ՏՈՊԻՃԸ

Արեւը մարդու չափ վեր էր տակաւին Կիւրլէի–Քարէն։

Լիճի ափին, մեծ սօսիին թեթեւ մը լուսաւոր շուքին տակ, որ քմահաճ մեծութեամբ մը կ’երկննար եզերքն ի վար, նստած էր Տոպիճը։ Անոր մերկ սրունքները թաղուած էին տաքուկ աւազի մէջ, ու ատեն–ատեն ոտքերը կը թրջէին բարակ, նիհար փրփուրէ մը, որ ծնիլն ու մեռնիլը մէկ կընէր։

Ետին, ուռկաններու, հինցած վարմերու, փետտուած պարաններու տխուր կմախքները լքուածութիւն մը կը բանային մորենիներուն տակովը, ուր ծովու փրփուրի պէս աղուոր ծաղիկներ շարունակ կ’օրօրուէին։

Կէս–կոտրած կրիճներ (հողէ աման), բծաւորուած, ժանգոտած թիթեղէ ամաններ հոս ու հոն աւազին մէջ գլխիվայր՝ անոր խաղաղ մաքրութիւնը կ’եղծէին։ Կտոր մը անդին, գորշ սէզերով ծածկուած հիւղակէն ծոյլ մուխ մը կը բարձրանար ու իրիկուան արեւը մուխի կապոյտին մէջ թեթեւ արիւնում մը կը խաղցնէր։ Առջին ջուրը։ Թախիծի պահերուն՝ մինակութիւնը անուշ լռութեան մը մէջ կը լայննար հոն։ Հիւսիսի լեռներէն վախկոտ ամպիկներ քաշ կ’ելլէին։

Տոպիճը կը նայէր անոնց մասնաւոր ուշադրութեամբ, գլխու խորհրդաւոր ճօճումներով։ Լճի եղէգէն երկար ծխափողը վար առաւ բերնէն, սիկարը նորելու համար։ Ծխախոտը միշտ գօտիին մէկ փաթը կը պահէր։

– Այս իրիկուն ծով պիլլայ, տղաք, խայըխը դուրս առէք, – ըսաւ գլուխը ետին դարձուցած։

Քիչ ետքը հիւղակին խորունկէն ճերմակ վարտիքով ու ճերմակ շապիկով քանի մը տղաք դուրս ինկան։ Ու դանդաղ մարդերուն երերտուքովը գացին ջուրէն հանեցին նաւակը։

Տոպիճը ելաւ տեղէն, սօսիին տակէն քաշուելով, ձեռքերը մէջքին փակցուցած կեցաւ։ Աչքերը արեւն ու Կիւրլէի–Քարը կը չափէին։ Անորոշ վարանք մը պահ մը խաղաց իր դէմքին վրայ ու շտկուեցաւ դէպի հիւղակը։

Դուրս ելած ատեն երկար, սեւ շիշ մը կը կախուէր մէկ ձեռքէն, եւ միւսին մէջ ալ հացին ծրարը կար։

Հիւղակէն քիչ անդին հաստ կաղնիի կոճի մը տուած կռնակը՝ ծալուեցաւ։ Տոպիճ տաքուկ գետնին վրայ։ Արեւը լերան գագաթի ծառերուն մէջ կրակ կը վառէր, ու ջուրերուն վրայ դեղին, դալուկ գոյները կը բացուէին ու կը գոցուէին։

Տոպիճ շիշը գետինը մխեց։ Աւազին մէջ մերկ ոտքերը կակուղ հաճոյք մը ճանչցան. ծրարը զգուշութեամբ բացաւ, էնթարի ն փռեց քովիկը, հացն ու ձիթապտուղին փայտէ գաւաթը վրան դրաւ ու մէջքէն հանելով սուրճի խոշոր բաժակ մը, որով թուրքերը սատէ կը խմեն, սկսաւ հեռուները նայիլ, մինչ իր ձեռքերը իրենք իրենց հանած էին շիշին խցանը, լեցուցած մեծ գաւաթին մէջ օրհնեալ հեղուկը ու տարած շրթներուն։ Աչքերը միշտ արիւնոտ արեւին՝ ան առաւ ձիթպտուղը եւ պատառ մը հաց ու բերնին տարաւ։

Տոպիճը իրիկուան քէյֆը կ’ընէր։

* * *

Ի՜նչ մարդ էր եղած այդ ձկնորսը։

Ու գաւաթներուն հետ, որոնք անոր ներսը թեթեւութիւն, կրակ, հաճոյք կը կրէին, ան չես գիտեր ինչու՛, չես գիտէր ինչպէս եկաւ անցուած օրերուն։

Տղայութիւնը լաւ չէր յիշեր։ Միտքը ինկաւ մինակ իրենց խենթ ջորին, որուն հետ այնքան սիրով, այնքան աղուոր ապրած էր։ Հոգիի, նեղութեամբ կը պատկերէր Տիւման–Տաղրի կիրճը, ուր ջորին տուած էր չերքէզ աւազակներու։

Յետոյ՝ պատանութիւնը, անգոյն, տարտամ, հազիւ–հազ քանի մը աղջիկներու նայուածքովը լուսցած, քաղցրացած։

Յետոյ՝ երիտասարդութիւնը։ Արկածներու, ծեծկըւուքներու, միամիտ քաջութիւններուն շրջանը, ուր եաթաղանը ինկած չէր մէջքէն ու չիֆթէ ն անբաժան էր ուսերէն։

Ա՛ն օրերը։ Տոպիճ իրենց բոլոր կենդանութեամբը կ’ապրէր հիմա զանոնք. կէս–կանգուննոց փիւսկուլ ը, վարտիքին վրայ թել–թել դարձող դարապուլուր ին վէտվէտուն փայլը, արծաթի պէս ցոլք տուող ճերմակ դերձանով երիզուած չուխա ն, հինգ մատ կռնակ եւ թիզ մը ծոպ ունեցող գուլպաներուն կապիչները, ասոնք ամէնքը տեսաւ ան. աչքին տակուկը, ջուրերուն վրայ անոնց ոսկին աւելի կը փափկանար։

Ինչե՜ր ըրած չէր այդ խենթութեան օրերուն։ Քանի՜–քանի՜ հեղ թութլուճանցիները եւ սոլոզցիները առջին էր փաթթած միս–մինակ իր եաթաղանին ուժովը։ Առնաւուտներուն առջեւէն որքա՜ն ոչխարներ վեր էր առած։ Լճի ափին, հիմկու տեղը, ի՜նչ օղիի քէյֆեր ըրած էր։

Հարսանիքներուն, տաղաւարներուն, Բարեկենդանին բացառիկ հաճոյքներ կը գտնէր, տաւուլը առջին ձգած։ Իր ընկերներուն հետ կը խաղար շուկաներէն անցած պահուն։ Իր բարձր հասակը, բարեձեւ դէմքը ու առոյգ շարժումները պատուհան կը բերէին գեղին աղջիկները, որոնք դողացող վարագոյրներու ճեղքերէն իրենց կէսերեսներուն շնորհը կը վաթէին վար։

Տոպիճը ձեռք առաւ գաւաթը, օղին նետեց քիմքին անանկ շարժումով մը, որ արտակարգ կրնար սեպուիլ այդ յոգնած, մազերը ճերմկելէն հալած մարդուն համար։ Իր երիտասարդութիւնը ապրելու այդ պատրանքը աչքերուն խորունկը բոց մըն ալ վառեց։

Ու աչքին առջեւէն անցան իր կռիւները թուրքերու, ալպանացի աւազակներու, վրացի ասպատակներուն հետ։ Ու բացուեցան իր միտքին մէջ հոյակապ լեռներուն հրաշալի մթութիւնները, ամայի կիրճերուն մահագին լռութիւնները։ Հոն ան վազցուցած էր իր արիւնէն. լեռնային կրակներուն, հալածանքի աղաղակներուն ցոլքը լուսացուց իր թոռմած երեւակայութիւնը։

– Հէ՜յ կիտի ժամանակներ, հէ՜յ։

Չկրցաւ  զսպել այս պարբերութիւնը,  որ ակռաները դողացնելէն դուրս ինկաւ բերնէն։

Ու իր անունը գնաց լիճէն անդին, անցաւ Մանիշակ լեռներէն, անցաւ նոյնիսկ Մեծ Ողիմպոսէն, Ուշագի դաշտերուն մէջ ան պտտցուց իր մարթին ը ծխախոտի հարիւրաւոր բեռներուն ետին։

* * *

Հիւղակին վրայ մուխը կը նոսրանար. արեւը աւելի դեղնած էր։ Ձկնորսները սէզերուն տակ պառկած կը հանգչէին։

Ջուրերը կարմիր–կարմիր կը վառէին վերջալոյսին տակ։ Ձիթաստաններէն եկող հովը անուշ, թուլցնող հոտերը կը բերէր, ատենատեն ջուրին վրայ ոսկիի փայլի մը մէջ պզտիկ ձուկեր կը նետուէին վեր, պահ մը թեթեւնալէ ետք կ’իյնային վար։

Տոպիճը փակցուց ծխափողը եւ գլուխը արմուկին՝ ամբողջ մարմինովը թաղուեցաւ դեռ տաք աւազին մէջ...

Ան իր տունն էր հիմա. իր սենեակը, հարսին հետ, որ շալվարը կը հանէր։ Յետոյ՝ անկողինին կակուղ հեշտանքները, յետոյ՝ համբոյրներուն անհունապէս համով հաճոյքները...

Որչափ ատեն որ մայրը ողջ էր, տունին մէջ խաղաղութիւնն ու համը ծովու պէս էին։ Եղին–մեղրին մէջ կը պահէր կնիկը։ Լերան առաջին պտուղները եւ դաշտերուն անդրանիկ երկունքը կը բերէր մօրն ու կնկանը։

Օր մը մայրը մեռաւ։ Տոպիճը չհասկցուած ցաւով մը հետեւեցաւ անոր դագաղին։ Ուրիշներուն պէս, ուրիշներուն հետ լացաւ այդ պառաւին վրայ։ Քանի մը օր անոր ստուերը թափառեցաւ սենեակներուն մէջ. անոր շուքը ապրածի պէս եղաւ. բայց քիչ–քիչ աղօտցաւ այդ մեռելի կենդանութիւնը ու կնիկը լեցուց ամբողջ տունը։

Ու ինչպէ՜ս կը սիրէր ան իր կնիկը։

* * *

Տոպիճ իջաւ սրտին աւելի խորունկ տեղերը։ Ծխափողը առանց քաշուելու կը մխար բարակ, ու մոխիրը գորշ սիւնակի մը պէս կը մեծնար վրան։

Մինակ էին անոնք մեծ տունին մէջ։ Կնկան աղուոր երեսները միս կ’առնէին։ Ու խենթութիւնները իրենց տարփանքներուն, սանդուխներուն վրայ գրկըւուքները, պատուհաններուն տակ, վարագոյրներուն պաշտպանութեամբ իրար պագնելները, իրարու հետ իյնալու հազարումէկ անուշ եղանակները, պզտիկ թուշերուն վրայ կլորցող անմեղ շամառ ները, կսմիթները, որոնք ծիծերու վրայ վարդեր կը բուսցնեն, փաթթըւուքները...

Ամէն իրիկուն  կնիկը պզտիկ սեղանի մը վրայ կը պատրաստէր անոր օղին։

– Տղա՛ս, օղին տունը պը խմես, ըսած էր մայրը մեռած ատեն, ճակտէն պագնելով ու այդ պայծառ մեռելին հոգին անոր վրայ ուժ ունէր տակաւին։

Ու երբ լամպարը վառելէն ետքը կնիկը քովը գար նստելու, Տոպիճը անհուն խանդաղատանքով, տղու պէս գողտր աչքերով խնդալէն, կ’ըսէր կնկանը.

– Կնիկ, ըրախի մը լից։

Ու կնիկը զուարթ ժպիտով կը լեցնէր անոր պզտիկ գաւաթը ու ձեռքովը կը տանէր անոր բերնին։

Ի՜նչ անուշ էր եղած այդ բոլորը։ Տոպիճը գաւաթը հեղ մըն ալ կործեց լեզուին վրայ։

Ձիթապտուղին կուտը այս անգամ ակռաներուն տակ դարձաւ ու դարձաւ։ Տոպիճին մտքին մէջ պարապի, անորոշութեան զգացում մը վարանք բերաւ իր դէմքին արտայայտութեան։

Ու մէկէն ինքզինքը տեսաւ ան սրճարաններուն, գինետուններուն մէջ, գինովներուն խումբերուն հետ։ Շիշերը կու գային, կ’երթային, ժամանակը կ’անցնէր։ Ամայացած ու նստած խանութին մէջ իրենց խաղերը, երգերը տակաւին  աղաղակի կը փոխուէին։  Դողալէն, պատերուն գլուխ տալէն տուն կը հասնէր, ամչնալով վեր կ’ելլէր սանդուխէն, որուն գլուխը չէր գտներ կնիկը։ Սենեակէն ներս մտնելուն իր պղտոր աչքերը կ’անուշնային կնկան քնացած երեսին վրայ։ Մեղմով կը պագնէր անոր այտերէն ու կ’արթնցնէր զայն։

– Կնիկ, ըրախի մը լից։

Ու կնիկը քիչ մը տրտում, կը լեցնէր գաւաթը։

Յետոյ աւելի սեւ օրեր։

Գինովի կռիւներ, համբաւին վարկաբեկումը, իր դողացուցուած էֆէ ներուն յանդգնութիւնները, սրճարաններուն մէջ ծեծ ուտելու պզտիկութիւնը, իր անունին փարայի մը իջնելը...

Տոպիճ նորեց սիկարը ու մութին մէջէն կարծեց որոշապէս տեսնել ատելութեամբ լեցուն աչքերու փայլ մը։ Իր ամբողջ մարմնովը դողաց, երբ այդ աչքերը յառեցան դէմքի մը, ճակտի մը, մազերու յարդարումի մը մէջ մարդեր դարձան։ Ու այդ մարդու գլուխները մուխին մէջէն իրենց արհամարհանքը կը խնդային։

Տոպիճ շփեց աչքերը ափին միւսովը, մանր կոպերուն տակէն բարակ ու աղի արցունք մը թրջեց իր կրակէ երեսը, կատաղութեամբ ձեռք առաւ օղիին գաւաթը եւ կլլեց։

Հեղուկը քիչ մը տաքցուց իր ներսը։ Բայց բռնակալ ազդեցութեան մը տակ, իր միտքը անպայման կ’ուզէր ետ դառնալ, հակառակ իր յայտնի ճիգերուն, հակառակ իր գլուխը երկայն–երկայն քերելուն, ու հակառակ իր ծերի շրթունքները խաղցնել ուզելուն, ան ամէն շարժումէ վերջ ինքզինքը կը գտնէր իր անցեալին մէջ, իր կեանքի այն մասին մէջ, որուն վրայ երբեք պիտի չուզէր դառնալ. նոյնիսկ յիշատակի մինակութենէն կը վախնար։

... Անգործութեան օրեր... շաբաթներ։ Բանելու անվարժ, հացին դրամը ճարելու համար ստիպուեցաւ գաղտուկ ճամբաներէ քալել, գիշերային արշաւանքներու։ Տունին մէջ խաղաղութիւնը մեռած էր։ Երբեմն կէս–գիշերներուն տարօրինակ հագուստներով անծանօթ մարդեր կը մնային իր սենեակին մէջ ժամերով։

* * *

Տոպիճին միտքին մէջ թեթեւ պարապ մը կար ասկէ անդին. մինչեւ կնկան Պոլիս փախուստը։ Աշխատեցաւ իր միտքը երիտասարդացնելու, հասկնալու համար այդ հարուածին ճշգրիտ խորութիւնը։

Տեսաւ ինքզինքը գինով։ Բայց աղտոտ ու ստորնացած խման մը, նեղսիրտ, բարկացկոտ, գրեթէ  վայրենի։ Աննշան պարագաներ բաւական էին, որ յարձակէր կնկանը վրայ, պառկեցնէր գետին ու անխնայ ծեծէր։

Վարժուած ծեծը իրեն պէտք մը դարձաւ։ Ու ամէն իրիկուան պարտ մը կատարելու ճշդապահութեամբ ծեծեց կնիկը։

Ու օր մըն ալ ըսին իրեն, թէ կնիկը Պոլիս փախած էր։

Արեւը իջած էր քարին մէջ։ Դաշտն ու լիճը ձգտող դեղին լոյսը լեռներուն փէշի կանանչներուն վրայ ուշացող գեղեցկութիւն մը կը դնէր։ Մայիսի թռչուն մը դէմի սօսիին մէջ քնքուշ ձայներ կը թափէր։

– Ստամպոլ գացեր է։ Ստամպո՜լ...

Այնքան հեռուէն,  այնքան տարիներուն  խորունկէն  ողջնցող այս խօսքին կտորը Տոպիճին ականջներուն մէջ կրկնուեցաւ, մեծցաւ ու անոր պարունակած ամօթն ու պզտիկութիւնը թեթեւ քրտինք մը դուրս բերին ճերմակ մազերուն տակէն։

Ստամպոլ երթալ։ Ինչե՜ր կ’ըսէին այդ անիծուած քաղքին վրայ ։

Գիտէր, թէ հոն գացող, սպասուհիի գոգնոց կապող կնիկները ինչպէս շուտ կը մոռնան գեղը, ինչպէս սիրով կը հրաժարին հրաշալի շալվարէն, ինչպէս ծիծերնին կը հաւաքեն ու երեսներուն վրայ ճերմակութիւններ կը ստեղծեն։

Պատմութեան կտորներ, կեանքի հատուածներ ինկան միտքը։ Բոլորին մէջ ալ Պոլիս գացող կնիկներուն խայտառակութիւնը նոյն աստիճանով զարհուրելի էր. Եիւքսէք–Գալտըրըմ ինկածներ ալ կային անոնց մէջ։

Կնկան փախչելէն վերջ Տոպիճը աւելի ինկաւ։ Ինկաւ առհասարակ, մուրացիկ գինովներուն պզտիկութեանը մէջ։ Գաւաթ մը օղիի համար ժամերով կը խաղցնէին զինքը։ Այս անկումը կը շարունակուէր ապահովաբար, եթէ զէնքի ընկեր մը չբռնէր զինքը անդունդին եզրը։

– Տոպիճ, քալէ ելլենք գեղէն, ես Փազարու տէրէն առի։ Պաշ խայխ մըն ալ կայ, ձուկ  կը բռնենք, տալղըճ կը զարնենք, ժամանակ կ’անցնի։

Կրաւորական համեստութեամբ մը, գինովը ծովեզերք իջաւ։

Հոդ կեանքը մինակ էր։ Ընդարձակ ջուրին երգը, մեծ թռչուններուն խաղը ալիքներուն վրայ, լիճին մէջ օրուող կնիւններուն մեղմ հառաչանքները, մարդերուն անհետացումը ու մանաւանդ իր մէջ բուսնող յանկարծական մարդատեացութիւն մը փոխեցին զինքը։

Սիրով կը պտտէր  ջուրին  վրայ իր կոտրած նաւակով։  Ափերուն վրայ իր ուռկանները կը բանար ճերմակ արեւին դէմ։ Առջի իրիկունները փորին մէջ բանի մը դառնալը, չհասկցուող պէտքի մը գալարն ստուգեց, բայց ալիքներուն յոգնութիւնը շուտով կապեց իր թարթիչները։ Առանց գիտնալու մոռցաւ օղին։

Ու քիչ–քիչ իր մէջ կեանքի եկաւ հին օրերուն, երիտասարդ օրերուն տղան։

Ցեխն ինկած, մեռած, անունին պատկառանքը եկաւ–գտաւ զինքը նորէն լճի ափին վրայ։ Իր յանդգնութիւններուն մէջ գիտցաւ դնել իրական չափ մը, որ կռուի մարդերը կը զատէ վախկոտներուն, անխորհուրդներուն, խենթերուն երամակէն։ Իր սահմաններուն մէջ անհանդուրժելի դարձող թուրք էֆէներուն կռնակը նորէն կակուղցուց։  Գիշերները դաշտին մէջ  սարսափ  քալեցուց,  օր–ցերեկով սպաննեց նոյնիսկ, փէտատի հարուածով, կարդացող մը, զոր հայ տղու մը վրայ էր բռնած։

Ու անունը աղուորցաւ նորէն, իր աղտերէն մաքրուեցաւ։ Գեղը չէր երթար բնաւ։ Դժկամութիւն կը զգար, երբ լերան դին հանգչող գեղին վրայ իրիկունը մութեր կախէր, ու ամէն վայրկեան սրբուող ու նորուող լոյսեր գեղերուն մէջ հեռաւոր սրտի մը պէս բաբախէին։ Իր գեղին մօտ ըլլալու, գիւղացիներու այդքան շատ հանդիպելու անպատեհութիւնը ճշդուեցաւ իրեն համար ու անցաւ դիմացի եզերքը։

Նախ՝ ձկնորսի խումբերու մէջ երկար տարիներ ծառայեց. արհեստին փորձառութիւնը տուաւ իր ուղեղին. օդն ու ծովը գոց կը կարդար։ Իր խնայած դրամներով յաջողեցաւ վերջապէս ունենալ առանձին հիւղակ մը՝ իր նաւակովն ու ուռկանով։

Ու գրեթէ երջանիկ էր։

Տարիքը յիսունէն վար կը քալէր։ Ձուկի փոխարէն գնուած ապան իր ոսկորները աւելի խոշոր կը ցուցնէր։ Աւազներուն վրայ եփած կտաւէ, հաստ, ճերմակ վարտիքը յոգնածութիւն կ’արտայայտէր։ Չփնտռեց երիտասարդութեան զարդերն ու խենթութիւնները։

Իր մինակութիւնը, ինք իր մէջ մտածելու ստիպուած ըլլալը զինքը որբացուցած էին գրեթէ։ Անհունապէս բարի իր քով աշխատող անվարտիներուն համար՝ ծախուած ձուկերէն ոչինչ կը պահէր իր անձին։ Հերիք էր, որ չորս եղջերուի կոտոշները՝ վառօդով լեցուն միշտ կախուէին գլխուն վերեւ եւ իր քունը օրրէին հիւղակին մէջ։ Հերիք էր, որ իր ուռկանները փետտուած մար չունենային։ Մնացածի Տէրն ողորմած էր։

Իր հիւղակը պզտիկ հաճոյք մըն էր։

Դրացի բոլոր գեղերէն անոնք, որ կը վախնան բահէն ու փէտատէն, անոնք, որ պապենական արտերն ու պարտէզները գաւաթներու տակ կը հալեցնեն, անոնք վերջապէս, որ մօր մը կամ քրոջ մը սէր չեն ճանչցած ու փողոցներու մէջ հաստցուցած են իրենց կաշին, բոլոր անոնք կու գային իր հիւղակը։

Տոպիճ լաւ կը ճանչնար այդ թափառական թշուառները։ Անոնց ոսկորները իրենց անօթութիւնը կը պոռային։ Ու Տոպիճ կը հանդուրժէր, որ գային այդ խեղճերը օգնէին իր խումբին աշխատութիւններուն, ուռկանին պարանները քաշէին, հիւղակին համար փայտ բերէին։ Անոնց հաց կու տար սիրտէն՝ առանց հաշուի։ Ու քանի մը օր վերջը աշխարհքը նեղ գտնող այդ խեղճերը, հիւղակին մէկ անկիւնը գլուխ թաքցնելու տեղ մը գտած կ’ըլլային։

Իր բարութիւնը չէր հասկնար։ Տառապողներուն, ինկածներուն, նոյնիսկ խելքով թեթեւ եղողներուն համար իր սիրտը բուխ էր, շատ բուխ էր։ Երբեք օր մը չխնդաց խենթերուն վրայ. հասարակութենէն հալածուածներուն, անպատիւներուն, գողերուն, սպաննողներուն համար չար չկրցաւ ըլլալ։

Տարիներով ապրեցաւ միօրինակ եղանակով։

Լման ամառը, առտուան դէմ կ’ելլէր ճերմակ վարտիքով։ Չէնկիլէրի կողմէն աստղերուն դիրքը կը դիտէր պահ մը։ Երեք–Աղբարներուն վրայ (աստղեր) իր նայուածքը երկար–երկար կը հանգչէր։ Իր հոգին կ’անուշնար աստղերուն մութ պայծառութենէն. ընդհանրապէս լուսնկան տխրութիւն կը բերէր վրան։ Անոր մեծ սկաւառակը, մանաւանդ վերջին օրերուն, հեռաւոր պատկեր մը կը բանար իր մէջ։ Յետոյ, երբ Պաշ–Քիրազի կատարէն առաջին կարմիր լոյսերը թափելու վրայ ըլլային, ան մէկիկ–մէկիկ կը կանչէր տղաքը իրենց պիտակ անուններով, որոնք խորունկ հանգիտութիւններ ունէին իր քով աշխատող մարդոց նկարագրին ու անցեալին հետ։

Ու տղաքը կ’ելլէին ո՛րը կէս–քուն, ո՛րը հազալու զբաղած, ո՛րն ալ երկու ոտքերուն վրայ կզկտած տեսնելով։

Նաւակը կամաց, սահքի մը թեթեւութեամբ կը քալէր դէպի բացերը ու քիթին կողմը, ղեկը ձեռքը, Տոպիճ խաչ մը փախցնելէ վերջ, հրաման կու տար բարի ձայնով մը.

– Հայտէ՛, տղա՛ք, ձգեցէ՛ք։

Լռին ջուրերուն վրայ ուռկանին թելերը կակուղ փայփայանքի մը պէս կը կենային պահ մը, քիչ մը օրուելէն ետքը կը քալէին ծովուն մէջ ու Տոպիճ՝ աչքերը ելլող արեւին, կը մնար երազուն եւ երջանիկ։

Ալեկոծ ծովուն հետ հաշտ չէր։ Տրտմութիւն մը կ’առնէր զինքը, երբ Չագըրլըի վրայէն բամպակ ամպեր գլուխնին տնկէին, նշան էր, թէ ծով պիտի ըլլար։ Սիրով կ’ընդունէր հովին առաջին թափերը, որոնք հանդարտ ու ցոլացող ջուրին վրայ թեթեւ սարսուռներ կը պլորեն։ Կաթի պէս ճերմակ կամ երկինքին չափ անուշ մեղմ կապոյտը կը փոխուէր հոծ, ջղուտ, լեղակի պէս երիտասարդ կապոյտի մը, ուր շարժումները, պրկումները փրփուրի բարակ ձիւն մը տառապանքի չափ սրտին կը դպէին։ Յետոյ՝ ափերուն վրայ ձայնը կ’արթննար, սկիզբները տարտամ ու հեծկլտուն, տակաւ վայրագ ու սպառնացող։ Ալքիները իրարու ետեւէ շարք–շարք իրենց ճերմակ գլուխներով կու գային մեռնիլ փրփուրներու մէջ ու այս մահը մելամաղձոտութիւն մը կը բանար Տոպիճին ներսը ու ծանր կոպերով, հակ գլուխով կը քաշուէր ներս, հիւղակին մէջ ու կը պառկէր իր ուռկաններուն, մեռած ուռկաններուն կտոցին վրայ, աչքերը գոց, ականջները տուած հովուն եղերգին։

Ձմեռները նորէն  հիւղն  էր։  Ծովափին  ցուրտը  սաստիկ կ’ըլլայ։ Որո՞ւն փոյթը։ Ան միշտ բաց կուրծքով կ’ընդունէր հիւսիսի կճող հովը։ Ձիւն եկած ատեն, երբ եզերքէն բլուրները հրեշտակի պէս կը պատնուին ու ծառերուն վրայ ձիւնը ճերմակ ծաղիկներ կը կապէ, ան հաճոյքով կը կենար պաղ ջուրին քովիկ, ուրախութեամբ կը դիտէր ձիւնի հատիկներուն պահ մը դողդղալը ծփանուտ ջուրին վրայ։

Երբ ձիւնը թանձրանար, ու արեւը դէմի գեղերուն վրայ հազարումէկ գոհարներ բռնկեցնէր, Տոպիճ իրապէս մեծ հոգիով մը կը շալկէր չիֆթէն ու կ’իյնար մացառներուն մէջ։

Այսպէս անցան իր երեսուն տարիները։ Օր մը օրանց Նոր–Գիւղ չգնաց։ Տարին հեղ մը Սօլէօզ կամ Կիւրլէ կ’ելլէր Զատկի օրերուն. ժամ կ’երթար, մոմի փունջ մը տանելով խորանին Մարիամ–Մայրին։ Աղօթք չէր ըներ, չէր գիտեր, բայց հոգին կը թեթեւնար, երբ երգերու եւ լոյսերու, խունկերու եւ թրթռուն մոմերուն քաղցրութիւնը լայննար, լայննար ընդարձակ կամարներուն տակ։

Կնիկ–մարդու երես չէր նայեր. կ’ամչնար։ Ցերեկ մը կենալէ ետք, աճապարանքով կը վազէր հիւղակը։

Այսպէս քալեց ան։ Վաթսունին մօտ, իր միսերուն մէջ քակուածութիւն մը կը զգար, որ անհանգիստ կ’ընէր զինքը։ Իրեն անանկ կու գար, որ իր թեւերը  երթալով կ’երկննային, կը ծանրանային։ Ու կուրծքին քարէ տախտակը լխկածի, փտածի տպաւորութիւն մը կը ձգէր վրան։

Մինչեւ այդ քայքայումին սկիզբները, ան քիչ անգամ սիրտ էր ունեցած իր կնկան վրայ մտածելու։ Եւ այդ պատկերը ցաթէր իր մէջ, տաք ջուր մը կը լեցնէին վրան, այնքա՜ն կը ցնցուէր։ Մոռցուած հաճոյքները կու գային դպելու իր սրտին, կու գային թօթուելու իր հոգին, ու միշտ կը տեսնէր ան իր տունի պզտիկ սեղանը, օղիի սպասը, կոկիկ գաւաթը, կնիկը, որ կը լեցնէր... ։ Ու շրթունքները կը դողային ըսելու համար.

– Կնի՛կ, ըրախի մը լից։

Բայց ձայնը չէր քալեր իր կոկորդէն ու հոգիով կը լսէր կնկանը ձայնը, որ բերանը երկնցնելով կ’ըսէր.

– Հա՛, բերնէս ա՛ռ մէզէ դ։

Այս պատկերը իր միօրինակ չարչարանքին մէջ կ’ապրէր ան ու քրտինքներու մէջ կը մնար։

Վաթսունէն անդին, դաշտի ու մինակութեան այս կեանքին համը փախաւ։ Ոստիկաններուն մէջ պաղ կը զգար։ Գալիք ծերութեան վախն ու տառապանքը կը խանգարէին իր մարդերէ փախչող խաղաղութիւնը։

Կամաց–կամաց վարժուեցաւ օղիին։ Իր բերնին մէջ առջի օրերուն՝ երազի մը համը բերաւ ան։ Ու յիշատակներ ոտքի ելան իր գլխուն տակ։ Բայց անուշ բան էր ծերուկին համար նաւակը բանտել եղէգներուն ծոցը, օղիին շիշը դնել կոտրած նաւակին մէջ ու խմել պուտպուտ, օղիին հոգին ծծելով։ Լիճին մէջ եղէգներու պզտիկ կղզիներ շատ էին ու հաճոյք մըն էր անոր համար մտիկ ընել հնչիւններու խոնաւ երգը, անոնց բարակ ցողունին փաթթուած ջուրերուն աչք–աչք փրփուրին մէջ իր նաւակին օրուիլը տեսնելը։

Ու օղին կը կակուղցնէր անոր հոգին, կը մեղմացնէր անոր ոսկորներուն մէջ քալող ցուրտը, կրնար խմել օրերով՝ առանց ինքզինքը կորսնցնելու։

– Տղա՛ք, ասի հոգու դեղ է, օղու՛լ, – կ’ըսէր իր խումբին, երբ շէն ըլլար։

Բայց ուրախութիւնը, աւելի շիտակը՝ անհոգ պայծառութիւնը կը փախչէր իր դէմքէն։ Ճերմակ մազերուն ցուրտը, հաւաքուած երեսներուն թախիծը եւ ծուլացնող լեզուին հաստութիւնը ծանր գալ կը սկսէին իրեն համար։

Այսպէս անցան քանի մը տարիներ ալ։

Հիւղակը տարուէ տարի կը պարպուէր։ Խումբէն շատեր մեռած էին ու նորեր դժուարաւ կը հանդուրժէին այդ ծերուկին, որ բարձին տակը պինլիկ ներով օղի շարէր։ Ան փոխանակ ձուկ բռնելու՝ օղիին շիշը աւազին մէջ քամած, կռնակը հաստ, անտերեւ կոճին փակցուցած կը խմէր ու կը նայէր դէմը, Չէնկիլէրէն անդին, ուրկէ վար Պոլիսի ծովը կը կապուտնար։

* * *

Չէր գիտեր, թէ ինչ եղած էր կնիկը հոն։ Չէր խորհեր,  թէ ինչ կրնար ըլլար: Այս մտածումին ամօթը կը խորվէր իր հոգին։ Երկա՜ր, երկա՜ր կը սուզուէր իր սիկարին մուխին մէջ, չտեսնելու համար աչքին առջեւ  մարմին առնել ուզող  ձեւ  մը, որ կնկան շրջագիծերն ունէր։

Պոլիս երթալէն ի վեր անոր վրայ լուր բերած էին իրեն։ Հարուստ տուներու մէջ տեսած էին զայն, խնդացող միսերով կնիկ մը դարձած էր։ Յետոյ  աւելի գէշ բաներ ըսած էին փսփսալով։ Իրապէս ոչինչ գիտէր անոր վրայ։

Հիմա կը տառապէր կնիկ չունենալուն համար։ Հիւղակը, որ տարիներով պահեր էր զինքը, ալ պաղ կու գար իրեն։ Ի՞նչ պիտի ըլլար իր վերջը։ Անշուշտ ձիւն մը կամ հով մը իր հոգին պուկին մէջ խեղդէին պիտի, կամ նենգամիտ ջուրը իր աղջիկներէն մէկուն ձեռքովը զինքը վար պիտի տանէր հեքիաթի ձկնորսին պէս։ Ասիկա տակաւին երջանիկ վախճան մըն էր։ Իսկ եթէ մահը ուշանա՞ր, եթէ ձեռքերն ու ոտքերը իր խօսքը մտիկ չընէին, եթէ աչքերը աշխարհքը գոցէին հոգուն, եթէ...

Այս ենթադրութիւնները վերջ չունէին։ Ու կ’երազէր զինքը հիմա իր տունին մէջ, փիր մօրուքով զաւակներու եւ թոռներու տէր, օճախին անկիւնը հաստկեկ բարձի մը կռթնած։ Ու կնիկը իր քովիկը, օղիին շիշը ձեռքը։ Ու սիրական բանաձեւը անմիջապէս կը կլորնար շրթներուն վրայ.

– Կնի՛կ, ըրախի մը լից։

* * *

Արեւը հատեր էր ա՛լ բարձր լեռներուն իսկ վրայ։

Լճին վրայ կարմիր ամպերու ցոլացումներ մութը կը կտրտէին։ Տաքուկ լռութիւն մը ջուրերուն վրայ կը լայննար հովի մը տակ, որ աւելի անուշցեր էր։ Սօսիին մէջէն Մայիսի թռչունը աւելի քնքուշ քաղցրութեամբ կը լեցնէր իրիկուան այդ պահուն խորհուրդը։

Ափին երկայնքովը կանանչ սէզերը կորսնցուցին իրենց շրջագիծը, խիտ սեւ մարդերու հասակ մը գամեցին իրարու ետեւէ շարունակուող անթիւ բանակներու ցրուածութեամբը։ Չէնկիլէրի եւ Նոր–Գիւղի տափաստաններուն մէջ բարակ կրակներ մութին մէջ կարմրեցան։ Հեռուէն, գեղ դարձող տաւարներուն միօրինակ, բայց լացի պէս տրտում բոժոժիկներուն երգը Տոպիճին մէջ սարսուռ մը ողջնցուց։ Կենդանիները տուն կ’երթային։

Ու չգիտցաւ, թէ ինչպէս իր աչքերուն մէջ աղէ, կրակէ խոնաւութիւն մը քրտնեցաւ յանկարծ. բան մը կ’ուզէր, կ’ուզէր ան ու այս հոգիի ալեկոծումը իջեցնելու համար, նորէն ձեռք առաւ գաւաթը ու կլլեց։

Քիչ ետքը, հիւղակին բաց դուռնէն բոցի կտոր մը դուրս նետուեցաւ ու մութին մէջ սէզերուն ասեղներուն վրայ թեթեւ ծիրանիներ խաղցուց, աւազին վրայ տխուր վէտվէտումով մը փախցնելով։ Տղաքը, իրիկուան ձուկը կը խաշէին։ Մութը հաստցեր էր։ Ու Տոպիճ դեռ կը նայէր մոխիր կապած լիճին, կարմիր կռնակով լեռներուն, որոնք հատնելու վրայ էին։

Յանկարծ անծանօթ, անակնկալ զգացում մը ունեցաւ։ Ետին դարձաւ  մէկը  տեսնելու  համար։ Մարդ չկար։ Բայց անկըճիկ տուաւ գետնին։

Գետնին վրայ քայլելու յոգնած հեւք մը զարկաւ ականջին։ Սպասեց։ Քայլերը ամուրցան, որոշուեցան ու իր մօտիկը հասան։ Տոպիճ ետին դարձաւ նորէն։

Կնիկ մը կեցած էր, քաղքի տարազով։ Իրիկուան մութը անոր երեսը բաւական անճանաչելի էր դարձուցած։

Բայց այդ ամբողջութիւնը Տոպիճի համար բոլորովին օտար չէր։ Ան լաթերուն շրջապատէն անդին անցաւ մէկէն ի մէկ ու իր սիրտին մօտիկ եղանակով մը, որ ամէն մարդու մէջ նոյնն է, հոգիի ճառագայթումով ճանչնալ կարծեց այդ կէս մը մութէն, կէս մը ծերութենէն հալած մարմինը։

Կնիկն էր։ Ստամպոլին տուած իր երիտասարդութիւնը, իր ծիծերը պարպած չըսուելիք տեղերու մէջ, իր խորշոմներն ու կիստուած քիթը գեղը իր էրկանը կը բերէր։

Տոպիճ ճանչցաւ իր կնիկը։ Չկրցաւ հասկնալ այդ վերադարձին իսկութիւնը։ Իր մէջ կարօտը այնքան սաստիկ էր ու սիրտն այնքան ազնիւ, որ մոռցաւ Ստամպոլն ու իր աղտերը, մոռցաւ իր բովանդակ անցեալն եւ ձեռքի շիշն ու գաւաթը երկնցնելով անոր, լացի պէս մեղմ ու յուզիչ ձայնով մը, կամաց մը հծծեց.

– Կնի՛կ, ըրախի մը լից։

 

1911