданский язык не будет преподаваем в училищах, покуда главные ветви этого языка не будут приведены к одному знаменателю, до тех пор всякое литературное предприятие вязнет в болоте настоящего хаоса и никакого толка не добьемся. Не знаю, удастся ли мне скоро получить возможность к исполнению этого плана, тем не менее, рано или поздно я его исполню, если только нe yмpy.

Итак, первое занятие, которое по освобождении ожидает меня, — это сказанный труд. и покуда не окончу этой задачи так, как мне хотелось бы окончить, ни одной строки не напишу, кроме, конечно, критики и ответов на бывшие на меня нападки, на которые я еще не отвечал. Я в долгу!!

Мишель.

 

1863 թ., ապրիլի 8, Պետերբուրգ

       Իմ սիրելի եղբայր,

Երեկ չէ մյուս օրն ստացել եմ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին գրած նամակներդ: Ցավում եմ, որ տեսակցությունը չհաջողվեց, այնուամենայնիվ քեզ շուտով տեսնելու հույսս չեմ կորցնում, որովհետեւ տեսակցության համար նշանակված ժամանակը շատ հեռու չէ: Շնորհակալություն նորին գերազանցությանը գրքերի եւ ողջույնի համար. խնդրեմ հաղորդես նրան իմ անկեղծ հարգանքը:

Հավանորեն մոտ օրերս Անանիային նամակ կգրես, ապա չմոռանաս նրան հաղորդել իմ սրտանց շնորհակալությունը մեր բարեկամների եւ ծանոթների մասին նրա տված շատ հետաքրքրական տեղեկությունների համար:

Խնդրում եմ, Քրիստոսի տոնի առթիվ, իմ անխախտ հարգանքը եւ շնորհավորանքը (եթե կարելի է այսպես արտահայտվել) հաղորդես ամենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային: Ես շատ հաճախ եմ մտածում նրա ներկա վիճակի մասին, մանավանդ այն ժամանակվանից, երբ իմացա մեր ընդհանուր բարեկամ սիրելի Ֆեոդոր Մաքսիմովիչի տխուր մահվան մասին:

Այսպիսով, այժմ նա նույնպես մենակ է ազատության մեջ, ինչպես ես մենակ եմ կալանքի տակ: Շատ հավանական է, որ նա այժմ հաճախ է կրկնում Ռեպետիլովի խոսքերը. «բոլորը բաժանվեցին, մեկը կորած, մյուսը բանտարկված»... բայց պետք է հուսալ, որ մռայլ օրը հավետ այդպես չի մնա, ամպերը կանցնեն, գարնանային հովը կփչի եւ արեւը կծագի՝ լուսավորելու եւ ջերմացնելու մռայլ եւ սառը դեմքերը՝ հոգնած երկար ժամանակ տանջանքի լծի տակ համբերելուց: Մեծ ցավ է սիրելի Ֆեոդորիշի մահը, որին արդեն վերադարձ չկա: Խե՜ղճ Ռուդնեւ, խաղաղություն նրա աճյունին:

Շնորհակալություն [Մարիա Նիկոլաեւնային] ինձ հիշելու եւ իր անկեղծ զգացմունքների համար. սեղմում եմ նրա ձեռքը եւ ցանկանում եմ, որ լինի առողջ, ուրախ եւ երջանիկ: Ահա այն ամենը, ինչ կցանկանայի հաղորդել նրան, եւ ավելի... առայժմ ոչինչ: Հույս ունեմ, որ դու ամեն ինչ ճշտորեն կհաղորդես, որով ինձ շատ ու շատ պարտավորեցրած կլինես:

Ես չգիտեմ, թե պաստոր Բարտոլդը Թուրքիայի հայ բողոքականների մասին ինչ է տպագրել, բայց զգում եմ, որ դա պետք է լինի մի աչառու ներբող՝ մասնագիտությամբ իր եղբայրակիցների՝ ամերիկական արկածախնդիրների օգտին: Այդ խնդրի մասին ինչ էլ որ տպագրեն միսիոներները՝ անիրավացի է ու սուտ, այդ հարցում նրանց կարելի է հավատալ այնքան, որքան կարելի է հավատալ եզվիտներին, երբ նրանք շարադրում են 16-րդ եւ հետագա դարերի պատմությունը: Իհարկե, ով տեղում հիմնավորապես չի ուսումնասիրել, թե ո՛վքեր են հայ բողոքականները եւ որ գլխավորն է, թե ի՛նչ տեսակ մարդիկ են այդ պարոնայք միսիոներները, նա անպայման կխաբվի, բայց ինձ չեն մոլորեցնի ո՛չ որեւէ Բարտոլդ, ո՛չ ինքը միսիան, որն աշխատում է նույն սկզբունքներով, ինչ սկզբունքներով պատվարժան Ֆրանսուա Կսավիեն աշխատում էր Հնդկաստանում, Ճապոնիայում եւ որոնցով աշխատում էին հետագայի եզվիտ-առաքյալները «երկնքի որդու» մայրաքաղաքում: Ափսոս, որ այստեղ չի կարելի ձեռք բերել ամերիկական ժուռնալ New-York Heralde-ը, որտեղ ջարդ ու փշուր էին արել այդ կեղծ առաքյալներին: 1861-62 թվականների Times-ում նույնպես կարելի է ցույց տալ մի շարք հոդվածներ, որոնց մեջ իրար հետեւից երեւացին շատ հարգալիր եւ սուր բողոքներ այդ միսիոներների դեմ: Ախր նրանք մեծ աշխատավարձ էին ստանում՝ Թուրքիայի մահմեդականներին ավետարանը քարոզելու պատրվակով: Պարոնայք միսիոներներն իրենց միսիայի ատյանի առաջ ամբողջ հայ ժողովուրդը ներկայացրել են որպես մահմեդականներ եւ կանխիկ դրամով կամ անգլիական դեսպանության հովանավորությամբ գնված դավանափոխների չնչին թիվը հասցրել էին տասնյակ հազարների: Սուտը ի վերջո բացվեց: Դուայտին կանչեցին Ամերիկա, որտեղ նա անցյալ տարի մեռավ: Գնացքի ընդհարումը ուղղակի ad patres ուղարկեց նրան՝ բոլորովին ազատելով պատասխանատվությունից եւ դատավարությունից:

Այդ խաբեբաներից մեկն ինձ հանդիպեց շոգենավի վրա՝ Զմյուռնիայի եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ եւ իրեն այնպես չնչին եւ զզվելի էր պահում, որ սկսեց քարոզել 18-ամյա մի պատանու (հայ): Խեղճ պատանին միսիոների հարցերի տարափի տակ շփոթված, մեր եկեղեցու նկատմամբ նրա լկտի ծաղր ու ծանակից ամոթահար եղած եւ այլն, համարյա արտասվելով, այդ անզգամից պաշտպանվելու համար դիմեց ինձ: Ես դուրս եկա տախտակամածը, իսկ միսիոները, բոլորովին չկասկածելով, թե իր կողքին մահացու թույն է գտնվում դավանափոխության դեմ՝ թուրքերեն լեզվով հանգիստ շարունակեց իր գործը: Սկզբում ես նրան մի փոքր սաստեցի, իսկ հետո, ըստ երեւույթին, նա այլեւս ավետարանով զբաղվելու գլուխ չուներ, քանի որ մինչեւ Կոստանդնուպոլիս հասնելը նավասենյակից դուրս չեկավ:

Ամբողջ խնդիրը, կարճ ասած, ահա թե ի՛նչ է: Հայերը Թուրքիայում բոլորովին անպաշտպան են: Անգլիական եւ ֆրանսիական կառավարություններն այդ հանգամանքը գործադրում են իրենց օգտին: Փաշաների բռնություններից նրանք իրենց պաշտպանության տակ են վերցնում այն քրիստոնյաներին, որոնք բողոքական կամ կաթոլիկ են դառնում: Ահա՛ այն միակ թալիսմանը, որով պայմանավորված են այդ դավանանքների հաջողությունները Թուրքիայում՝ քառասնական թվականներին: Այժմ նրանք ոչ մի հաջողություն չունեն: Ավելին, շատերը ետ են դառել մեր եկեղեցու ծոցը: Յուրաքանչյուր ոք, ով այդ խնդիրը դիտի այն տեսանկյունից, բնականաբար կհանգի հետեւյալ հարցին. իսկ ինչպե՞ս է հանդուրժում թուրքական կառավարությունը, երբ Անզլիայի եւ Ֆրանսիայի միտումը շատ պարզ է: Այդ հարցը շատ պատասխաններ ունի, բայց դրանք կարճ են:

Առաջին. — Քառասնական թվականներին, հայ-կաթոլիկների տմարդի հալածանքներից հետո Կոստանդնուպոլսում, սպանություններից եւ խմբական աքսորներից հետո, գեղձախտի բժիշկ Լուի Ֆիլիպը Դռանը խորհուրդ տվեց, որ նա միանգամայն անխոհեմաբար է կաթոլիկ հայերին հալածում, որ Դռան շահը ո՛չ թե կաթոլիկ հայերին հալածելու, այլ կաթոլիկության եւ եթե հնարավոր է՝ որեւէ այլ կրոն խրախուսելու մեջ է՝ հայ մասսան իրար ատող դավանաբանական մի քանի պարտիաների բաժանելու համար: Իհարկե, Դռնից խնամքով թաքցրին մեդալի մյուս երեսը, որտեղ խորամանկ ձեռքով գրված էր, թե կաթոլիկության համեմատ աճում է նաեւ Ֆրանսիայի բարոյական ազդեցությունը: Դուռը հասկացել է միայն [մեդալի] առաջին երեսը, հենց այն պատճառով, որ դրանից ոչ շատ առաջ «Le principe» թարգմանված էր թուրքերեն:

Բացի այդ, ժամանակ առ ժամանակ Դռանը կրկնում էին, որ հայերը, որոնք դավանում են իրենց հին կրոնը, Դռան համար վտանգավոր են, որովհետեւ նրանց եկեղեցին քիչ բանով է տարբերվում հունական եկեղեցուց:

Պետք է ավելացնել նաեւ, որ այդ ամբողջ պրոպագանդը մղվում էր հանուն կրոնի, իսկ Դուռն իրավունք չունի քրիստոնյաների կրոնական գործերին միջամտելու: Այդ պատճառով նա համբերում էր, իսկ այժմ առավել եւս կհամբերի, քանի որ իր նամազն էլ նա առանց արեւմտյան դեսպանների թույլտվության չի կատարում: Է՛հ, բավական է այս մասին, առանց այն էլ դրան շատ տեղ հատկացրի:

Երեւի Անանիան մոռացել է տեր Մովսեսին հաղորդել իմ շնորհավորանքը՝ նրա հարեւանի գրական ժողովածուն ընդհատվելու առթիվ: Լավ է, որ նրանք դադարեցրել են, թե չէ, իրավ, տեր Մովսեսի բանը վատ կլիներ: Հա՜, հա՜, հա՜:

Իսկապես, ինչո՞ւ հատկապես Տիգրանյանին մերժեցին: Անանիան չգիտի՞ արդյոք:

Երկսեռ բոլոր բարեկամներիս հայտնիր իմ հարգանքը, իսկ Մարիա Աֆանասեւնային շնորհակալությունս՝ ուղարկածի համար: Փառք աստծո, ես առողջ եմ եւ բավական լուրջ պարապում եմ. հուսով եմ, որ տքնությունս իզուր չի անցնի: Ասենք, ոչ ոք չի տեսնի աշխատանքս, եթե ես նրանից գոհ չլինեմ: Այնուհետեւ՝ ցտեսություն, համբուրում եմ քեզ, Հովհաննեսին եւ Սաշային:

Հավետ քո Միշել

Հավելում. Մի կտոր թուղթ եւս գտնելով, գրում եմ այն բաների մասին, ինչի մասին, որ մոռացել էի: Ո՞ւր է այժմ Սադա Դավիդովիչը: Երբ ես Ռուսաստան եկա, նա Եգիպտոսում էր: Ինձ հանձնարարված էր Մելքոն Գասպարիչի միջոցով նրան հանձնել 250 ռուբլի արծաթով, եւ ես ճշտությամբ կատարեցի այդ եւ չեմ կասկածում, որ նա փողն ստացել է, եւ հարցնում եմ ոչ թե դրա համար, այլ միայն ցանկանում եմ իմանալ նրա առողջության մասին եւ թե՝ որտեղ է գտնվում այժմ: Անանիան նրա մասին պետք է որ իմանա. նա մոսկվացի է, բացի այդ եղել է Նիժեգորոդի տոնավաճառում, որտեղ մշտապես շամախեցիներ շատ են լինում: Չկա՞ն արդյոք մեր լեզվով գրական նորություններ, բացի պարբերականների համաճարակից: Ես հավատացած եմ, որ այժմ որեւէ լավ պարբերաթերթ, իսկ ամենից ավելի՝ քաղաքական եւ գրական օրաթերթ մեծ հաջողություն կունենար՝ չնայած մինչ այժմ գոյություն ունեցած բոլոր խմբագրությունների խիստ հուսահատական վիճակին: Պետք է ճշմարիտն ասել, որ խմբագրությունները քիչ չեն մեղավոր՝ իրենց նկատմամբ ժողովրդի անտարբերության համար:

Այժմ մտքումս մի ընդարձակ ծրագիր ունեմ, եւ որն արդեն, որքան հնարավոր է, մշակել եմ (իհարկե, մտովին), նույնիսկ ամենափոքր մանրամասնություններով՝ գրել «Մեր լեզվի արմատական բարեփոխության մի փորձ», շարադրել հնի քայքայման եւ նորի կազմավորման ընթացքը, եւ ըստ հնարավորության, նոր լեզվի երկու կարեւորագույն ճյուղերը հաշտեցնել, միանգամայն հրաժարվելով ժողովրդի այժմ կենդանի լեզվում անգործածելի բոլոր ձեւերից, բացառությամբ, իհարկե, օտար բառերից՝ եթե ժողովուրդը գործածում է առանց կարիքի եւ առանց խտրության շարադրել նոր լեզվի համեմատական քերականությունը՝ ըստ ինձ հայտնի տվյալների, զանազան վայրերի, ուր կան հայեր եւ ուր նրանց բարբառները տեղական երանգ ունեն: Դրանից հետո գրել (հենց այստեղ) քերականության փորձ, որպես ձեռնարկ ի պետս պատանիների՝ այն բոլոր դպրոցների համար, որտեղ լսվում է հայերեն խոսքը: Ես գիտեմ, որ Թուրքիայի միլիոնավոր հայերը ծարավի են դրան: Այդ առաջարկությամբ ինձ հաճախ էին դիմում, բայց ես այն ժամանակ հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժմ ես պատրաստ եմ նման, թեկուզ հանդուգն, աշխատանքի, սակայն ոչինչ, ես կսկսեմ, թող ուրիշներն ավարտեն: Յուրաքանչյուր գործի սկիզբն անկատար է լինում: Իմ ենթադրությամբ, այդ աշխատանքը ծավալով կլինի թերեւս 15-20 տպագրական թերթ: Եվ մինչեւ քաղաքացիական նոր լեզուն չդասավանդվի դպրոցներում, մինչեւ այդ լեզվի գլխավոր ճյուղերը չբերվեն մի հայտարարի, մինչ այդ ժամանակ գրական ամեն մի ձեռնարկություն կթաղվի իսկական քաոսի ճահճում եւ ոչ մի արդյունքի չենք հասնի: Չգիտեմ, կհաջողվի՞ արդյոք ինձ շուտով այդ ծրագիրն իրականացնելու հնարավորություն ստանալ, այնուամենայնիվ, վաղ թե ուշ, ես կկատարեմ այն՝ եթե միայն չմեռնեմ:

Այսպիսով, առաջին զբաղմունքը, որ ինձ սպասում է ազատվելուցս հետո՝ հիշյալ աշխատանքն է: Եվ մինչեւ որ չավարտեմ այդ խնդիրը՝ այնպես ինչպես ես եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ չեմ գրի, բացի, իհարկե, քննադատությունից եւ ինձ վրա եղած հարձակումների պատասխաններից, որոնց ես դեռ չեմ պատասխանել: Ես պարտքի տակ եմ:

Միշել

83. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

12 апреля 1863. С. Петербург.

Мой бесценный брат!

Вчера вечером получил твое письмо от 11-го же числа, вместе с табаком и книжкой. Только я должен тебе сказать, что ты прислал совсем не то, что я просил. Настоящая книжка содержит в себе дрянные стихи некоего Мадатова, который пишет под псевдонимом «Саяд», что и, верно, ввело тебя в недоумение, потому что я просил Саят-Нова— это совсем другое. Присланные тобой вирши написаны не на каком-нибудь провинциальном диалекте, строго понимая последнее слово, а на испорченном языке, у которого нет никакого характера. Между тем, песенник «Саят-Нова» (это не родительный падеж, а именительный) написан, в строгом смысле, исключительно на диалекте, на котором говорят армяне в Грузии. Мне нужны характеристические диалекты, а не смесь языков. Саят-Нова, это довольно порядочная книга, напечатана в Москве в 1853 или 54 году, где еще помещен разбор этого диалекта Ю. Ахвердова. Я надеюсь, что ты теперь понял о чем просил я. Чрезвычайно бы меня обрадовало, если бы ты доставил мне «Сос и Вартитер» и «Верк Гайастани», здесь, верно, есть у знакомых, пожалуйста, попросите и пришлите. Кроме того, еще мне нужны некоторые книги и словари, но об этом теперь не пишу потому, что быть может тебе удастся выхлопотать об отдаче меня на поруки; тогда можно гораздо лучше работать, чем теперь, где не слышу ни одного армянского слова, ни одной фразы, а трактую о языке, благодаря памяти и 20-ти летней практике, но все это мало!

Вообще весьма еще скудны у нас материалы для настоящего моего предприятия, но одна надежда на полемику, которую непременно вызовет этот труд. Тогда, быть может, в реакционных статьях появятся из различных местностей различные формы и я, оставляя ругательства на стороне и не отвечая на них, воспользуюсь данными уроками. А что еще было бы гораздо приятнее, это если другой вызовется предпринять такой же труд, имея уже в руках какой бы то ни был фон, — мой труд.

А пока у нас нет хоть приблизительной грамматики гражданского языка, о точной нельзя еще и подумать; пока она не будет в руках учителей и учеников, литература нового языка никакого успеха не сделает. Можно писать, пожалуй, и гладко, но она останется чуждой народу, он ее никогда и ни за что не переварит, следовательно, она и не войдет в его нравственный организм, потому что элементы этого гладкописания (!) не взяты из живого языка, а из вековых развалин древнего, мертвого и склеены под влиянием отжившей системы, где порой хотя и слышатся фразы из живого языка, но они теряются вообще в потоке строгой системомании! Из этих слов ясно, что я виню и себя, а не других только; и это сознание я ставлю выше всякой ошибки и вне всякого порицания.

Мы первые ввели гражданский язык во всеобщее употребление в литературе. Вот уже 10 лет с тех пор, как вышла первая книга на этом языке, и мы всегда печатно выказывали готовность исправлять наши ошибки, если нам укажут на них добросовестно; но несмотря на все это, никто не отважился предпринять серьезный труд и на наши вызовы отвечали только ругательством и гуртовым порицанием гражданского языка, заместо того, чтобы показать в частностях наши собственные заблуждения.

Наконец, десятилетний опыт на этом поприще, столкновение с народом в весьма противоположных сторонах привел нас к сказанному спасительному сознанию, и, что более лестно для нашего самолюбия, без малейшей помощи книжников, поклонников рутины, равно и провинциального барбаризма.

Никто из нас не давал себе отчета: сколько наклонений в глаголе нового языка и сколько времен в них? Хотя это кажется теперь смешным, тем не менее факт! Правда, некоторые из них потреблялись нами бессознательно, повинуясь духу языка, но и некоторые в ущерб новому нашему слову оставлялись нетронутыми, хотя, надо признаться, часто встречались необходимости употреблять их, но мы, будучи еще шатки и не совсем тверды на почве, всячески избегали с той тщательностью, с какой избегает опытный капитан фарватеров. Все эти кривые линии, описанные нами, во избежание кратчайшей прямой, чтобы достигнуть до точки, составляют те кудрявости, которых именно чуждается народ и что как какой-нибудь непроницаемой стеной отделяли литературу от народа.

Некоторые формы нового языка были тоже в пренебрежении на том основании, что их нет в древнем, потому что употреблялись только те из наклонений и времен, которые составляли буквальный перевод соответствующих наклонений и времен древнего языка, как будто армянин XIX столетия подпиской обязался античным армянам не выразиться в грядущем иначе, как говорили 2000 лет тому назад. Вот вопиющая ошибка и прямо противоречащая нашему началу: ввести в употребление новый язык. Ведь никто из образцовых дебатеров туринской палаты или из флорентийских ораторов не стесняется авторитетом Сенеки или Цицерона; для него все равно как бы они ни говорили в свое время, потому что сознает себя в полном праве говорить по-своему в настоящее время. Язык, это продукт времени, который вырабатывается сообразно с понятием и цивилизацией народа, дурно ли, хорошо ли, это другой вопрос, а факт состоит в том, что он, как язык времени, имеет такое же полное и неприкосновенное право, какое в свое время имел предшествовавший античный! К тому, почему тот хорош, а этот нет? Где эта абсолютная единица, которая может отвечать на вопрос? Ничего абсолютного нет, а все ценится относительно, судя по точке зрения. А что такое точка зрения? Авторитет? В таком случае пресловутая точка зрения не свободна, а раба! Точка зрения нечто иное, как понятие и вкус, что суть атрибуты живого человека, стало, продукт времени и цивилизации. Но если время это, ничего не говоря в укор тому, что прежними было принято за норму, оставит его совсем и создаст другое на новых началах, разве это не есть (правда, безгласное), зато фактическое отрицание не только красоты, но и годности того, некогда обожаемого, идеала.

Какая польза современному человеку (в социальном отношении) от красоты и изящества мертвых и холодных статуй Микель Анджело, когда у него недостает действительной живой женщины, допустим даже, что и не такой изящной, но все же живой, и, следовательно, соответствующей его социальным и физиологическим потребностям? Человеческая природа не откажется и от самой безобразной даже женщины, когда нет более изящной, на том только основании, что статуи в Ватикане много превосходят ее по изящности и красоте. Не правда ли, что заслужил бы имя и титул идиота, если какой-нибудь человек отказался бы от необходимой по обстоятельствам женитьбы, потому только, что невеста его не похожа на бельведерскую Венеру? Как хотите, это чрезвычайно глупо!!

Ну, я сам затронул свою слабую струну и заговорился, забыв, что пишу к тебе письмо, а не диссертацию.

Благодарю Марию Афанасьевну за труд и прошу передать ей, равно и всем друзьям обоего пола, мой поклон. Весть из дома о том, что все наши здоровы, меня обрадовала; я забыл тебя спросить тогда насчет депеши, послал ли ты и получили ли они? Но об этом поговорим во вторник. Пожалуйста, постарайся принести с собой «Сос и Вартитер» и «Верк Гайастани». До вторника можно отыскать у друзей. Из публичной же биб[лиотек]и книги на дом не отпускаются, следовательно, это нельзя, хотя ты пишешь, что там найдешь, может быть! Напиши Ананию письмо и скажи, чтобы он не ленился писать. Я надеюсь еще получить весточку об нем, конечно, от тебя до вторника, если ты сам на-днях получишь. Кланяйся его пр-ву С. Г. Султан-Шаху. Брата Иоаннеса обнимаю; верно, теперь бумаги по делу носорота уже пошли в ход, об этом ты мне скажешь при свидании. Целую тебя и до свидания.

Твой Мишель.

1863, ապրիլի 12, Ս. Պետերբուրգ

       Իմ անգին եղբայր,

Երեկ երեկոյան, ծխախոտի եւ գրքույկի հետ միասին ստացա հենց 11-ի թվակիր նամակդ: Միայն՝ քեզ պիտի ասեմ, որ դու բոլորովին այն չես ուղարկել, ինչ որ ես խնդրել էի: Այս գրքույկը պարունակում է ոմն Մադաթյանի անպետք ոտանավորները, որը գրում է «Սեյադ» կեղծանունով: Այս հանգամանքն էլ հենց, երեւի, քեզ մոլորեցրել է, որովհետեւ ես խնդրել էի Սայաթ-Նովան, որ բոլորովին այլ է: Քո ուղարկած ոտանավորները գրված են ո՛չ թե որեւէ գավառական բարբառով, այս բառի իսկական իմաստով, այլ որեւէ բնույթից զուրկ աղավաղված լեզվով: Մինչդեռ «Սայաթ-Նովա» երգարանը գրված է բացառապես եւ իսկական իմաստով այն բարբառով, որով խոսում են Վրաստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառներ եւ ոչ թե լեզուների խառնուրդ: Սայաթ-Նովան կարգին գիրք է, տպագրված Մոսկվայում 1853 կամ 1854 թվին, ուր զետեղված է նաեւ Գ. Ախվերդյանի այդ բարբառի վերլուծությունը: Հույս ունեմ, որ դու այժմ հասկացար, թե ի՛նչ եմ խնդրել ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե դու ինձ համար ձեռք բերեիր «Սոս եւ Վարդիթերը» եւ «Վերք Հայաստանին», այստեղ, երեւի, ծանոթների մոտ կա. աղաչում եմ՝ խնդրեցեք եւ ուղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ էլի հարկավոր են մի քանի գրքեր եւ բառարաններ, բայց այդ մասին ես այժմ չեմ գրում, որովհետեւ, թերեւս քեզ հաջողվի երաշխավորությամբ դուրս բերել ինձ բանտից. այն ժամանակ կարելի է անհամեմատ ավելի լավ աշխատել, քան հիմա, երբ չեմ լսում հայերեն ո՛չ մի բառ, ո՛չ մի արտահայտություն, եւ լեզվի մասին դատում եմ հիշողությանս եւ 20-ամյա փորձիս շնորհիվ. բայց այդ բոլորը քիչ են:

Ընդհանրապես մեզանում դեռ շատ սակավ են իմ ներկա ձեռնարկության համար անհրաժեշտ նյութերը, բայց իմ միակ հույսն այն բանակռիվն է, որ առաջ կբերի իմ այդ աշխատությունը, տարբեր վայրերից գրված ընդդիմախոսություններում երեւան կգան զանազան ձեւեր եւ ես հայհոյանքը մի կողմ թողնելով եւ նրանց չպատասխանելով, կօգտվեմ տրված դասերից: Ի՞նչ խոսք որ, ավելի հաճելի կլիներ, եթե մեկ ուրիշը հանձն առներ ձեռնարկելու մի այդպիսի աշխատանք՝ արդեն իր ձեռքն ունենալով մի որեւէ ֆոն՝ իմ աշխատանքը: Իսկ քանի դեռ մեզանում չկա քաղաքացիական լեզվի թեկուզ մոտավոր քերականությունը, ճշգրիտի մասին մտածելն անգամ դեռեւս անկարելի է, քանի դեռ այդ քերականությունը ուսուցիչների եւ աշակերտների ձեռին չի լինի, նոր լեզվի գրականությունը ոչ մի առաջադիմություն չի ունենա: Կարելի է, թերեւս, սահուն էլ գրել, բայց նա խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան երբեք եւ ոչ մի գնով չի մարսի, հետեւաբար, նա ժողովրդի բարոյական կազմի մեջ չի էլ մտնի, որովհետեւ այդ սահունագրության տարրերը կենդանի լեզվից չեն վերցված, այլ հնի, մեռածի դարավոր ավերակներից, կպցրած են ապրած-անցած սիստեմի ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ երբեմն, լսվում էլ են նախադասություններ կենդանի լեզվից, բայց դրանք ընդհանրապես կորչում են խիստ սիստեմամոլության հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս խոսքերով ես ինձ էլ եմ մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այս գիտակցությունը ես դասում եմ ամեն սխալից բարձր եւ ամեն հանդիմանությունից դուրս: Քաղաքացիական լեզուն մենք առաջինը ընդհանուր գործածության մեջ մտցրինք գրականության մեջ: Ահա արդեն տասը տարի է անցել այն օրից, երբ այդ լեզվով լույս տեսավ առաջին գիրքը, եւ մենք միշտ մամուլում արտահայտել ենք մեր սխալներն ուղղելու պատրաստակամությունը, եթե բարեխղճորեն մեզ ցույց կտան այդ սխալները: Բայց չնայած այդ բոլորին, ոչ ոք չէր խիզախում նախաձեռնել լուրջ աշխատանք եւ մեր կոչերին պատասխանում էին միայն հայհոյանքներով եւ համատարած կշտամբանքներով քաղաքացիական լեզվի հասցեին, փոխանակ ցույց տալու մեր մասնակի մոլորությունները:

Վերջապես, տասնամյա փորձը այս ասպարեզում, շփումը ժողովրդի հետ՝ բոլորովին տարբեր կողմերում, մեզ բերին վերոհիշյալ փրկարար գիտակցությանը, եւ ինչ որ առավել շոյում է մեր ինքնասիրությունը՝ առանց դպիրների, բնության երկրպագուների, ինչպես եւ գավառական աղճատումների ամենափոքր օգնության:

Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ չի տվել, թե նոր լեզվում բայը քանի եղանակ եւ քանի ժամանակ ունի: Թեկուզ այժմ այդ ծիծաղելի է թվում, այնուամենայնիվ փաստ է: Ճիշտ է, հնազանդվելով լեզվի ոգուն, դրանցից մի քանիսը մենք անգիտակցաբար գործ էինք ածում, բայց եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նոր խոսքի, մնում էին անձեռնմխելի, թեկուզ պետք է խոստովանել, հաճախ անհրաժեշտ էր լինում դրանց գործածել, բայց մենք, դեռեւս տատանվելով եւ ոչ բոլորովին հաստատ հողի վրա կանգնած լինելով, ամեն կերպ խուսափում էինք այնպիսի ուշադրությամբ, ինչպես փորձառու նավավարը խուսափում է ծանծաղուտներից: Մեր նկարագրած այդ բոլոր կոր գծերը, որ կետ-նպատակը տանող ամենակարճ ուղիղ ճանապարհից շեղվում են, հանդիսանում են հե՛նց այն խութերը, որոնցից խուսափում է ժողովուրդը եւ որոնք անանցանելի պատի նման գրականությունը բաժանում են ժողովրդից:

Նոր լեզվի մի քանի ձեւերը նույնպես արհամարհվում էին այն պատճառաբանությամբ, թե դրանք չկան հին լեզվի մեջ, որովհետեւ եղանակներից եւ ժամանակներից գործածվում էին միայն նրանք, որոնք հին լեզվի համապատասխան եղանակների եւ ժամանակների բառացի թարգմանությունն էին հանդիսանում, կարծես 19-րդ դարի հայը ստորագրությամբ պարտավորվել է հին հայերին՝ ապագայում չարտահայտվել այլ կերպ, քան խոսել են նրանից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ աղաղակող եւ՝ նոր լեզուն գործածության մեջ մտցնելու մեր սկզբունքին ուղղակիորեն հակասող սխալը: Չէ՞ որ Տուրինյան պալատի օրինակելի բանավիճողներից ոչ մեկը եւ կամ Ֆլորենցիայի հռետորներից ոչ ոք չի ճնշվում Սենեկայի կամ Ցիցերոնի հեղինակությունից. նրա համար միեւնույն է, թե նրանք ինչպես կխոսեին իրենց ժամանակ, որովհետեւ նա լիովին գիտակցում է իր իրավունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր իմացածի պես: Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մշակվում է ժողովրդի ըմբռնումների եւ քաղաքակրթության համեմատ: Լավ է թե վատ, դա այլ հարց է, բայց փաստն այն է որ նա, որպես ժամանակի լեզու, այնպիսի անձեռնմխելի իրավունք ունի, ինչպես նրան նախորդող հին լեզուն: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ նա լավ է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն բացարձակ չափանիշը, որ կարող է պատասխանել այս հարցին: Բացարձակ ոչինչ չկա, այլ ամեն ինչ գնահատվում է հարաբերականորեն՝ որոշ տեսակետով: Իսկ ի՞նչ բան է տեսակետը: Հեղինակությո՞ւն: Այդ դեպքում հռչակավոր տեսակետն ազատ չէ, այլ ստրուկ: Տեսակետը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ կենդանի մարդու հատկանիշը, հետեւապես, ժամանակի եւ քաղաքակրթության արգասիք է: Բայց եթե այդ՝ ժամանակը ոչնչով չնախատելով նախորդների ընդունած նորման, նրան բոլորովին թողնի եւ ստեղծի մեկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, միթե դա, ճիշտ է՝ լռելյայն, բայց փաստացի բացառումը չէ՞ ոչ միայն գեղեցկության, այլեւ պիտանիության, այն բանի, որ մի ժամանակ պաշտվել եւ իդեալ է եղել:

Ժամանակակից մարդուն ի՞նչ օգուտ (սոցիալական իմաստով) Միքել Անջելոյի մեռած ու սառն արձանների գեղեցկությունից ու շքեղությունից, երբ նրան պակասում է իրական եւ կենդանի կինը՝ թող որ ոչ այնպես նրբագեղ, բայց այնուամենայնիվ կենդանի եւ, հետեւապես, իր սոցիալական եւ ֆիզիոլոգիական պահանջներին համապատասխան: Եթե չկա ավելի գեղեցիկը, մարդ արարածը չի հրաժարվի նույնիսկ ամենաայլանդակ կնոջից միայն այն պատճառաբանությամբ, թե Վատիկանի արձանները շքեղությամբ եւ գեղեցկությամբ շատ ու շատ գերազանցում են նրան: Ճիշտ չէ՞, որ ապուշի անուն ու տիտղոս կվաստակեր մեկը, եթե անհրաժեշտ պայմաններից թելադրված՝ ամուսնությունից հրաժարվեր միայն նրա համար, որ իր հարսնացուն Բելվեդերյան Վեներային նման չէ: Ինչ ուզում եք ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս իմ թույլ լարին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ նամակ եմ գրում, այլ ոչ դիսերտացիա:

Շնորհակալ եմ Մարիա Աֆանասեւնայից իր նեղության համար, եւ խնդրում եմ հաղորդել նրան, ինչպես եւ երկու սեռի բարեկամներիս՝ իմ` ողջույնը: Տանից հաղորդած լուրը, թե մերոնք բոլորն առողջ են՝ ինձ ուրախացրեց. ես այն ժամանակ մոռացա հարցնել հեռագրի մասին՝ ուղարկեցի՞ր եւ մերոնք ստացե՞լ են, արդյոք: Բայց այդ մասին կխոսենք երեքշաբթի: Խնդրում եմ աշխատես քեզ հետ բերել «Սոս եւ Վարդիթերն» ու «Վերք Հայաստանին»: Մինչեւ երեքշաբթի կարելի է գտնել ընկերների . մոտ: Չէ՞ որ հանրային գրադարանից գրքեր տուն չի տրվում, հետեւապես այնտեղից չի կարելի, թեկուզ դու գրում ես, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային նամակ գրե եւ ասա, որ չծուլանա գրել: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մասին խաբրիկ ստանալ, իհարկե քեզանից, մինչեւ երեքշաբթի, եթե ինքդ մոտ օրերս ստանաս: Ողջունի՛ր նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին։ Եղբորս՝ Հովհաննեսին, գրկում եմ: Երեւի ռնգեղջյուրի վերաբերյալ գրություններն արդեն ընթացքի մեջ են. այս մասին կասես տեսակցության ժամանակ:

84. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

14 anpeля, 1863 r. C. Пeтербypr

Мой дорогой брат!

Сию минуту получил твое письмо от 13-го числа вместе с 12 бут[ылками] вина, о чем ничего не говорится в письме. Ты мне обещал сухарей, что же они превратились в вино? Я от тебя вина не просил и удивляюсь, что ты делаешь такие непростительные промахи; к чему все это! Сказать более ex post fасtо тоже ни к чему не поведет, а потому перехожу к известиям от милого Анания.

Мне будет весьма интересно со временем прочесть указанные статьи в «Грунге», а пока по поводу мнения покойного Axвердова относительно того, что «в Таронской провинции сохранились, более чем где, лучшие формы языка».

Я уважаю познания и талант покойного моего соотечественника, тем не менее иду по другому направлению.

Он рекомендует таронский диалект абсолютно, мы же принимаем его только относительно; потому что абсолютное раболепство пред ним приведет нас прямо к бесконечным противоречиям. Ведь народ оставил или, так сказать, пережил древний язык, древнюю форму изложения мысли и начал употреблять новую, дикую и необработанную форму не потому, что первый был хуже или гаже нового, или наоборот, новый лучше и красивее древнего, а потому, что отжившие формы более не соответствовали конструкции его мыслей. Одна и та же историческая причина, заставившая его оставить древнюю форму, заставит не подчиниться абсолютно формам какого бы то ни было диалекта и тем более избегать его в пользу нового прогрессивного языка, чем в целой сохранности находим мы в нем формы старого. Народ оставил древний обработанный и довольно гибкий язык по необходимости, потому что его более в той форме не понимает, по какой же логике мы можем обратиться к диалекту, где так изобилуют старые формы? Новый язык совсем теряет свой смысл, если не будет рассматриваем самостоятельно. Я сам прежде более или менее придерживался того же направления, которое теперь хвалится в «Грунге», но во мне произошел кризис и открылись глаза. Мне нужды нет теперь на каком диалекте говорят более изящно, т. е. близко к старым формам, я ищу другое: в каком диалекте много выработанных, живых форм нового языка. За старыми формами, которые (если, как уверяют) употребляются в таронском диалекте, мне не к чему обратиться туда, я их могу найти в любом классическом сочинении V и последующих веков, но если есть в нем новые формы, выработанные временем, сообразные с нашими настоящими потребностями, так давай их сюда!

Язык не то что какое-нибудь учение, т. е. доктрина; самую пошлую доктрину можно провести и она, смотря по качеству, найдет там и сям последователей, более или менее. Но язык не доктрина, его нельзя проповедовать, возьми весь народ и посади на школьную скамейку, что невозможно, и то еще ничего не поделаешь. Это слишком нежный вопрос. Язык — не трактат, он не сочиняется. Язык — не закон, он не предписывается. Самую отличную форму выражения какой бы то ни было мысли, если мы находим в какой-нибудь провинции, мы должны провести ее в язык, не в виде обязательном и не официально, а как контрабанду, как бы украдкой, чтобы не вызвать реакции.

Старые формы какой бы то ни было провинции настолько годны для нового языка, насколько черенок персикового дерева для хвойных; разнородные по формам не слагаются, разнородные по способу притягиваются и, наоборот, однородные по формам притягиваются, то есть сочетаются, но по способу отталкиваются и не слагаются. Каждое время - эпоха - имеет свой характер и свой отпечаток; тот же характер и тот же отпечаток должен иметь естественно и его язык. На старом языке у нас есть форма «пить побой», а в новом побой не пьется, а естся, тогда как в древнем нигде нельзя найти такой формы.

Провинциальные диалекты могут помочь общему языку отдельными, самостоятельно выработанными словами и фразеологией и притом такими только, каких в других диалектах нет или если одни предпочитаются другими. Взаимное пополнение общей нужды и общего недостатка, может только служить фоном для обработки нового языка, а взятый целиком какой-нибудь провинциальный диалект, как бы он ни был хорош, не может пустить корни на чужой почве, потому что (он есть) произведение и собственность какой бы то ни было данной провинции.

Всякая попытка какого бы то ни было диалекта выставить для всех остальных свое знамя с надписью: «говори так!» останется всегда гласом, вопиющим в пустыне. Люди разных провинций, если желают действительно возвести новый язык в степень нравственного органа для народа, должны принести в жертву свое провинциальное самолюбие. Иначе прока никакого не будет.

Взаимное отрицание некоторых провинциальных окончаний или частиц, или, наоборот, взаимное принятие таковых в пользу общего, может только привести к желанному результату. Само собою разумеется, что операция эта, т. е. отложение некоторых и прививка других, должна быть производима весьма осторожно и целесообразно, чтобы осадок реакции был удобоварим, тут форма и красота второстепенны. Нет никакого сомнения, что народ не в состоянии будет говорить на языке общем; и живое слово в устах народа каждой провинции, имеет свои капризы, свои прихоти (но не права). Но первая задача обработки языка состоит в том, чтобы возвести его в степень удобопонятного нравственного органа, сделать его доступным более или менее смышленному провинциалу и тем проложить наукам удобопроходимый путь, без чего всякое просвещение и всякая эмансипация немыслимы. Чтобы сделать его всеобщим разговорным языком, не только у нас, но ни в каком сильнейшем народе до сих пор нет никакой возможности, несмотря на университеты, на Академии, на различные учебные заведения и на целое войско журналов. Мне не так необходимо видеть, чтобы говорящий со мной человек говорил так же, как говорю я, вопрос состоит исключительно в том, чтобы он понял меня. Понятие — первый шаг; что настоящее поколение поймет, того и щипцами не вырвешь у последующего поколения.

Предлагаемые архивы вовсе не идут к делу; подобные коллекции материалов могут пролить свет на прошлое, тогда как я нуждаюсь в настоящем. Судя по историческим, известным мне, данным, в сказанном архиве могут быть только некоторые памятники армянского Джульфинского разговорного языка или других персидских провинций или же Астрахани, потому что армяне со времен царя Алексея Михайловича имели некоторые торговые связи с русским правительством. Но все это, еще раз повторяю, может быть интересно только для знания, только для любопытства, пожалуй, для истории армянской торговли. Наш архив — живущее поколение; если он не сохранил или не выработал какой-нибудь формы для данной мысли, тут никакой архив не поможет, это ошибочное (я вспоминаю Довритова) направление, как будто язык, как какой-нибудь бриллиант, может быть скрываем в сундуке и если как только отопрут его, так сейчас же всякий присвоит себе, как присвоил бы какую-нибудь драгоценность. Это нечто другое, как вера в волшебный жезл!

Из всего изложенного мною ясно, какого я держусь направления. Я никак не возму на себя ответственность так отвечать на вопрос, или так выполнить задачу, чтобы можно было сказать «ѕаtіѕ еѕt или есce homo!». Я далек от такого мелкого самолюбия. Оно у меня удовлетворится, если я успею выполнить то, что только по моим силам и что только могу. Благо, если я найду хоть малейший отголосок не в пользу моего труда, в тесном смысле слова, но в пользу направления; если я смогу убедить в необходимости такого направления; это мне довольно. Я, как отдельно взятый неделимый, могу в частностях впасть в большие ошибки, пусть те, которые заметят их, поправят. По настоящим средствам нельзя теперь иметь претензии на отличное исполнение каждой отдельно взятой фигуры картины, я бью на то, чтобы они были у меня поставлены каждая на своем месте и по естественным своим позициям. Касательно их изящесва или выражения лиц должно стараться время, ибо «язык не трактат, он не пишется, ибо язык не закон, он не предписывается», как я выразился повыше.

Хотя я еще до глаголов не дошел, но могу заранее говорить, что спряжения уменьшатся, но наклонения и времена прибавятся, чего нет в старом; я так, несерьезно спрягал один глагол для пробы и с радостью увидел, что времена и наклонения много точнее и вернее древнего. Но об этом довольно.

Я приготовляю и материалы введения для большого физикофилолог[ического], историко-географического [труда], чего еще вовсе не было (я вспоминаю Давришова). В этом я обязан Боклю! Он меня научил. Но они у меня еще разобщены, потому что я пишу отдельно по отдельным тезисам. Их я обобщать здесь не могу и невозможно, прежде чем кончится труд и прежде чем я высвобожусь. В одном из параграфов этого введения есть весьма серьезная, но до высшей степени комическая статья, где один армянин из Вены (и хлористый калий не забыт) —КСІ), будучи в Париже, говорит с одним новоприбывшим армянином, переводя названия местностей Парижа на армянский язык и даже свой немецкий «Donner Wetter», а тот, натурально, ничего не понимает. Жаль, что по-русски теряется комизм, я здесь хоть для образчика поместил бы несколько строк. Но довольно, я надеюсь, что ты уже получил мое письмо от 12-го числа.

Кланяюсь всем друзьям обоего пола и жду обещанного свидания, во вторник.

Вечно твой Мишель.

P. S. Поступает нынче летом в университет молодой Назарьянц? Он мне давно еще обещал свой портрет (визитную карточку). Кланяйся ему и отцу его, и если отдаст карту, то пришли с письмом.

 

1863, ապրիլի14, Ս. Պետերբուրգ

 

Իմ թանկագին եղբայր,

Այս րոպեին ստացա 13-ի թվակիր նամակդ 12 շիշ գինու հետ, որի մասին նամակումդ ոչինչ չի ասվում։ Դու ինձ խոստացար պաքսիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ դրանք գինու վերածվեցին: Ես քեզանից գինի չեմ` խնդրել եւ զարմանում եմ, որ դու այդպիսի աններելի վրիպումներ ես գործում։ Ինչի՞ համար են այդ բոլորը: Ավելին ասել ex post facto նույնպես ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, եւ դրա համար էլ անցնում եմ սիրելի Անանիայից ստացած տեղեկություններին:

Ինձ համար շատ հետաքրքրական կլինի մի օր կարդալ «Կռունկում» մատնանշված հոդվածները, իսկ առայժմ հանգուցյալ Ախվերդյանի կարծիքի մասին, թե «Տարոնի գավառում ավելի շատ, քան մի այլ տեղ, պահպանվել են լեզվի լավագույն ձեւերը»:

Ես հարգում եմ հանգուցյալ հայրենակցիս գիտելիքներն ու տաղանդը, այնուամենայնիվ, գնում եմ այլ ուղղությամբ:

Տարոնի բարբառը նա հանձնարարում է բացարձակորեն, իսկ մենք ընդունում ենք միայն հարաբերականորեն, որովհետեւ նրա առաջ բացարձակորեն ստրկանալը մեզ ուղղակի կհասցնի անվերջ հակասությունների: Չէ՞ որ ժողովուրդը թողել է կամ այսպես ասած՝ ապրել, անց է կացրել (пережил) հին լեզվով, հին ձեւով իր մտքերը շարադրելու շրջանը եւ սկսել է գործածել նոր, վայրի, չմշակված ձեւը. ո՛չ թե նրա համար, որ առաջինը վատ է կամ այլանդակ է նորից, կամ ընդհակառակը՝ նորը լավ է եւ գեղեցիկ է հնից, այլ նրա՛ համար, որ հնացած անցած ձեւերն այլեւս չէին համապատասխանում նրա մտքերի կառուցվածքին: Միեւնույն պատմական պատճառը, որ հարկադրել է ժողովրդին թողնել հին ձեւը՝ կհարկադրի նրան չենթարկվել բացարձակորեն որեւէ բարբառի ձեւերին եւ այնքան ավելի խուսափել նրանից՝ հօգուտ նոր պրոգրեսիվ լեզվի, որքան այդ բարբառի մեջ տեսնում ենք լիովին պահպանված հին լեզվի ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված եւ բավական ճկուն հին լեզուն թողել է անհրաժեշտաբար, որովհետեւ հին ձեւով այլեւս չի հասկանում — ապա ի՞նչ տրամաբանությամբ մենք կարող ենք դիմել մի բարբառի, որտեղ այնպես առատ են հին ձեւերը: Նոր լեզուն բոլորովին կկորցնի իր իմաստը, եթե նա չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես ինքս էլ առաջ, ավելի կամ պակաս չափով, պաշտպանում էի այն ուղղությունը, որ այժմ դրվատվում է «Կռունկում», բայց ես ճգնաժամ ապրեցի, եւ իմ աչքերը բացվեցին: Ինձ համար այժմ կարեւորություն չունի, թե ո՛ր բարբառով ավելի նրբագեղ են խոսում, այսինքն՝ ավելի մոտ հին ձեւերին. ես փնտրում եմ ուրիշ բան, թե որ բարբառում ավելի շատ են լեզվի մշակված, կենդանի ձեւերը: Հին ձեւերի համար, որոնք (եթե, ինչպես հավատացնում են) գործ են ածվում Տարոնի բարբառում, ես վերջինիս դիմելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ ես դրանց կարող եմ գտնել 5-րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն մի կլասիկ երկում, բայց եթե նրա (Տարոնի բարբառի) մեջ կան ժամանակի ընթացքում մշակված, մեր արդի պահանջներին համապատասխանող նոր ձեւեր, ապա խնդրեմ տվեք:

Լեզուն որեւէ ուսմունք, այսինքն՝ դոկտրինա, չէ. ամենագռեհիկ ուսմունքը կարելի է անցկացնել եւ նա, նայած իր որակին, որեւէ տեղ, ավելի կամ պակաս հետեւողներ կգտնի: Բայց լեզուն ուսմունք չէ, այն չի կարելի քարոզել, եթե հավաքես ամբողջ ժողովուրդը եւ աշակերտական նստարաններին նստեցնես, — մի բան որ անհնար է, — դարձյալ ոչինչ անել չես կարող: Դա շատ նուրբ խնդիր է: Լեզուն տրակտատ չէ՝ չի շարադրվում: Լեզուն օրենք չէ՝ չի հրամանագրվում: Որեւէ մտքի արտահայտության լավագույն ձեւը եթե գտնենք որեւէ գավառում, մենք այդ պետք է մտցնենք լեզվի մեջ, բայց ոչ պարտադրաբար կամ պաշտոնապես, այլ որպես մաքսանենգ ապրանք, գաղտնի, որպեսզի ընդդիմադրություն առաջ չբերենք:

Որեւէ բարբառի հին ձեւերը նոր լեզվի համար նույնքան են պետքական, որքան դեղձենու կեղեւը փշատերեւ ծառերի համար. ձեւով տարատեսակները չեն միացվում, եղանակով տարատեսակները իրար ձրգում են, եւ ընդհակառակը՝ ձեւով միատեսակներն իրար ձգում են, այսինքն՝ համադրվում են, բայց եղանակով միատեսակները՝ իրար վանում են եւ չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարաշրջան իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ նույն դրոշմը, բնականաբար, պետք է ունենա եւ նորա լեզուն: Մեր հին լեզվում չկա «ծեծ խմել» ձեւը, իսկ նոր լեզվում ծեծը չի խմվում, այլ ուտվում է, այնինչ հին լեզվում ոչ մի տեղ չի կարելի գտնել նման ձեւ:

Գավառաբարբառներն ընդհանուր լեզվին կարող են օգնել ինքնուրույնաբար մշակված առանձին բառերով եւ արտահայտություններով, ընդ որում միայն այնպիսիներով, որպիսիք ուրիշ բարբառներում չկան, կամ եթե մի ձեւը գերադասվում է մյուսից: Ընդհանուր պակասության եւ ընդհանուր կարիքի փոխադարձ լրացումը նոր լեզվի մշակման համար կարող է միայն իբրեւ ֆոն ծառայել, իսկ ամբողջությամբ վերցրած որեւէ գավառաբարբառ, ինչքան էլ լավ լինի, օտար հողի մեջ չի կարող արմատներ արձակել, որովհետեւ նա արդյունք եւ սեփականություն է որեւէ տվյալ գավառի:

Որեւէ բարբառի յուրաքանչյուր փորձը՝ բոլոր մյուսների համար պարզել իր դրոշակը՝ «խոսի՛ր այսպես» մակագրությամբ, միշտ կմնա «ձայն բարբառոյ յանապատի»: Զանազան գավառների մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում են նոր լեզուն բարձրացնել ժողովրդի բարոյական գործոնի աստիճանի, պետք է զոհաբերեն իրենց գավառային ինքնասիրությունը: Այլապես ոչինչ չի ստացվի:

Ընդհանուր լեզվի օգտին գավառական մի քանի վերջավորությունների եւ մասնիկների փոխադարձ ժխտումը, կամ, ընդհակառակը՝ այդպիսիների փոխադարձ ընդունումը, կարող է հասցնել միայն ցանկալի արդյունքի: Ինքնին հասկանալի է, որ այդ գործողությունը, այսինքն՝ մի քանիսի հեռացնելը եւ ուրիշների պատվաստումը պետք է կատարվի շատ զգույշ եւ նպատակահարմար կերպով, որպեսզի գործողության արդյունքը դյուրամարս լինի. այստեղ ձեւը եւ գեղեցկությունը երկրորդական են: Ոչ մի կասկած չկա, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի լինի ընդհանուր լեզվով խոսելու, եւ կենդանի խոսքը յուրաքանչյուր գավառի ժողովրդի բերանում իր քմահաճույքներն ունի (բայց ոչ իրավունքը): Բայց լեզվի մշակման առաջին խնդիրն այն է, որպեսզի նա հասնի դյուրըմբռնելի բարոյական գործիքի աստիճանին, որպեսզի նա քիչ թե շատ բանիմաց գավառացուն մատչելի լինի եւ դրանով գիտության համար դյուրանցանելի ուղի բանալ, առանց որի ամեն մի լուսավորություն եւ ամեն մի ազատագրում (эмансипация) անիմաստ է: Որպեսզի այն դարձնել ընդհանուր խոսակցական լեզու` ոչ միայն մեզանում, այլեւ ամենաուժեղ ժողովուրդներից ոչ մեկում չկա ոչ մի հնարավորություն՝ չնայած համալսարաններին, ակադեմիաներին, ուսումնական զանազան hաստատություններին եւ ամսագրերի ամբողջ բանակին: Ինձ այնքան անհրաժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ հետ խոսող մարդը խոսեր ինձ նման. խնդիրը բացառապես այն է, որ նա հասկանա ինձ: Հասկանալն առաջին քայլն է, ինչ որ ներկա սերունդը կհասկանա, այդ աքցանով էլ չի կարելի պոկել հաջորդ սերնդից:

Առաջարկված արխիվները գործին բոլորովին չեն վերաբերում: Նյութերի նման հավաքածուները կարող են լույս սփռել միայն անցյալի վրա, այնինչ ես ներկայի կարիքն եմ զգում: Դատելով ինձ ծանոթ պատմական տվյալներից, հիշյալ արխիվում կարող են լինել միայն մի քանի հիշատակարաններ Ջուղայի կամ Պարսկաստանի գավառների կամ թե Աստրախանի հայկական խոսակցական լեզվի, որովհետեւ հայերը Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի ժամանակներից առեւտրական որոշ կապեր են ունեցել ռուս կառավարության հետ: Բայց այդ բոլորը, դարձյալ կրկնում եմ, կարող են հետաքրքիր լինել միայն գիտության համար, հետաքրքրությունը բավարարելու համար, թերեւս հայկական առեւտրի պատմության համար: Մեր արխիվը` ապրող սերունդն է. եթե նա չի պահպանել կամ չի մշակել տվյալ մտքի համար որեւէ ձեւ, ապա այստեղ ո՛չ մի արխիվ չի օգնի, սխալ է այն ուղղությունը (այստեղ ես հիշում եմ Դովրիտովին), որ իբր թե լեզուն, ինչ որ ադամանդի պես կարելի է փակել արկղում եւ հենց որ արկղը բացեն, նրան իսկույն կարող է սեփականել յուրաքանչյուր ոք, ինչպես կսեփականեր որեւէ թանկարժեք իր: Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդական գավազանը:

Իմ ամբողջ շարադրածից պարզ է, թե ես ինչ ուղղություն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ ես ինձ վրա պատասխանատվություն չեմ վերցնում հարցին այնպես պատասխանել կամ խնդիրն այնպես լուծել, որ կարելի լիներ ասել Satis est կամ ecce homo. ես հեռու եմ այդպիսի մանր ինքնասիրությունից: Իմ ինքնասիրությունը կբավարարվի, եթե ես կարողանամ կատարել այն, ինչ որ ի վիճակի եմ եւ ինչ որ միայն կարող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ, եթե գտնեմ գեթ ամենափոքր արձագանք ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխատանքի՝ այս բառի նեղ մտքով, այլ հօգուտ իմ ուղղության. եթե ես կարողանամ համոզել այդ ուղղության անհրաժեշտության մեջ, այդ ինձ բավական է: Ես, որպես առանձին վերցրած միավոր, մասնակի հարցերում կարող եմ եւ մեծ սխալներ գործել՝ թող նկատողներն ուղղեն: Ներկա միջոցներով այժմ հնարավոր չէ պահանջել, որ նկարի յուրաքանչյուր, առանձին վերցրած դեմքը նկարված լինի գերազանց կերպով. իմ նպատակն այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղում լինի եւ իր բնական դիրքով: Ինչ վերաբերում է նրանց նրբագեղությանը կամ արտահայտությանը՝ դա ժամանակի գործն է, որովհետեւ՝ «լեզուն տրակտատ չէ՝ չի գրվում, որովհետեւ լեզուն օրենք չէ, չի հրամանագրվում», ինչպես արտահայտվել եմ վերեւում:

Չնայած ես դեռ բայերին չեմ հասել, բայց նախապես կարող եմ ասել, որ խոնարհումները պակասում են, իսկ եղանակներն ու ժամանակներն ավելանում, մի բան, որ չկա հին լեզվի մեջ, ես այնպես, փորձի համար, խոնարհեցի մի բայ եւ ուրախությամբ տեսա, որ ժամանակները եւ եղանակները շատ ավելի ճշգրիտ եւ ուղիղ են, քան հին լեզվի մեջ: Բայց այս մասին բավական է:

Ես նյութեր եմ պատրաստում ֆիզիկո-ֆիլոլոգիական, պատմա-աշխարհագրական մի մեծ աշխատության ներածության համար, մի բան, որ դեռեւս բոլորովին չի եղել (հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով ես պարտական եմ Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ դեռեւս բաժան-բաժան են, որովհետեւ գրում եմ յուրաքանչյուր թեզի մասին առանձին: Այստեղ այդ նյութերն ընդհանրացնել չեմ կարող եւ հնարավոր էլ չէ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը եւ նախքան իմ ազատվելը: Այդ ներածության հատվածներից մեկում կա մի շատ լուրջ, բայց եւ վերին աստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ պատմվում է, թե ինչպես վիեննացի մի հայ (կալիումի քլորը եւս մոռացված չէ, KCI) Փարիզում եղած ժամանակ խոսում է մի նորեկ հայի հետ՝ Փարիզի վայրերի անունները թարգմանելով հայերեն եւ նույնիսկ իր գերմաներեն «Donner Wetter»-ը, իսկ նորեկը, բնականորեն, ոչինչ չի հասկանում: Ափսոս, որ ռուսերենում կոմիզմը կորչում է՝ նմուշի համար թեկուզ այստեղ մի քանի տող կբերեի: Բայց բավական է։ Հույս ունեմ, որ արդեն ստացել ես 12-ի թվակիր նամակս:

Ողջունում եմ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, եւ սպասում խոստացած մեր տեսակցությանը՝ երեքշաբթի:

Ընդմիշտ քո Միշել

 

Հ. Գ. Երիտասարդ Նազարյանցն այս ամառ կմտնի՞ արդյոք համալսարան: Նա վաղուց է խոստացել ինձ իր լուսանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ հորը, եւ եթե նկարը տա՝ նամակիդ հետ ուղարկիր:

85. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

19 апреля, 1863 C. Петербypr

Дорогой брат мой!

Письмо твое от 17-го числа получил вчера вечером, вместе с сухарями и книгой Бокля.

За все благодарю от души и надеюсь  и устно еще благодарить Марию Афанасьевну, если она приедет видеть меня, как говорил Лазарь Ильич.                                                                             

Книга Бокля совсем другой редакции, прежняя имеет по крайней мере то преимущество, что напечатана сносным шрифтом, а для этой надо запастись если не микроскопом, то по крайней мере лупой. Помилуй, брат, возможности нет читать, и что всего забавней, сам издатель знает это и предупреждает покупателей, что де можно по этой причине возвратить книгу назад, листы не будут еще обрезаны. Кроме этого, много примечаний из Геродота и других греческих авторов не переведены, а приведены по оригиналу. Это более чем глупо! Скорее можно рассчитывать на знание публики английского языка, чем греческого и если книга переводится на русский язык, стало, не рассчитывается на знание большинства английского языка, как же оставляют, не переведя греческие примечания.

Я не знаю, быть может, перевод текста имеет преимущество пред переводом, если не ошибаюсь Буйницкого, но вообще наружная обстановка не говорит в пользу редакции Бестужева-Рюмина. Ну ничего, пока и это довольно. Но дело в том, что я эту часть уже читал, стало, надо дождаться, пока выйдет следующая часть, ну и это ничего, обойдемся.

Кстати. Вероятно на днях выйдет второй том Технической химии Ильенкова, на что у тебя есть билет. Если получим книгу, то отдай ее переплести точно также, как переплетен первый том. Только смотри, не забудь, там будут таблицы, их надо отделить, а не вместе с книгой переплести, потому что по вашей ошибке таблицы первого тома остались так, вне тома; по крайней мере надо оставить и таблицы второго, чтобы их вместе переплести в виде атласа к обоим томам. Смотри, не забудь.

Касательно Саши, передайте г-ну Санасарову, что я знать ничего не хочу, а чтобы он был перемещен, потому что я об этом просил еще в прошлом году в начале июня и они обещались мне устроить это в пользу бедного сироты моего, любезного Саши. Передайте вместе с этим и мое глубокое к нему уважение и почтение.

Относительно свиданий, вот что я тебе скажу: сказано в четверг, так и в четверг приедешь, если г. Эзьянц желает меня видеть, то вероятно найдет возможность отложить свой визит к отцу архимандриту (я знаю, он, верно, в четверг к нему собирается, чтобы немного встряхнуться) и приехать ко мне. Я и так скучаю и считаю дни, когда увижу живого человека и хоть на миг услышу живой голос близких мне сердец, а он еще отлагает на день, только по милости архимандрита  — с его стороны это нехорошо.

Вероятно, на днях напишешь к Ананию письмо, то передай ему мой поклон и скажи ему (конечно, в письме), так как и он, как и я, сочувствует бедному Григорию Аладжалову, то нельзя ли, чтобы Ананий однажды позвав его к себе и строго и téte-а-tétе говорил бы ему все откровенно, указывая на ту грустную перспективу, которая неумолимо его ожидает. К несчастью, у нас в короткое время довольно примеров, чтобы указывать на них — брат Ананий и мой племянник Вадужев могут еще служить ему уроком. Жизнь, какую теперь ведет Гриша, ни к чему не поведет, а названный брат и думать забыл об нем. Это ему большой упрек! Одним словом, пусть Ананий употребит всю свою силу, всю опытность, чтобы поставить его на должный путь, чтобы заставить его заняться и держать экзамен на кандидата по физико-математическому факультету. Он имеет способности и может, если выйдет из этого нравственного оцепенения, в которое впал однажды и, впавши предался уже отчаянию, что невозможно уже поправить ошибку. Я хорошо знаю, что только это отчаяние губит многих. Между тем, всегда можно исправиться, если только у человека есть воля, если он не перестал существовать как сознательное «Я». Если б Гриша был какой-нибудь тупоумный молодой человек, мне не так было бы его жаль, а ведь он далеко недюжинный, хотя, к несчастью, бедность семейства заставила его жить с Исааком, а он не занялся им вовсе, а, быть может, он больше и не помогает — это кажется вернее.

Об этом я пишу весьма серьезно и пусть Ананий не шутя займется этим, если не хочет, чтобы со временем был опять поставлен в такое положение, чтобы говорить с апостолом — «трижды (каменьями) побиен бях».

А если ему удастся устроить это дело, то окажет величайшую мне услугу, я уже не говорю, что он спасет погибающего, потому что это подразумевается. Пусть Ананий напишет о результате своего разговора с ним, и из письма можно будет узнать, есть ли еще надежда на спасение Гриши. Пусть он (Гриша) только получит кандидата, об остальном я ему скажу. Нет сомнения, что ему еще будет нужно учиться и заниматься специально астрономией, геологией, минералогией и химией. Все эти названные науки необходимы, а по-армянски я берусь его учить.

Скажите Ананию, что я с большим удовольствием виделся с нашим почтенным и «вечно честным» другом г. Назарьянцем и что он обещался доставить мне портрет Феденьки.

Кланяйтесь всем друзьям обоего пола. Всех ты знаешь и поэтому не к чему всякий раз писать словарь имен.

Затем, до свидания! Кстати. Пожалуйста, не приезжай так поздно, что за аристократический визит, разве нельзя приехать в 12 или в час,   но не позже, а то ты уже начал в 2 приезжать; [в] половине третьего или в три иной раз мы обедаем и поэтому такой поздний визит весьма неудобен. До четверга!!

Твой Мишель.

P. S. Ананий с пользой может просить добрейшую Марию Николаевну содействовать этому доброму делу и я уверен, что, она употребит всю свою силу.

 

1863, ապրիլի 19, Ս. Պետերբուրգ

 

Թանկագին իմ եղբայր.

17 թվակիր նամակդ ստացա երեկ երեկոյան՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի գրքի հետ միասին:

Բոլորի համար ի սրտե շնորհակալ եմ եւ հույս ունեմ դեռ անձամբ շնորհակալությունս հայտնել Մարիա Աֆանասեւնային, եթե նա ինձ տեսության գա, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը:

Բոքլի գիրքը բոլորովին տարբեր հրատարակություն է. նախկինն, այնուամենայնիվ, ուներ այն առավելությունը, որ տպագրված էր տանելի տառերով, իսկ սրա համար պետք է զինվել, եթե ոչ մանրադիտակով, ապա գոնե խոշորացույցով: Ների՛ր, եղբայր, անհնարին է կարդալ, եւ ամենազվարճալին այն է, որ հրատարակիչն ինքը գիտե այդ եւ գնորդներին նախազգուշացնում է, թե իբր այդ պատճառով կարելի է գիրքը ետ դարձնել, եթե թերթերը դեռեւս կտրտված չեն լինի: Բացի այդ, Հերոդոտի եւ հունական ուրիշ հեղինակների շատ մեջբերումները թարգմանված չեն, այլ բերված են բնագրերը: Այդ ավելի քան հիմարություն է: Ավելի շուտ կարելի է ենթադրել, որ հասարակությունն անգլերեն կիմանար, քան հունարեն եւ, եթե գիրքը թարգմանվում է ռուսերեն, նշանակում է, հաշվի է առնվում մեծամասնության անգլերեն չիմանալը, ապա ինչպե՞ս են անթարգմանելի թողնում հունական մեջբերումները:

Չգիտեմ, թերեւս տեքստի թարգմանությունն առավելություն ունի, եթե չեմ սխալվում, Բույնիցկու թարգմանությունից, բայց ընդհանրապես արտաքին հանգամանքները հօգուտ Բեստուժեւ-Ռյումինի խմբագրության չեն խոսում: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ էլ բավական է: Բայց բանն այն է, որ այդ մասը ես արդեն կարդացել եմ. պետք է, ուրեմն, սպասել մինչեւ լույս կտեսնի հետեւյալ մասը, է՛հ, այդ էլ ոչինչ, մի կերպ կկառավարվենք:

Ի դեպ, մոտ օրերս հավանորեն լույս կտեսնի Իլենկովի տեխնիկական քիմիայի երկրորդ հատորը, որի համար դու տոմս ունես: Եթե գիրքն ստանաք, ապա տուր կազմելու ճիշտ այնպես, ինչպես կազմված է առաջին հատորը: Միայն տես, չմոռանաս, որ գրքում եղած աղյուսակները պետք է առանձնացնել, եւ ոչ թե գրքի հետ կազմել, որովհետեւ ձեր մեղքով առաջին հատորի աղյուսակները հատորից դուրս մնացին, այդ պատճառով, ճարահատյալ, երկրորդ հատորի աղյուսակներն էլ պետք է դուրս թողնել, որպեսզի դրանք միասին կազմվեն, իբրեւ երկու հատորների հավելված: Տես, չմոռանաս:

Սաշայի վերաբերյալ հայտնեցեք պ. Սանասարյանին, որ ոչինչ չեմ ուզում իմանալ  — նա պետք է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին ես խնդրել եմ դեռեւս անցյալ տարի, հունիսի սկզբին, եւ նրանք խոստացան այդ անել հօգուտ իմ խեղճ որբուկի, իմ սիրելի Սաշայի: Դրա հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք առ նա ունեցած իմ խորին հարգանքն ու պատիվը:

Տեսակցության վերաբերյալ ահա թե ինչ կասեմ քեզ. ասված է չորեքշաբթի, ուրեմն չորեքշաբթի էլ կգաս, եթե պ. Եղյանցը ցանկանում է ինձ տեսնել, ապա, հավանորեն, հնարավորություն կգտնի հետաձգելու իր այցելությունը հայր վարդապետին եւ գալու ինձ մոտ (ես գիտեմ, նա իրոք պատրաստվում է հինգշաբթի օրը նրա մոտ գնալու, որպեսզի թափ տա): Ես առանց այն էլ ձանձրանում եմ եւ օրերն եմ հաշվում, թե երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ գոնե մի վայրկյան կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը. իսկ նա դեռ մի օր էլ հետաձգում է՝ լոկ ի սեր վարդապետի. այդ նրա կողմից լավ չէ:

Հավանորեն մոտ օրերս Անանիային նամակ կգրես, հաղորդիր նրան ողջույնս եւ ասա (իհարկե նամակում), քանի որ նա էլ ինձ նման համակրում է խեղճ Գրիգոր Ալաջալյանին, ապա հնարավոր չէ՞, որպեսզի Անանիան մի անգամ նրան իր մոտ կանչի եւ խիստ téte-a-téte պայմաններում ասի նրան բոլորն անկեղծորեն, ցույց տալով այն տխուր հեռանկարը, որ անողոքաբար նրան սպասում է: Դժբախտաբար, մեզանում կարճ ժամանակամիջոցում բավականաչափ օրինակներ կան, որպեսզի հնարավոր լիներ մատնացույց անել. Անանիայի եղբայրը եւ իմ քրոջորդի Վատուժյանը դեռ կարող են նրան օրինակ ծառայել: Այն կյանքը, որ այժմ վարում է Գրիշան, նրան ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, իսկ նրա հիշյալ եղբայրը նրա մասին մտածել անգամ մոռացել է: Դա նրա համար մեծ կշտամբանք է: Մի խոսքով, Անանիան թող գործադրի իր ամբողջ ուժը, ամբողջ փորձառությունը, որպեսզի նրան դուրս բերի արժանավայել ուղու վրա, որպեսզի ստիպի նրան աշխատել եւ կանդիդատի քննություն տալ ֆիզիկո-մաթեմատիկական ֆակուլտետի համար:

Նա ընդունակություններ ունի եւ կարող է, եթե դուրս գա բարոյական այդ կապանքից, որի մեջ մի անգամ ընկել է, եւ ընկնելով, հուսահատության է մատնվել, կարծելով, թե հնարավոր չէ սխալն ուղղել: Ես լավ գիտեմ, որ հենց միայն այդ հուսահատությունը կործանում է շատերին: Մինչդեռ միշտ հնարավոր է ուղղվել, եթե միայն մարդ կամք ունի, եթե նա չի դադարել գիտակից «ես» լինելուց: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա բոլորովին էլ սովորական ընդունակությունների տեր մարդկանցից չէ, չնայած, դժբախտաբար, ընտանիքի աղքատությունը հարկադրել է նրան ապրել Իսահակի հետ, իսկ սա Գրիշայով բոլորովին չի զբաղվել եւ թերեւս նրան այլեւս չի էլ օգնում. այս ավելի ճիշտ է թվում:

Սրա մասին ես գրում եմ միանգամայն լուրջ եւ թող Անանիան առանց կատակի զբաղվի դրանով, եթե չի ցանկանում մի օր նորից այնպիսի վիճակի մեջ ընկնել, որպեսզի առաքյալի նման ասի. «Երիցս քարկոծ եղէց»:

Իսկ եթե նրան այդ գործը հաջողվի, ապա նա ինձ մեծագույն ծառայություն մատուցած կլինի, դեռ չեմ ասում, որ նա փրկած կլինի մի խորտակվող մարդու. այդ ինքնին հասկանալի է: Թող Անանիան գրի նրա հետ ունեցած իր խոսակցության արդյունքի մասին, եւ նրա նամակից կարելի կլինի իմանալ, թե դեռ հույս կա՞ Գրիշայի փրկության համար: Թող նա (Գրիշան) կանդիդատություն ստանա, մնացածի մասին ես նրան կասեմ: Կասկած չկա, որ նրան դեռ անհրաժեշտ է սովորել եւ հատկապես պարապել աստղաբաշխությամբ, երկրաբանությամբ, հանքաբանությամբ եւ քիմիայով: Հիշյալ այս բոլոր գիտություններն անհրաժեշտ են, իսկ հայերեն ինքս հանձն կառնեմ նրան սովորեցնել։

Ասացեք Անանիային, որ ես մեծ բավականությամբ տեսնվեցի մեր հարգելի «հավետ ազնիվ» բարեկամ պ. Նազարյանցի հետ, եւ որ նա խոստացավ ինձ համար ճարել Ֆեդենկայի լուսանկարը:

Ողջունեցեք երկու սեռի բոլոր բարեկամներին: Բոլորին դու գիտես ու դրա համար ամեն անգամ անունների բառարան կազմելու հարկ չկա:

Դե՛, ցտեսություն: Ի դեպ, խնդրեմ այդպես ուշ չգաս, այդ ի՞նչ արիստոկրատական այցելություն է. միթե չի կարելի գալ ժամը 12-ին կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդեն սկսել ես 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք ճաշում ենք, եւ դրա համար էլ այդպիսի տարաժամ այցելությունը միանգամայն անհարմար է: Մինչեւ հինգշաբթի:

Քո Միշել

Հ. Գ. Անանիան հաջողությամբ կարող է խնդրել ամենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնային, որ նա օժանդակի այդ բարի գործին, եւ ես հավատացած եմ, որ նա կգործադրել իր ամբողջ ուժը:

86. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

1 мая, 1863, С. Пeтербург

 

Дорогой брат мой!

29-го я написал к тебе письмо, причем послал другое еще письмо для отправки к родителям, что ты вероятно получил уже. Того же числа получил от тебя письмецо по поводу письма от заблудшего Анания, без даты. Слава богу, что он здоров, а то я уже было предался мрачным мыслям. И как не предаваться, когда целых три недели ни слуху, ни духу от него. Напиши ему, чтобы впредь не делал он таких вещей, а то беда ему!

Очень рад открытию зоологического сада, тем более, что он имеет в основании практическую цель, которая удивительно как приближает науку к публике и наоборот. Прикладная зоология и прикладная ботаника имеют важную будущность в грядущем. Сельское хозяйство и политическая экономия без них мертвые буквы или же «плавание без компаса». Хотя новейшая философия во всяком случае отрицает политическую экономию как науку, но несмотря на это, она еще нужна. Есть ли она наука, как утверждают многие, нет ли, как говорят некоторые европейские публицисты, это совсем другой вопрос; в сущности дело состоит в том, чтобы наука способствовала к улучшению быта человека, во свояси; а там уже пойдет вопрос о международном праве взаимного обмена и финансовых оборотов.

Улучшить свой быт не может человек, покуда не покорит природы, т. е. покуда не будет знать ее тайн. Естественная же история прямо и положительно отвечает на этот вопрос; стало, изучение природы в социальном отношении имеет большое значение. Прежде, как и все науки, естественная история была сухой формулой без всякого применения к жизни, и вследствие этого ею мало занимались, а в античном мире она считалась низкой наукой, потому что философы считали низостью и чем-то непристойным ученому человеку заниматься материей, ибо все совершали свой круговорот в абстрактном мире. Идею прикладной зоологии и прикладной ботаники, т. е. акклиматизации животных и растений в первый раз осуществил в Париже недавно скончавшийся известный Сент-Ильер-Жофруа. Европа в этом много обязана ему. И всякий раз, когда я что-нибудь слышу по части сказанных акклиматизаций, мне становится грустно, потому что того, кто, следуя сейчас же по стопам С. И. Жофруа — К. Рулье, положил первое основание акклиматизации без всякой почти помощи, скудными средствами, издавая «Вестник естественных наук» и занимаясь акклиматизацией животных, потом и растений (он был приглашен общест[вом] любит[елей] садовод[ства]), уже нет. Как бы он восхищался, увидя такой громадный успех своих неутомимых трудов! Мне кажется, что он ночевал и дневал бы в зоологическом саду.

Очень тоже рад, что Анания занимает эмбриология, это брат, великолепная наука, правда, она еще молода, но какая будущность ожидает ее —  это словами почти выразить нельзя, потому что у благочестивых идеалистов волосы дыбом поднимутся, а в Испании пожалуй что, снова запылают костры инквизиции!!..

Я бы ему (Ананию) советовал заниматься этой наукой; ему нетрудно найти руководителя! Я ничего не знаю из эмбриологии, но при первой возможности займусь ею, она важна как в естественном, так и медиц[инском] отношениях.

Жаль, что химия еще хромает во многом; она хотя наука положительная, но до сих пор эмпирическая, отчета мы не можем давать в ней во многом. На множество «почему?» и «на каком основании?» у нас или ответа нет, или он до такой степени пошл, что стыдно теперь говорить. Например, успокоительный ответ, что де «от различных расположений атомов зависит разность видов материи одного и того же химического состава, как, например, горного масла и янтаря» и пр. Жаль, что микроскоп еще не так усовершенствован. Сделай химия и микроскоп еще несколько шагов, тогда, ни за что ни про что, только от восхищения, только от торжества разума можно умереть. И что досадно, что и химия и микроскоп стоят уже на рубеже, на пороге, где уже кончается положительно граница разных ложных умствований и начинается новый истинный мир. А тут-то и они стоят как на беду.

Вероятно, мальчик XX и последующих веков будет улыбаться над наивностью Берцелиуса, Лавуазье, Либиха и Фрезениуса, как ты улыбаешься над сравнением величайшего из философов Аристотеля - мозга с губкою и многих других.

Напиши Ананию, пожалуйста, изучи основательно и специально искусственное разведение рыб, это не бог знает что, по теории мы все знаем из физиологии, но я говорю о практическом изучении, чтобы он был в состоянии рукой исполнить или заставить рыбу совершать те функции, которые она совершает от нас вдали и тайно. Вероятно и стерлядей можно таким же образом разводить, стало, и всякую рыбу, это очень важно в экономическом отношении.

Ведь надо же заниматься наукой, ну что односторонняя только медицина, как какой-нибудь ремесленник своим ремеслом, это и стыдно и грешно.

Сожалею, что он не спохватился послать в Нахичевань несколько яиц Кохинхинских кур, развелись бы они там, а потом можно было и далее распространять. Еще раз повторяю, акклиматизация животных и растений есть новый источник к улучшению быта человека; прежде только были в основе два источника: земля и труд, но теперь можно акклиматизацией воспользоваться как третьим источником, при помощи двух первых — земли и труда.

Обращаю еще внимание Анания на изучение истории червей семейства «Coccinella», хотя, сколько нам известно, черви эти находятся только на растениях из семейства «Қактуса», тем не менее она (кошениль) находится и разводится в Армении, в долине Аракса. Первый раз их открыл лет 20 или 25 тому назад епископ - художник Сагак, за что и был удостоен русским правительством посмертной пенсией. Епископ этот умер в 50-х годах и способ с ним сошел в могилу. Между тем, если изучить хорошенько историю и быт этих чрезвычайно дорогих червей и к тому, как их надо разводить, то можно издать маленькую брошюрку на наречии араратских армянских поселян и научить их разведению и собиранию кошениля, а это важная вещь для тамошних бедных поселян. В Эчмиадзине есть еще несколько человек, от которых можно узнать, на каких растениях находил покойник, а если и того нет, то можно их отыскать; ведь они, если жили там до сказанного епископа, то, без сомнения, живут и теперь. Но первое дело, изучить хорошенько этот вопрос. Для Анания есть много путей к этому: 1) профессор зоологии, 2) Общество испыт[ателей) природы, 3) Общ[ество] акклимат[изации) жив[отных] и проч. Следовательно, он может узнать все это и изучить очень легко.

Благодарю Анания, что берется за Гришу, но желаю, чтобы это было не на словах только, а de facto! Еще раз обращаю на это его внимание и прошу сосредоточить все усилия к достижению цели.

Смолу, которая известна в науке под названием dorema armeniaca, можно ли употреблять как благовонное средство? Прошу Анания спросить у специалиста по этой части, у Говартовского. Dorema armeniaca — это та смола, которая у нас известна под именем «Мастика св. Қарапета».

Вот как многими я завалил Анания вопросами и работой, но надо же работать, пусть «аристократы» сидят сложа руки, — наше же призвание — работать. Что до меня касается, я работаю пока над грамматикой, задача неимоверно как трудная, но хотя туго, хотя по куриному шагу, а все двигаюсь вперед. я ее не намерен окончить в заключении, что и невозможно, но она непременно кончится после моего освобождения, но как скоро, этого нельзя тоже сказать, потому что задача трудная.

Кланяйся всем друзьям обоего пола, их ты знаешь всех. До свидания, до пятницы. Пиши Ананию и скажи, чтобы почаще писал.

Твой Мишель

P. S. Есть ли на русском языке дельное и путное руководство по шелководству? Жду от Анания ответа на этот вопрос. — Спросить у акклиматизаторов: можно ли и каким способом акклиматизировать насекомое «Орехотворка» из Малой Азии; оно водится (самая лучшая около Смирны) и самые лучшие чернильные орешки — это из Смирны. Жду ответа.

Еще P. Տ. Что за растение Ворсовальная шишка — Webercarden, No 436, под рубрикой «Разные экономические семена», в каталоге центрального депо Росс[ийского] Общ[ества) люб[ителей] садоводства, к чему идет она и как разрабатывается? Ответа жду от Анания.

 

1863, մայիսի 1, Ս. Պետերբուրգ

 

Թանկագին իմ եղբայր.

29-ին գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորում դեռ մի նամակ էլ՝ ծնողներիս ուղարկելու համար, որ դու արդեն, հավանաբար, ստացել ես: Նույն օրը քեզանից մի նամակ էլ ստացա մոլորված Անանիայի նամակի առթիվ, անթվակիր: Փառք աստծո, որ նա առողջ է, թե չէ ես արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ էի ընկել: Եվ ինչպե՞ս չընկնեի, երբ ամբողջ երեք շաբաթ է նրանից ձայն-ծպտուն չկար: Գրիր, որ այսուհետեւ այդպիսի բան չանի, թե չէ վա՜յ նրան: ՝

Շատ ուրախ եմ կենդանաբանական այգու բացման համար, մանավանդ որ նրա հիմքում դրված է գործնական նպատակ, որը զարմանալիորեն գիտությունը մոտեցնում է հասարակությանը եւ ընդհակառակը: Գործնական կենդանաբանությունը եւ գործնական բուսաբանությունն առաջիկայում մեծ ապագա ունեն: Գյուղատնտեսությունը եւ քաղաքատնտեսությունն առանց նրանց մեռյալ են, կամ թե՝ առանց կողմնացույցի նավարկություն: Թեկուզ նորագույն փիլիսոփայությունը, համենայն դեպս, ժխտում է քաղաքատնտեսությունը որպես գիտություն, բայց չնայած դրան, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է արդյոք նա, — ինչպես պնդում են շատերը, — թե ոչ՝ ինչպես ասում են եվրոպական մի քանի հրապարակախոսներ, դա բոլորովին այլ հարց է. ըստ էության, բանն այն է, որ գիտությունը նպաստի մարդու կենցաղը՝ իր տունն ու բունը բարելավելուն. իսկ հետո արդեն հարց կառաջանա փոխանակման եւ ֆինանսական շրջանառության միջազգային իրավունքի մասին:

Մարդն իր կենցաղը չի կարող բարելավել, քանի դեռ բնությունն իրեն չի ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ հասու չի լինի նրա գաղտնիքներին: Իսկ բնապատմությունն այդ հարցին տալիս է ուղղակի եւ դրական պատասխան, նշանակում է՝ բնության ուսումնասիրությունը սոցիալական տեսակետից մեծ նշանակություն ունի։ Առաջ, ինչպես բոլոր գիտությունները, բնապատմությունն էլ չոր ֆորմուլ էր՝ առանց կենսագործման, եւ դրա հետեւանքով, նրանով քիչ էին զբաղվում, իսկ անտիկ աշխարհում նա ստոր գիտություն էր համարվում, որովհետեւ փիլիսոփաները գիտնականի համար մատերիայով զբաղվելը համարում էին ստոր եւ անվայելուչ բան, քանի որ բոլորն իրենց շրջապտույտը կատարում էին վերացական աշխարհում։ Գործնական կենդանաբանության եւ գործնական բուսաբանության գաղափարը, այսինքն՝ կենդանիների եւ բույսերի օդընտելացումն առաջին անգամ կիրառեց Փարիզում նոր վախճանված նշանավոր Սենտ Իլյեր Ժոֆրուան: Եվրոպան դրանով նրան շատ է պարտական: Եվ ամեն անգամ, երբ ես որեւէ բան եմ լսում վերոհիշյալ օդընտելացման մասին, տխրում եմ, որովհետեւ նա, որ անհապաղ ընթանալով Ս. Ի. Ժոֆրուայի ուղիով — Կ. Ռուլյեն — օդընտելացման առաջին հիմքը դրեց, գրեթե առանց որեւէ օգնության, աղքատիկ միջոցներով հրատարակելով «Вестник естественных наук» եւ զբաղվելով կենդանիների, ապա նաեւ բույսերի օդընտելացմամբ (նա հրավիրված էր այգեգործություն սիրող ընկերության կողմից) — նա այլեւս չկա: Որքա՞ն կհրճվեր նա՝ տեսնելով իր անխոնջ ջանքերի այդպիսի հսկայական հաջողությունը: Ինձ թվում է, որ նա գիշեր ու ցերեկ կենդանաբանական այգում կանցկացներ:

Նույնպես շատ ուրախ եմ, որ Անանիային զբաղեցնում է սաղմնաբանությունը. դա, եղբայր, հրաշալի գիտություն է. ճշմարիտ է, դեռ մանուկ է նա, բայց թե ինչպիսի՞ ապագա է սպասում նրան — խոսքով գրեթե անկարելի է արտահայտել, որովհետեւ բարեպաշտ իդեալիստների մազերը կդիզանան, իսկ Իսպանիայում թերեւս նորից կբորբոքեն ինկվիզիցիայի խարույկները...

Ես նրան (Անանիային) խորհուրդ կտայի զբաղվել այս գիտությամբ. նա հեշտ կգտնի ղեկավար: Ես սաղմնաբանությունից ոչինչ չգիտեմ, բայց առաջին հնարավոր դեպքում պիտի զբաղվեմ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թե՛ բնական եւ թե՛ բժշկական գիտությունների համար:

Ափսո՛ս, որ քիմիան շատ բաներում դեռ կաղում է, թեեւ նա դրական գիտություն է, բայց մինչեւ այժմ էմպիրիկ է, շատ բաների նկատմամբ չի կարող հաշիվ տալ: Բազմաթիվ «ինչո՞ւ» եւ «ինչի՞ հիման վրա» հարցերին մենք կամ պատասխան չունենք, կամ այդ պատասխանն այնքան անիմաստ է, որ ամոթ է հիմա խոսել: Օրինակ, հանգստացուցիչ այն պատասխանը, որ իբր «ատոմների զանազան դասավորություններից է կախված միեւնույն քիմիական բաղադրությունն ունեցող նյութերի տարբերությունը, ինչպես օրինակ՝ քարյուղի եւ սաթի» եւ այլն: Ափսոս, որ մանրադիտակը հարկավոր չափով դեռ չի կատարելագործված: Եթե քիմիան ու մանրադիտակը մի քանի քայլ եւս առաջ գնային, այն ժամանակ հենց միայն հիացմունքից, հենց միայն բանականության հաղթանակից կարելի էր մեռնել: Ափսոսալ միայն կարելի է, որ քիմիան եւ մանրադիտակը կանգ են առել արդեն այն սահմանագծի վրա, այն շեմքում, որտեղ արդեն իսպառ վերջանում է զանազան սուտ իմաստակությունների սահմանը եւ սկսվում է նոր ճշմարիտ ճանապարհ: Բայց հենց այստեղ էլ նրանք դժբախտաբար կանգ են առել:

20-րդ եւ հաջորդ դարերի մանուկը հավանորեն պիտի ժպտա Բերցելիուսի, Լավուազեի, Լիբիխի եւ Ֆրեզենիուսի միամտության վրա, ինչպես որ դու ժպտում ես փիլիսոփաներից մեծագույնի՝ Արիստոտելի վրա, նրա՝ ուղեղը սպունգի հետ համեմատելու համար — ինչպես եւ ուրիշ շատերի վրա:

Խնդրում եմ Անանիային գրես, որպեսզի հիմնավորապես եւ մասնագիտորեն ուսումնասիրի արհեստականորեն ձկներ բազմացնելու խնդիրը. սա մի մեծ բան չէ, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս գիտենք, բայց իմ խոսքը գործնական ուսումնասիրության մասին է, որպեսզի նա ի վիճակի լինի ձեռքով կատարել, կամ ստիպել ձկան կատարելու այն գործողությունները, որ նա կատարում է մեզնից հեռու եւ գաղտնի: Հավանորեն նույն կերպ կարելի է նաեւ ստերլյադ բազմացնել, հետեւապես՝ նաեւ ամեն տեսակ ձուկ. սա շատ կարեւոր է տնտեսական տեսակետից:

Պետք է, վերջապես, գիտությամբ պարապել. թե չէ՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի սոսկ բժշկությունը — ինչպես իր արհեստով զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր. այսպես վարվելը ե՛ւ ամոթ է, ե՛ւ հանցանք:

Ցավում եմ, որ նա գլխի չի ընկել Նախիջեւան ուղարկելու Կոխինխինյան հավի մի քանի ձու —  կբազմանային նրանք այնտեղ, ապա կարելի կլիներ տարածել եւ ուրիշ տեղեր: Մի անգամ էլ կրկնում եմ՝ կենդանիների եւ բույսերի օդընտելացումը մարդկային կենցաղի բարելավման մի նոր աղբյուր է. առաջ հիմնականում կար միայն երկու աղբյուր՝ հող եւ աշխատանք, բայց այժմ օդընտելացումից կարելի է օգտվել իբրեւ երրորդ աղբյուրից՝ առաջին երկուսի՝ հողի եւ աշխատանքի օգնությամբ:

Անանիայի ուշադրությունն եմ դարձնում «Coccinella» ընտանիքին պատկանող որդերի պատմության ուսումնասիրության վրա, թեեւ, որքան մեզ հայտնի է, այդ որդերը գտնվում են «կակտուս» ընտանիքին պատկանող բույսերի վրա, այնուամենայնիվ, նա (որդան կարմիրը) գտնվում եւ աճում է Հայաստանում, Արաքսի հովտում: Առաջին անգամ նրանց հայտաբերել է 20 կամ 25 տարի առաջ ծաղկարար եպիսկոպոս Սահակը, որի համար եւ ռուս կառավարության կողմից արժանացավ ցմահ կենսաթոշակի: Այս եպիսկոպոսը մեռավ 50-ական թվականներին եւ նրա հետ գերեզման իջավ [ներկ] պատրաստելու եղանակը: Մինչդեռ, եթե այս վերին աստիճանի թանկարժեք որդերի պատմությունն ու կյանքը լավ ուսումնասիրենք, նաեւ նրանց աճեցնելու եղանակը, ապա կարելի է Արարատյան դաշտի հայ շինականների բարբառով մի փոքրիկ բրոշյուր հրատարակել եւ սովորեցնել նրանց, թե ինչպես պետք է աճեցնել եւ ժողովել որդան կարմիրը — իսկ դա կարեւոր բան է այնտեղի աղքատ շինականների համար: Էջմիածնում տակավին կան մի քանի մարդիկ, որոնցից կարելի է իմանալ, թե ինչ տեսակ բույսերի վրա է գտել հանգուցյալը [այդ միջատները], իսկ եթե այդ մարդիկ չկան, կարելի է նրանք (միջատները) որոնել ու գտնել. չէ՞ որ՝ եթե նրանք ապրել են այնտեղ մինչեւ հիշյալ եպիսկոպոսը, ապա, անպայման, այժմ էլ ապրում են: Բայց առաջին գործն է՝ լավ ուսումնասիրել այս խնդիրը: Անանիան շատ ճանապարհներ ունի այդ անելու 1) զոոլոգիայի պրոֆեսորը, 2) բնախույզ ընկերություն, 3) կենդանիներ օդընտելացնող ընկերություն, եւ այլն: Հետեւապես, նա կարող է այս ամենն իմանալ եւ շատ հեշտությամբ ուսումնասիրել:

Շնորհակալ եմ Անանիային, որ սկսել է հետաքրքրվել Գրիշայով, բայց ցանկանում եմ, որպեսզի այդ լոկ խոսքով չլինի, այլ de facto: Մի անգամ եւս նրա ուշադրությունն եմ հրավիրում այդ հարցի վրա եւ խնդրում եմ լարել բոլոր ուժերը նպատակին հասնելու համար:

Այն խեժը, որ գիտության մեջ հայտնի է «Dorema armeniaca» անունով, կարելի՞ է արդյոք գործածել իբրեւ անուշահոտություն: Անանիային խնդրում եմ այդ մասին հարցնել խնդրի մասնագետից՝ Գովարտովսկուց. Dorema armeniaca-ն այն խեժն է, որ մեզանում հայտնի է «ս[ուրբ] Կարապետի մաuտաք» անունով:

Ահա որքան հարցումներով եւ աշխատանքով բեռնավորեցի Անանիային, բայց չէ՞ որ պետք է աշխատել. թո՛ղ արիստոկրատները ձեռքերը ծալած նստեն, իսկ մենք կոչված ենք աշխատելու: Ինչ վերաբերում է ինձ, ես առայժմ աշխատում եմ քերականության վրա, մի վերին աստիճանի ծանր գործ, բայց թեեւ դանդաղ, թեեւ հավի քայլով, այնուամենայնիվ, առաջ է գնում: Ես մտադիր չեմ ավարտելու այդ գործը բանտարկության մեջ, եւ անկարելի էլ է, բայց նա անպայման կավարտվի իմ ազատվելուց հետո, իսկ թե ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի ասել, որովհետեւ դժվար խնդիր է:

Բարեւներ երկու սեռի բարեկամներիս, նրանց բոլորին դու գիտես: Ցտեսություն մինչեւ ուրբաթ: Գրի՛ր Անանիային եւ ասա՛, որ հաճախ գրի:

Քո Միշել

 

Հ. Գ. Կա՞ արդյոք ռուսերեն լեզվով շերամաբուծության պիտանի ու կարգին ձեռնարկ: Սպասում եմ Անանիայից այս հարցի պատասխանին: Հարցնել օդընտելացնողներից՝ կարելի՞ է արդյոք եւ ի՞նչ եղանակով օդընտելացնել Փոքր Ասիայի գխտորաբեր պիծակ (opeхотворка) միջատը. նրա լավագույնը գտնվում է Զմյուռնիայի մոտ եւ լավագույն գխտորը (чернильный орешок) Զմյուռնիայից է: Սպասում եմ պատասխանի:

Նորից Հ. Գ. Ի՞նչ բույս է խավ տվող կոնը (ворсовальная шишка) — webecarden, N 436, որ Այգեգործություն սիրող ռուսական ընկերության կենտրոնական դեպոյի ցանկի մեջ զետեղված է տնտեսական սերմերի կարգում. ի՞նչ բանի է գործածվում եւ ինչպե՞ս է մշակվում: Պատասխանն սպասում եմ Անանիայից:

87. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ԵՎ ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ

6 июня 1863 г. С. Петербург

Милый брат!

Вчера получил я твое письмо вместе с письмом от Анания, табаком и проч. и проч. Табаку еще не пробовал, потому что еще до завтра хватит у меня давнишний, а что касается до восхваленных, чуть не до самой Гаванны сигар, то должен сказать, что ни более ни менее «воздушные» и поэтому прошу избавить меня от них.

Кланяйся всем знакомым и друзьям обоего пола; надеюсь, что в следующий понедельник увижу его пр-во С. Г. Султан Шаха, которому не удалось в прошлый раз приехать. Только вот что тебе должен я сказать: приезжайте, пораньше, часов в 11. Это самое удобное время, тем более, что благодаря его превосходительству г-ну коменданту, до 11 часов мне дают знать о предстоящем свидании и я совсем готовый, равно и г. смотритель, ждем только вашего явления. Прошлый раз ждали почти целый час, это, конечно, не беда, но надо припомнить, что служащие имеют свои и другие обязанности, кроме нашего свидания. Итак, не забудь и приезжай равно в 11 часов.

Брату Иоаннесу рукопожатие, а Саше скажи, чтобы не мучил своей собаки.

Теперь перехожу к письму Анания.

Благодарю, брат, что ты, хотя редко, но все не забываешь меня. Ты уже знаешь причину, почему я оставил без ответа твое длинное письмо от 12-го мая. У меня опять было маленькое патологическое нашествие: проклятый ревматизм под левой лопаткой вот уже с месяц как меня мучает, хотя теперь много ослаб и есть большая вероятность, что скоро совсем пропадет. Рекомендуемой тобой мази я не употребил, хотя имел ее в виду в запасе, а только целый месяц пачкался следующей мазью, или лучше втиранием: оl. Hyosciami spirt. Salis ammoniaci, tinct. opii и больше ничем.

Худоба моя вовсе не нова, напротив, я теперь поправляюсь; вижу, что смеешься и говоришь: «Из кулька в рогожку», пожалуй, что так; но не забудь, что я и прежде не отличался своей тучностью и не годился бы на салотопление.

Передай, пожалуйста, лично Марии Николаевне Пановой мой самый теплый ответ на ее теплый привет. От души благодарю за милое воспоминание о друге, который, в свою очередь, ни на одну минуту не забывал ее и не теряет надежды опять увидеться и, забыв все прошедшее горькое, вспоминать старину. Я бы очень желал знать ее настоящее положение, теперь она кругом одна, здорова ли, по крайней мере? По получении сего письма сходи к ней и, передав мой поклон, осведомься о ее житье бытье и напиши мне толком и подробно.

Касательно моих занятий, вот что я тебе скажу; целый май почти что улетел в трубу, по милости поганого ремватизма, потому что невозможно было никоим образом сидеть как человек и работать более или менее нагнувшись, а надо было держать корпус прямо, как будто аршин проглотил. Сегодня всего четвертый день, что начал опять заниматься, но не бойся, не форсированными шагами, а более от скуки, тем более, что спешить некуда. Через несколько дней я дойду до той точки, где и должен бросить якорь, потому что тут уж мне нужны почти все книги, только литература наша произвела касательно нашей истории литературы, церковной истории и много русских и европейских книг. Что я до сих пор написал, пожалуй что печатных листов in 8 ^о будет около 15-ти, но еще едва ли исчерпал половину введения и четверть грамматики. Еще нет никаких примечаний, потому что книг нет под рукой и выписать все это неудобно и скучно. Надо еще сказать, что аналитическая часть грамматики остается не начатой и ее нельзя здесь разрабатывать без материалов; пожалуй что, можно тоже что-нибудь сделать, но слишком трудно; во многих случаях память отказывается помогать и весьма естественно, невозможно и требовать от нее. Как я вижу, если только когда-нибудь успею выполнить начертанный план, то весь этот труд будет не менее 30—35 листов in 8° потому что слишком 15 л. непременно нужно на введение; затеял, брат, большое введение и возможно полное и разносторонное, если не всесторонное! Потом аналитическая часть займет, как я полагаю, 10—15 л., потому что я хочу освободить чистую грамматику от различных разглагольствований и ненужных учащимся вопросов, указывая ему правило положительно; но почему и на каком основании — все это не мальчику рассуждать, но когда он выучится и вырастет, когда разовьется у него понятие и критический взгляд, читай тогда аналитическую часть и введение, где и можно найти ответы на всевозможные вопросы касательно моего направления и грамматических правил.

Я изолирую положительную грамматику еще потому, что чем короче, чем яснее и чем не запутаннее, тем лучше грамматика и тем скорее изучается. Ее можно издать отдельно еще в виде небольшой, [в] 8-10 лист[ов] брошюрки, хотя первое издание выйдет залпом, т. е. введ[ение], аналит[ическая часть], положитель[ная] грам[матика]. Ну довольно об этом. Верно, ты опять поедешь в Макарию и верно не попадешь в Питер раньше сентября — неправда ли? Кланяйся там всем друзьям, знакомым.

Когда же, наконец, выйдет давно обещанная газета Р. Патканьяна, о которой ты пишешь? Очень рад относительно Ресдена. Пожалуйста, передай мой привет Ковальскому; и поздравь его с ожидающимся успехом его диссертации и, если можно, то возьми у него экземп[ляр] и пришли мне. Что же, дают ему кафедру эмбриологии? Скажи ему, чтобы он кланялся Коле Устимовичу. Пожалуйста, пиши мне по возможности чаще, тем более, что бедствую, брат, от скуки, книг нет с тех пор почти, как ты уехал отсюда, третьего дня; благодарю его пр-во С. Г. Султан-Шаха — прислал мне Бока, «Будьте здоровы!». Во многом Бок прав! Но вновь, в свою очередь, в крайности так, что многое у него не выдержит критики. Как бы то ни было, по крайней мере, у него совесть чиста! Передай С. И. Назарьянцу и Феденьке мой привет. Верно, последний теперь занят вступительными экзаменами, желаю ему успеха и хорошего здоровья.

Вечно твой

Мишель.

 

1863, հունիսի 6. Ս. Պետերբուրգ

Սիրելի եղբայր,

Երեկ ստացա քո նամակը Անանիայի նամակի հետ, ծխախոտ, եւ այլն, եւ այլն: Ծխախոտը դեռ չեմ փորձել, որովհետեւ ունեցածս մինչեւ վաղը տակավին բավական կլինի, իսկ ինչ վերաբերում է գովաբանված, համարյա Հավաննայինին հասցրած սիգարներին, պետք է ասեմ, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս «թույլ» են, ուստի եւ խնդրում եմ ազատել ինձ նրանցից:

Բարեւիր երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս եւ բարեկամներիս. Հուսով եմ, մյուս երկուշաբթի կտեսնեմ նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, որն անցյալ անգամ չկարողացավ գալ: Միայն ահա թե ինչ պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11-ին: Դա ամենահարմար ժամանակն է, մանավանդ, նորին գերազանցություն պ. պարետի շնորհիվ մինչեւ ժամը 11-ն ինձ իմաց են տալիս առաջիկա տեսակցության մասին եւ ես, միանգամայն պատրաստ, նույնպես եւ պ. վերակացուն, սպասում ենք միայն ձեր գալստյան: Անցյալ անգամ գրեթե մի ամբողջ ժամ սպասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ, բայց պետք է ի նկատի ունենալ, որ ծառայողները, բացի մեր տեսակցությունից, ունեն իրենց եւ այլ պարտականությունները: Եվ այդպես, մի՛ մոռանա եւ արի՛ ուղիղ ժամը 11-ին:

Սեղմում եմ Հովհաննես եղբոր ձեռքը, իսկ Սաշային ասա, որպեսզի չտանջե իր շանը:

Այժմ անցնում եմ Անանիայի նամակին:

Փոքրիկ պաթոլոգիական հարձակում եղավ. ահա մոտ մի ամիս է, ինչ ձախ թիակիս տակ ինձ տանջում է անիծված ռեւմատիզմը, թեեւ այժմ բավական թուլացել է եւ շատ հավանական է, որ մոտ ապագայում բոլորովին կկորչի: Քո հանձնարարած օծանելիքը ես չբանեցրի, թեեւ ի նկատի եմ ունեցել այն, մի ամբողջ ամիս աղտոտվեցա, հետեւյալ օծանելիքով կամ ավելի ճիշտը՝ ներշփեցի Ol. Hyosciami spirit. Salis amoniaci, tinctura opii, եւ ուրիշ ոչինչ:

Իմ նիհարությունը նոր բան չէ, ընդհակառակն, այժմ ես կազդուրվում եմ. տեսնում եմ, որ ծիծաղում ես եւ ասում. «из кулька в рогожку», թերեւս այդպես է. բայց մի՛ մոռանար, որ առաջ էլ ես աչքի չէի ընկնում իմ գիրությամբ եւ անպետք կլինեի ճարպակալման համար:

Խնդրում եմ հաղորդիր անձամբ Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային իմ ջերմաջերմ պատասխանը նրա ջերմ բարեւին: Սրտանց շնորհակալ եմ, որ նա մտերմորեն հիշում է այն բարեկամին, որն իր հերթին, ոչ մի րոպե չի մոռացել նրան, չի կորցնում կրկին տեսնվելու հույսը ու, մոռանալով անցյալի դառնությունները՝ հիշել հին օրերը: Ես շատ կցանկանայի իմանալ նրա արդի վիճակը, այժմ նա միանգամայն մենակ է, առո՞ղջ է գեթ: Հենց որ նամակս ստանաս, գնա նրա մոտ եւ, հաղորդելով իմ բարեւը, տեղեկացիր նրա կացության մասին, եւ կարգին ու մանրամասն գրիր ինձ:

Իմ պարապմունքների վերաբերյալ ահա ինչ կասեմ քեզ. ամբողջ մայիսը համարյա զուր անցավ գարշելի ռեւմատիզմի պատճառով, որովհետեւ ոչ մի դեպքում հնարավոր չէր մարդու պես նստել եւ աշխատել քիչ թե շատ կռացած. ստիպված էի շիփշիտակ նստել, կարծես օխլով կուլ տված լինեի: Այսօր միայն չորրորդ օրն է, ինչ կրկին սկսեցի պարապել, բայց մի՛ վախենա, ոչ թե ուժերս լարած, այլ ավելի ձանձրույթից, մանավանդ շտապելու տեղ չունեմ: Մի քանի օրից ես կհասնեմ այն կետին, ուր եւ խարիսխ պիտի ձգեմ, որովհետեւ այս դեպքում ինձ հարկավոր կլինեն համարյա այն բոլոր գրքերը, որ մեր գրականության մեջ երեւացել են մեր պատմության, գրականության պատմության, եկեղեցական պատմության մասին եւ շատ ռուսերեն եւ եվրոպական լեզուներով գրքեր:

Մինչ այժմ գրածս մոտ 15 տպագրական թերթ է in 8°, բայց հազիվ կազմի ներածության կեսը եւ քերականության քառորդը: Ծանոթագրություններ դեռ բնավ չեմ գրել, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ, իսկ այդ բոլորը դուրս գրելն անհարմար է եւ տաղտկալի: Այն էլ պիտի ասել, որ քերականության վերլուծական մասը սկսած էլ չի եւ այն չի կարելի այստեղ մշակել առանց նյութերի, թերեւս կարելի է նույնպես մի բան անել, բայց շատ դժվար է. հաճախ հիշողությունս հրաժարվում է օգնելուց եւ շատ բնական է, որ անհնարին էլ է պահանջել նրանից: Ինչպես տեսնում եմ, եթե միայն երբեւիցե հաջողի ինձ գլուխ բերել որոշած ծրագիրը, այս ամբողջ աշխատությունը 30 - 35 տպագրական թերթից՝ in 8°, պակաս չի լինի, որովհետեւ 15 թերթից ավելի անպայման հարկավոր կլինի ներածության համար. մեծ ներածություն եմ ձեռնարկել, եղբա՛յր, եւ ըստ կարելույն լիակատար եւ բազմակողմանի, եթե չասեմ համակողմանի: Հետո, վերլուծական մասը կբռնի, ինչպես ենթադրում եմ, 10 - 15 թերթ, որովհետեւ ես կամենում եմ, քերականությունն ազատել զանազան ավելորդաբանություններից եւ աշակերտին անհարկավոր հարցերից, ցույց տալով նրան սոսկ օրենքը, բայց թե ինչո՞ւ եւ ի՞նչ հիմունքով — այդ մասին դատելը երեխայի գործը չէ, իսկ երբ նա կսովորի ու կմեծանա, երբ նրա հասկացողությունը եւ քննադատական հայացքը կզարգանա — թո՛ղ այն ժամանակ նա կարդա վերլուծական մասը եւ ներածությունը, որտեղ եւ կարող է գտնել ամեն տեսակ հարցմունքների պատասխանը իմ ուղղության եւ քերականական կանոնների վերաբերյալ:

Դրական քերականությունը ես մեկուսացնում եմ այն պատճառով, որ ինչքան կարճ է, այնքան պարզ է, ինչքան ազատ է խառնաշփոթություններից, այնքան լավ է քերականությունը եւ այնքան հեշտ է ուսումնասիրել այն: Դա կարելի է հրատարակել նաեւ առանձին, իբրեւ 8-10 թերթանոց գրքույկ, թեեւ առաջին հրատարակությունը լույս կտեսնի միանգամից, այսինքն վերլուծական մասը, ներածությունը եւ դրական քերականությունը: Դե՛հ, բավական է այս մասին: Հավանորեն կրկին կերթաս Մակարիա եւ սեպտեմբերից առաջ Պիտեր չես ընկնի. ճիշտ չէ՞: Բարեւիր այնտեղ բոլոր բարեկամներիս ու ծանոթներիս:

Ե՞րբ, վերջապես, լույս կտեսնի Ռ. Պատկանյանին վաղուց խոստացած լրագիրը, որի մասին դու գրում ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վերաբերյալ: Խնդրում եմ բարեւս հաղորդես Կովալսկուն եւ շնորհավորես նրա դիսերտացիայի վերահաս հաջողությունը ու, եթե կարելի է, վերցնես մի օրինակ նրանից եւ ուղարկես ինձ: Ի՞նչ է, տալիս են նրան սաղմնաբանության ամբիոնը: Ասա նրան, որպեսզի բարեւի Կոլյա Ուստիմովիչին: Խնդրում եմ, հնարավորության սահմաններում հաճախ գրես ինձ, մանավանդ, եղբայր, տառապում եմ ձանձրույթից, գիրք չունեմ համարյա այն օրվանից, երբ դու հեռացար այստեղից, երեկ չէ մյուս օրը: Շնորհակալություն նորին գերազանցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին նա — ինձ ուղարկեց Բոկը՝ «Առո՛ղջ եղեք»: Բոկը շատ խնդիրներում իրավացի է: Բայց նորից, իր հերթին, այնպիսի ծայրահեղությունների մեջ է ընկնում, որ նրա մոտ շատ բան քննադատության չի դիմանա: Ինչ էլ լինի, նրա խիղճը, համենայն դեպս, մաքուր է: Բարեւս հաղորդիր Ս. Ի. Նազարյանցին եւ Ֆեդինկային: Վերջինս, հավանորեն, այժմ զբաղված է համալսարան մտնելու քննություններով, հաջողություն եմ նրան ցանկանում եւ առողջություն:

Քո Միշել

88. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

13 июля, 1863. C. Петербург

Милый брат!

После того, что вчера отправил я утром мое письмо, в 1 час попoлyдни получил твое письмо от 10-го числа! Я тогда не знал, что у меня последний мундштук, который я сломал вчера же и спохватился тогда, когда мое письмо давно уже было отправлено. Прошу поэтому, чтобы ты в понедельник принес мне один такой же мундштук, только, пожалуйста, без втулки. Последний опять сломал я через эту проклятую втулку. Я поэтому с самого начала письма написал о мундштуке, что и составляет самую существенную причину настоящего письма. Итак, не забудь табаку, книг и мундштука.

Теперь перехожу к содержанию твоего письма.

1) В Коммерческих сведениях есть статья — «Cкотоводство». Сколько я знаю, у нас нет его и во всяком случае не на 500. 000 р. с[еребром]; быть может ты хотел этим говорить о торговле скотом, это уж другое дело. 2) О коровьем масле, которое получается у нас из Сибири некоторыми первостатейными купцами, нет ничего в списке; чему равняется сумма этого оборота? 3) Можете ли определить стоимость годового рыболовства в Нахичевани? Мне кажется, что она не бог знает что, хотя ростовский крючкотвор так жадно вперил в него свои хищные глаза. 4) Чему равняется сумма оборота Нахич[евани] касательно заграничных продуктов — рис, прованское масло, перец и проч. ? Я полагаю, что тоже незначительна.

Между тем, на ваши любопытные известия отвечаю не менее любопытными выводами, а именно: из вашего списка видно, что объем всего оборота нахичеванской торговли равен сумме на 8. 750. 000 р. сер[ебром], из коих на долю мануфактуры и фабричного производства выпадает часть около 5. 500. 000 р. с[еребром]; число жителей в Нахич[евани] мужс[кого] пола поч[етных] граж[дан], купцов, мещан, цеховых, всего — 7000 maximum. Это —первая посылка.

Вторая, теперь. В европ[ейских] губ[ерниях] России по сведениям Цент[рального] Статист[ического] Комитета) за 1858 год считалось мужского пола — поч[етных] гражд[ан], купц[ов], мещ[ан] и проч[их] городских сословий — 2. 089. 084.

Общая же ценность фабричных и мануфактур[ных] изделий по официальным источникам равняется сумме 250. 000. 000.

Во-первых, составляя пропорцию отношения Нах[ичеванского] Общ[ества] к таковым же сословиям европ[ейской] части империи, мы находим почти как 1: 4000!

Во-вторых, составляя пропорцию оборота мануфактурных и фабрич[ных] изд[елий] (Нахич[евани]), мы находим его отношение в ценности общего в империи производства, как 1: 50! Эквивалент или разность ценности оборота одного, неделимого обще[ства] Нахич[евани], взятого из сред[него] числа, в 80 раз больше эквивал[ента], который выпадает на долю одного, взятого из сред[него] числа 2-х с чем-то миллион жителей, выше приведенных!!

Ценность фабр[ичных] и мануф[актурных] изд[елий], мы сказали, равна сумме 250. 000. 000, стало, валовой доход всех мануфак[турных] фабрик. Нахич[евань] ежегодно приносит русской фабрикации мануфактур валового дохода 5. 500. 000. На эту сумму, поддерживая рынок спроса, ежегодно вызывает равную сумму на рынок предложения. Между тем, фабрикация, перед тем, чтобы быть в состоянии сделать такое предложение, пропорционально этой сумме спроса предложения, поддерживает рынок спроса труда!

Мне было бы весьма любопытно знать число всех рабочих на мануфак[турных] фабриках; вероятно, есть об этом что-нибудь в журналах или минист[ерстве] финанс[ов] или в[нутренних] дел. Если б я знал общее число рабочих, то зная общую стоимость произведений этих фабрик и долю, которую берет Нахичевань, мог бы тогда составить реальную пропорцию и выставил бы весьма любопытное отношение нахичеванской торговой деятельности к фабрич[ным] рабочим, которые так же входят в состав жителей России, как г. корреспондент «Сев[ерной] Пчелы». Может быть Ананий мне поможет в этом.

Пропорция и отношение хлебной и вообще торговли Нах[ичевани] сырыми материалами, отпускаемыми заграницу, так же чрезвычайно утешительны. Тем более, что Нахичевань почти ничего не получает товаром из заграницы, что много значит в финансовой системе.

В понедельник принеси мне лично [1 неразб. слово], мне надо там справиться кой о чем, касательно нашего города в историч[еском] отнош[ении], если есть там что-нибудь. Г. Морозов пусть напечатает свой ответ, я не могу скоро кончить, потому что, по своей проклятой болезни, весьма трудно мне работать

Весть из дома меня обрадовала, вероятно, уже приехал Карп Макарович, если да, то кланяйтесь ему до свидания, а там при свидании, по крайней мере, положим конец делу относительно 5% итальянских билетов.

Милый брат, ты мне пишешь, что у тебя был с протоиреем от[цом] Матдеосом приезжий по делу наследства из Смирны армянин Багдасар, один из ред[акторов] «Зари Арарата». «Заря Арарата», эта позорная газета, которая не делает чести армянской прессе, имеет единственного редактора в лице продажного Гукаса Балтазарьянца; он, вероятно, и есть твой посетитель. Пожалуйста, впредь не пусти к себе эту сволочь. Он наемный рабочий в пользу Турции и Англии, и на издание своих отвратительных листов получает столь же ничтожную сумму из англлийского посольства в Турции, ежегодно 60 ф[унтов] стерл[интов], а от турецкого прав[ительства] 4800 пиастров серебром. Эти правительства думают, что он что-нибудь как журналист значит и поэтому дают ему как милостыню эту ничтожную сумму. Впрочем, надо правду сказать касательно Англии; это сделано было бывшим в сороковых годах в Турции послом Капингом, которого удивительный редактор просил и выманил 60 ф[унтов] годового дохода через какого-то шпиона; все это факт. Что же касается до его газеты, то она имеет 24 подписчика действительных (факт!), остальные экз[емпляры] так распространяет pour аmоur рrорrе! Стыд и позор смирненскому армянскому обществу, что не нашли другого депутата кроме него! Как бы то ни было, он нам не чета, и впредь его ни за какое благополучие не принимай, вероятно мои друзья тоже не станут принимать, узнав из этого письма, что он за сахар такой. Он, как шпион турецкого правительства, доносит об армян[ах] ежемесячно, по обязанности; слава богу, что армяне кроме своей торговли ничего не знают, а то пришлось бы им плохо от этого семейного врага изменника.

Кланяйся всем друзьям обоего пола, здоровье мое — idem.

Твой брат Михаил

P. S. При внимательном чтении твоего письма нашел статью о коровьем масле.

Еще Р. S. Когда это письмо было совсем уложено уже в конверт, получил письмо племянника Аветика и очень обрадовался, что все наши здоровы; ответ на это письмо напишу на днях, теперь уж места не было, а ты в воскресенье им дай знать,

Письмо было нами получено и что я благодарен Аветику. При этом не забудь поклона написать родителям, братьям, сестрам, зятьям, племянникам и племянницам.

Из письма Аветика видно, что Карп Макарович выедет 5-го сего месяца, стало, не раньше будет здесь как 16-17-го.

М. Н.

1863, հուլիսի 13, U. Պետերբուրգ

 

Սիրելի եղբայր,

Երեկ առավոտյան ուղարկած իմ նամակից հետո, ժամը 1-ին կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10-ին գրած նամակը: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափողը վերջինն է եղել եւ գլխի ընկա այն ժամանակ, երբ նամակս վաղուց արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճառով խնդրում եմ, որ դու երկուշաբթի բերես ինձ նույն տեսակի մի ծխափող, միայն թե առանց օղակի: Վերջին ծխափողս ես դարձյալ կոտրեցի այդ անիծյալ օղակի պատճառով: Դրա համար հենց նամակս սկսեցի ծխափողից, որը սույն նամակի գրության ամենաէական դրդապատճառն է: Եվ այսպես, չմոռանաս ծխախոտը, գրքերը եւ ծխափողը։

Այժմ. անցնում եմ քո նամակի բովանդակությանը.

1) Առեւտրական տեղեկությունների մեջ կա մի հոդված՝ «Անասնապահություն»: Որքան ես գիտեմ, մենք անասնապահություն չունենք եւ, համենայն դեպս, ոչ 500. 000 արծաթ ռուբլու. գուցե դու դրանով կամեցել ես խոսել անասնավաճառության մասին. այդ արդեն ուրիշ բան է: 2) Կովի յուղի մասին, — որ մեզ մոտ ստացվում է Սիբիրից մի քանի առաջին կարգի վաճառականների միջոցով, — ցուցակի մեջ ոչինչ չի հիշված. ինչի՞ է հավասար այդ շրջանառության գումարը: 3) Կարո՞ղ եք արդյոք որոշել Նախիջեւանի ձկնորսության տարեկան արժեքը: Ինձ թվում է, որ այդ այնքան էլ մեծ չէ, թեեւ Ռոստովի բանսարկուն իր գիշատիչ աչքերն ագահորեն հառել է նրա վրա: 4) Ինչի՞ է հավասար Նախիջեւանի շրջանառության գումարը՝ արտասահմանից ստացված մթերքների վերաբերմամբ — բրինձ, Պրովանսի ձեթ, պղպեղ, եւ այլն: Ես կարծում եմ, որ նույնպես աննշան է:

Մինչդեռ ձեր հետաքրքրական տեղեկություններին պատասխանում եմ ոչ պակաս հետաքրքրական եզրակացություններով, այն է՝ ձեր ցուցակից երեւում է, որ Նախիջեւանի առեւտրի ամբողջ շրջանառության ծավալը հավասար է 8. 750. 000 արծաթ ռուբլու, որտեղ մանուֆակտուրայի եւ գործարանային արտադրության մասը կազմում է շուրջ 5. 500. 000 արծաթ ռուբլի. Նախիջեւանի արական սեռի բնակիչների թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ, արհեստավորներ հասնում է maximum 7. 000-ի: Սա առաջին նախադրյալն է:

Ահա՛ եւ երկրորդը: Ռուսաստանի եվրոպական նահանգներում, ըստ 1858 թվականի կենտրոնական վիճակագրական կոմիտեի տեղեկությունների, արական սեռի բնակչության թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ եւ այլ քաղաքային դասեր՝ կազմում է 2. 089. 084:

Իսկ մանուֆակտուրային եւ գործարանային գործվածքների ընդհանուր արժեքը, ըստ պաշտոնական տեղեկությունների, հավասար է 250. 000. 000 ռուբլի գումարի:

Նախ՝ համեմատություն կազմելով, մենք գտնում ենք, որ Նախիջեւանի հասարակության հարաբերությունը կայսրության եվրոպական մասի նույնպիսի դասերի վերաբերմամբ համարյա այնպես է, ինչպես 1: 4000:

Երկրորդ՝ համեմատություն կազմելով Նախիջեւանի մանուֆակտուրային եւ գործարանային գործվածքների շրջանառության, գտնում ենք, որ նրա հարաբերությունը կայսրության ընդհանուր արտադրության արժեքի վերաբերմամբ այնպես է, ինչպես 1: 50: Նախիջեւանի հասարակության միջին թվից առնված մեկ միավորի շրջանառության արժեքի էկվիվալենտը կամ տարբերությունը 80 անգամ ավելի է այն էկվիվալենտից, որ բաժին է ընկնում մեկին, առնված վերը մեջ բերված ավելի քան երկու միլիոն բնակիչների միջին թվից:

Գործարանային եւ մանուֆակտուրային գործվածքների արժեքը, ասացինք, հավասար է 250. 000. 000 գումարի, ուրեմն՝ բոլոր մանուֆակտուրային գործարանների համախառն եկամուտը: Նախիջեւանը յուրաքանչյուր տարի տալիս է մանուֆակտուրաների ռուսական ֆաբրիկացիային 5. 500. 000 համախառն եկամուտ: Այդ գումարով, պահպանելով` պահանջի շուկան, յուրաքանչյուր տարի առաջ է բերում հավասար գումար առաջարկի շուկայում: Այնինչ ֆաբրիկացիան, նախքան ի վիճակի լինի այդպիսի առաջարկ անելու, պահանջ-առաջարկի այդ գումարի համեմատ պահպանում է աշխատանքի պահանջի շուկան:

Ինձ համար շատ հետաքրքրական կլիներ իմանալ մանուֆակտուրային գործարանների բոլոր բանվորների թիվը. հավանորեն, այդ մասին որեւէ բան կա ամսագրերում, կամ թե ֆինանսների կամ ներքին գործերի մինիստրություններում: Եթե ես իմանայի բանվորների ընդհանուր թիվը, ապա իմանալով այդ գործարանների արտադրանքի ընդհանուր արժեքը եւ այն բաժինը, որ վերցնում է Նախիջեւանը, կարող կլինեի այն ժամանակ կազմել ռեալ համեմատություն եւ կցուցադրեի Նախիջեւանի առեւտրական գործունեության շատ հետաքրքիր հարաբերությունը գործարանային բանվորների նկատմամբ, որոնք նույնպես մտնում են Ռուսաստանի բնակիչների կազմի մեջ, ինչպես «Северная пчела»-ի պ. թղթակիցը։ Գուցե Անանիան ինձ կօգնի այդ գործում:

Նախիջեւանի ցորենի, առհասարակ արտասահման բաց թողնված հում նյութերի համեմատությունը եւ հարաբերությունը նույնպես չափազանց մխիթարական է: Նամանավանդ որ, Նախիջեւանը համարյա ոչ մի ապրանք չի ստանում արտասահմանից, որ մեծ նշանակություն ունի ֆինանսական սիստեմում:

Երկուշաբթի անձամբ բեր ինձ [1 բառ անընթ. ]: Ինձ հարկավոր է այնտեղից տեղեկանքներ քաղել մի քանի բանի մասին՝ մեր քաղաքին վերաբերող պատմական տեսակետից, եթե այնտեղ մի որեւէ բան կա։ Պ. Մորոզովը թող տպագրե իր պատասխանը, ես չեմ կարող շուտով վերջացնել, որովհետեւ իմ անիծյալ հիվանդության հետեւանքով, ինձ համար շատ դժվար է աշխատելը:

Տանից ստացված լուրն ինձ շատ ուրախացրեց: Կարպ Մակարովիչը երեւի արդեն եկել է, եթե այո՛, բարեւեք նրան մինչ տեսակցությունը, իսկ տեսակցության ժամին. գոնե, վերջ կդնենք իտալական 5 %-անոց տոմսակներին վերաբերող գործին:

Սիրելի եղբայր, դու ինձ գրում ես, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հայր Մատթեոսի հետ Զմյուռնիայից ժառանգության գործի համար եկած հայազգի Բաղդասարը, «Արշալույս Արարատյան» թերթի խմբագիրներից մեկը: «Արշալույս Արարատյան»-ը մի անարգ թերթ է, որ պատիվ չի բերում հայ մամուլին, ունի միայն մի խմբագիր ի դեմս կաշառված Ղուկաս Բալտազարյանի, հիրավի հենց նա է քեզ այցելողը: Խնդրում եմ այլեւս չթողնես քեզ մոտ այդ սրիկային: Նա մի վարձկան է, որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ Անգլիայի եւ իր զզվելի թերթի հրատարակության համար ստանում է նույնքան աննշան մի գումար Թուրքիայի անգլիական դեսպանատնից՝ տարեկան 60 ֆունտ ստերլինգ, իսկ թուրքական կառավարությունից՝ 4800 արծաթ պիաստր: Այդ կառավարությունները կարծում են, որ նա իբրեւ ժուռնալիստ որեւէ կշիռ ունի եւ այդ պատճառով տալիս են նրան, իբրեւ ողորմություն, այդ չնչին գումարը: Բայց պետք է ճշմարտությունն ասել Անգլիայի վերաբերյալ. այդ արել է քառասնական թվականներին Թուրքիայում դեսպան եղած Կապինգը, որից զարմանալի խմբագիրը՝ մի ինչ որ լրտեսի միջոցով՝ խնդրել ու շորթել էր 60 ֆ[ունտ] ստերլինգ տարեկան եկամուտ. այս բոլորը փաստ է: Իսկ ինչ վերաբերում է նրա լրագրին — նա ունի ընդամենը 24 իսկական բաժանորդ (փա՛ստ է), մնացած օրինակները տարածում է այնպես, pour amour propre: Ամո՛թ եւ անարգա՛նք Զմյուռնիայի հայ հասարակության, որ չէին գտել մի այլ պատգամավոր բացի նրանից: Ինչպես էլ որ լինի, նա մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ բարիք էլ թափելու լինի գլխիդ. երեւի իմ բարեկամները նույնպես չեն ընդունի նրան, երբ այս նամակից իմանան, թե ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական լրտես, յուրաքանչյուր ամիս մատնություններ է անում ի պաշտոնե. փառք աստծո, որ հայերը, բացի իրենց առեւտրից, ուրիշ ոչինչ չգիտեն, թե չէ վատ կլիներ նրանց բանը այդ ընտանեկան թշնամուց  — դավաճանից:

Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, իմ առողջությունը — idem.

Քո եղբայր Միքայել

 

Հ. Գ. Նամակն ուշադրությամբ կարդալուց՝ գտա հոդված կովի յուղի մասին: ՝

Էլի Հ. Գ. Երբ այս նամակը վերջնականապես արդեն ծրարված էր, ստացա քրոջորդուս՝ Ավետիքի նամակը եւ շատ ուրախացա, որ մերոնք բոլորն էլ առողջ են, այդ նամակի պատասխանը կգրեմ այս մի քանի օրերս, հիմա այլեւս տեղ չկա, իսկ դու կիրակի օրն իմաց տուր նրանց, որ նամակը մենք ստացել ենք եւ որ ես շնորհակալ եմ Ավետիքից: Ըստ որում, չմոռանաս բարեւ գրել ծնողներիս, եղբայրներիս, քույրերիս, փեսաներիս, եղբոր եւ քրոջ որդիներին եւ դուստրերին:

Ավետիքի նամակից երեւում է, որ Կարպ Մակարովիչը կմեկնի սույն ամսի 5-ին, ուրեմն, 16 -17-ից առաջ չի լինի այստեղ:

Մ. Ն.

89. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

18 июля, 1863 C. Петербург

Мой милый брат!

Вчера вечером получил твое письмо от вчерашнего же числа. Книги, которые ты прислал мне [во] вторник, я в тот же день возвратил г. коменданту, полагая, что, в силу моего письма от 15-го июля, ты приедешь туда за получением Льюса и кстати возьмешь назад и те, но письмо твое меня убедило, что ты не был вчера у г. коменданта. По получении сего письма, получи книги и в субботу же вместе с письмом доставь мне те книги, о которых я писал 15-го. Без книг скука смертельная, а я тебе уже написал, что по случаю болезни моей решительно не могу заниматься серьезной материей. Но что статья о нашем городе, не мог писать, головная боль, боль в боку от увеличения проклятой печени лишает меня удовольствия заниматься. Не без труда сижу, чтобы написать простое письмо.

Болезнь не делает прогресса, но и не поддается. Сегодня 20 дней, что принимаю сернистую хину и употребляю в виде мази kali jodatum, с понедельника пью по стакану по утрам горькой воды, но все еще нет «лучше». Не на добрый час навязалось мне страдание в печени. Перспектива мне кажется весьма мрачной; а тут и конца не видать моего заключения.

За все сообщенные мне сведения весьма благодарю. Надеюсь, что в твоем следующем письме прочту о приезде Карпа Макаровича и Даниила Торосовича. Стало, они не выехали 6-го. Зачем не написали в Москву, чтобы вам дали знать по телеграфу, как только они приедут туда! Ты просил у меня сведений касательно носорога, я написал кое-что на половине этого листа и препровождаю при сем.

Я бы очень желал служить к процветанию Московского юного зоологического сада, доставляя разных редких животных из Азии и Африки, где везде есть у меня агенты, но я этого не могу сделать пока буду томиться здесь и сверх того, пока общество акклиматизации не даст мне нравственного средства. Ты хорошо знаешь, что мне, собственно, ничего не надо, ни материального, ни же нравственного награждения, но я не для себя хлопочу, а для других. Ты понимаешь о чем тут идет речь. Чем же после этого я могу заинтересовать их в пользу науки, когда они в ней не посвящены. Чем же я могу просить их и приглашать к жертвам, почти на 10 т[ысяч] р. сер[ебром]. Это не шутка.

Но если общество согласится поддержать меня, о, тогда другое дело, и я даю слово, что через год после моего освобождения, в одно прекрасное утро в саду общества явится бегемот. Потом можно доставлять коллекции мелких животных, доставка которых не сопряжена с большими издержками. я и так хотел привезти пару отличных рояль-тигров из Бенгалии, но воздержался, желая узнать, какую оценку найдет носорог, а за тиграми дело не станет, только одно условие, чтобы общество признательностью к жертвователям поддержало мою миссию, иначе ничего не могу более сделать, и дай бог, чтобы всякий столько сделал, сколько я уже сделал для этого полезнейшего общества, которому сочувствую и желаю от души всякого успеха.

Когда ты поедешь в Москву, то, пожалуйста, говори об этом с кем надо, обстоятельно, и урезонь их; я тут не ищу для себя ничего и ничем не обременю общество. Между тем общество может смело рассчитывать на меня, если имеет какую-нибудь нужду и если для удовлетворения этой нужды необходимо сношение с Китаем, Индией, Австралией и Африкой. У меня везде и всюду есть знакомые соотечественники, которые с удовольствием исполнят мои поручения, если мне вздумается просить их о чем-нибудь.

Я больше не распространяюсь, оставляя дальнейшее развитие этой идеи моему милому другу Ананию. Я надеюсь, что он по этому предмету войдет в серьезные сношения с директорами общества и о результате своей миссии не оставит меня сведениeм.

Признаюсь, не могу не удивиться неудаче Рафаила в своих предприятиях, ты очень удачно сравниваешь преследование судьбы с проклятием вечного жида. Верно он поручился за M-me Amedi, если за ее долги продают его типографские принадлежности, а что же табачный магазин, улетучился?

Это по части Иоаннеса.

Кланяйся всем друзьям обоего пола и его пр-ву Семену Григорьевичу Султан-Шаху.

Твой Мишель.

1863, հուլիսի 18, Ս. Պետերբուրգ

 

Իմ սիրելի եղբայր,

Երեկ երեկոյան ստացա նույն երեկվա թվով գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ես ինձ երեքշաբթի, ես նույն օրն էլ վերադարձրի պ. պարետին, ենթադրելով, որ ամսույս 15-ին իմ գրած նամակի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ Լյուիսն ստանալու եւ միաժամանակ ետ կվերցնես այդ գրքերը, բայց քո նամակն ինձ համոզեց, որ դու չես եղել պ. պարետի մոտ: Սույն նամակն ստանալուն պես, ստացիր գրքերը եւ հենց շաբաթ օրը նամակիդ հետ միասին ինձ հասցրու այն գրքերը, որոնց մասին ես գրել եմ քեզ 15-ին: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալի է, իսկ ես քեզ արդեն գրել եմ, որ հիվանդության հետեւանքով ամենեւին չեմ կարող մի լուրջ բանով զբաղվել: Մի հոդված անգամ մեր քաղաքի մասին չեմ կարողանում գրել, գլխացավս, անիծված լյարդի մեծանալուց առաջացած կողքիս ցավը, ինձ զրկում են պարապելու հաճույքից: Դժվարությամբ եմ նստում մի հասարակ նամակ գրելու համար:

Հիվանդությունս առաջ չի գնում, բայց եւ չի թուլանում: Այսօր քսան օր է, ինչ ընդունում եմ ծծմբային խինին եւ գործ եմ ածում իբրեւ  օծանելիք kali jodatum։ Երկուշաբթի օրից սկսած առավոտները խմում եմ մեկական բաժակ դառը ջուր, բայց տակավին «ավելի լավը» չի երեւում: Չար ժամին է կպել ինձ լյարդիս հիվանդությունը: Հեռանկարը թվում է ինձ շատ մռայլ: Իմ բանտարկության վերջն էլ չի երեւում:

Ինձ հայտնած բոլոր լուրերի համար շատ շնորհակալ եմ: Հուսով եմ, որ քո հաջորդ նամակում կկարդամ Կարպ Մակարովիչի եւ Դանիել Թորոսովիչի գալստյան մասին: Ուրեմն, 6-ին նրանք չեն ճանապարհվել:

Ինչո՞ւ չեք գրել Մոսկվա, որ հեռագրով ձեզ իմաց տան՝ հենց որ նրանք ժամանեն այնտեղ: Դու ինձնից տեղեկություն էիր խնդրել ռնգեղջյուրի մասին. ես մի քանի բան այդ մասին գրել եմ այս թերթի կեսի վրա, որն ընդ սմին ուղարկում եմ:

Ես շատ կկամենայի ծառայել Մոսկվայի նորահաստատ կենդանաբանական այգու բարգավաճման գործին, մատակարարելով այլ եւ այլ հազվագյուտ կենդանիների Ասիայից եւ Աֆրիկայից, որտեղ ամենուրեք ես ունեմ գործակալներ, սակայն ես այդ չեմ կարողանա անել, քանի տառապում եմ այստեղ, ու բացի այդ, քանի օդընտելացման ընկերությունը չի ընձեռնել ինձ բարոյական միջոցներ: Դու լավ գիտես, որ ինձ, իսկապես, ոչինչ հարկավոր չէ — ո՛չ նյութական, ո՛չ էլ բարոյական վարձատրություն, բայց ես ինձ համար չեմ հոգս քաշում, այլ ուրիշների: Դու հասկանում ես, թե ինչի մասին է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո էլ ինչո՞վ ես կարող եմ շահագրգռել նրանց հանուն գիտության, երբ նրանք հաղորդակից չեն այդ գիտությանը: Էլ ինչո՞վ ես կարող եմ նրանց խնդրել եւ հրավիրել զոհաբերելու համարյա 10 հազար ռուբլի արծաթ: Հանաք բան չէ՛ սա:

Իսկ եթե ընկերությունը համաձայնի օժանդակել ինձ, ո՛հ, այն ժամանակ այլ բան է, եւ ես խոսք եմ տալիս, որ իմ ազատվելուցս մի տարի հետո մի գեղեցիկ առավոտ ընկերության այգում կերեւա գետաձին: Այնուհետեւ կարելի է բերել տալ մանր կենդանիների կոլեկցիաներ, որոնց տեղ հասցնելը մեծ ծախսերի հետ չի կապված: Ես առանց այն էլ կամենում էի Բենգալիայից բերել մի զույգ ընտիր կայսերական կոչված վագր, բայց զգուշացա, ցանկանալով իմանալ, թե ինչպիսի գնահատության կարժանանա ռնգեղջյուրը. իսկ վագրերի բանը հեշտ է, միայն մի պայմանով, որ ընկերությունը՝ երախտագետ գտնվելով նվիրատուների նկատմամբ՝ դրանով օժանդակի իմ գործին, հակառակ դեպքում ավելի ոչինչ չպիտի կարողանամ անել, եւ տա աստված, որ ամեն մեկն այնքան աներ, որքան ես արդեն արել եմ այդ շատ օգտակար ընկերության համար, որին համակրում եմ եւ ի սրտե ցանկանում ամենայն հաջողություն:

Երբ դու գնաս Մոսկվա, խնդրեմ այդ մասին հանգամանորեն խոսես ում հետ հարկն է եւ համոզես նրանց. ես այդ գործում ինձ համար ոչինչ չեմ որոնում եւ ոչնչով չեմ ծանրաբեռնի ընկերությունը։ Այնինչ ընկերությունը համարձակ կարող է հույս դնել ինձ վրա, եթե ունի որեւէ կարիք եւ եթե այդ կարիքը բավարարելու համար հարկավոր լինի հարաբերություն ունենալ Չինաստանի, Հնդկաստանի, Ավստրալիայի եւ Աֆրիկայի հետ: Ամենուրեք ես ունեմ ծանոթ հայրենակիցներ, որոնք հաճույքով կկատարեն իմ հանձնարարությունները, եթե ես կամենամ խնդրել նրանցից մի որեւէ բան:

Ես այլեւս չեմ երկարացնում, թողնելով այդ գաղափարի հետագա զարգացումն իմ սիրելի բարեկամ Անանիային: Հուսով եմ, որ այդ մասին նա լուրջ հարաբերությունների մեջ կմտնի ընկերության դիրեկտորների հետ եւ իր միսիայի արդյունքի մասին ինձ անտեղյակ չի թողնի։

Խոստովանում եմ, որ չեմ կարող չզարմանալ Ռափայելի անհաջողությանը իր ձեռնարկած գործում. դու շատ հաջող համեմատում ես ճակատագրի հալածանքը թափառական հրեայի անեծքի հետ: Հավանորեն, նա երաշխավորել է տիկին Ամեդիի համար, քանի որ վերջինիս պարտքերի դիմաց վաճառքի են հանում նրա տպարանական պարագաները: Իսկ ի՞նչ եղավ ծխախոտի խանութը, գոլորշիացա՞վ:

Այս՝ Հովհաննեսին է վերաբերում։

Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս եւ նորին գերազանցություն Սիմյոն Գրիգորեւիչ Սուլթան-Շահին:

Քո Միշել