Ցագալոյս

ՏԷՐՏԷՐԻՆ ՀԱՐՍԸ
(ԳԱՒԱՌԱԿԱՆ ԿԵԱՆՔԻ ՊԱՏԿԵՐ)
Բ

Հաւատքի պէս զօրաւոր դարձած առած մը եղեր է, թէ տէրտէրն ու վարժապետը զաւկի երեսէ դժուար կը խնդան։ Իրաւ ալ այդպէս, Տ. Կարապետը հազուադէպ բացառութիւնը չէր եղեր։ Աչքին թարթիչները ճերմկեր էին եւ վաղը, գլուխը բարձին վրայ հանգչեցնելէ ետք, երբ ձեռքերը թոթուէր ու երթար՝ իր տանն ու օճախին ժառանգորդ պիտի մնար խէրսուզ զաւակ մը՝ որ հօրը անունն ու բարեպաշտ յիշատակը պիտի չկրնար մշտնջենաւորել, ոչ ալ ձեռնադրուիլ այն եկեղեցիին վրայ, ուր փոխն ի փոխ նոյն ընտանիքին մեծերը պատարագեր, աղօթեր ու իրենց յաջորդներուն յանձներ էին անոր տաճարին սրբութեան պահպանութիւնը։ Ասի տեսակ մը նուիրագործուած աւանդութիւն էր։ Այդ տղան վատ գործերով սպաններ էր երիտասարդութեան աղուոր օրերը, վատներ էր առողջութիւն, պարկեշտութիւն, հօրը հատիկ—հատիկ իրարու քով բերած դրամները եւ մարդորսութեան ու զրկանքի կեանք մը անցնել տուեր էր կնկանը։ Բայց ի՜նչ կնիկ, ի՜նչ կնիկ Հոռմերը. խաթուն մինչեւ մազերուն վերջին թնճուկը, ցածգլուխ, համբերող, տարտ քաշող, սեւը ներս ու ճերմակը դուրս ընող կնիկ, իր ձանիկը մարդ չլսեց, սիրտը ամբար ըրաւ ու թող չտուաւ, որ իր ցաւերը կիսապատէն անդին, դրացիին ականջը հասնին։ Այդ բարի քահանային, անոր աղօթքներուն շնորհքը, օծութիւնը մարդեղացեր էին կարծես այդ կնկան մէջ՝ խնկելով զայն քաղցրութեամբ ու համբերատար հեզութեամբ։ Սակայն, գեղ մի գեղով գիտէին իր քաշանքը, իր համր ու սքօղուած տուայտանքը, որոնցմէ ծնած էր հանրային տեսակ մը անկեղծ համակրանք, բնական ու սրտաբուխ սէր եւ որ կարծես կը փոխարինէր էրկան պակասը, ու այնքա՜ն մխիթարական, սփոփիչ էր։

Այո՛, անհաւասարակշիռ սեւ տարիներու, ցաւով ու արցունքով անցած օրերու շիտակ է թէ յաջորդեր էին հետզհետէ բաղդատաբար խաղաղ տարիներ, հանգիստ օրեր, սակայն բանն հո՛ն էր, որ կտրիճ արիմարդէ մը մնացեր էր հիւանդոտ, ցաւագար ստուեր մը, երբ ցաւն ալ Հոռմերը նոյնպէս վաղաժամ հասունցուցեր, քամեր, չորցուցեր էր։ Խե՜ղճ Տ. Կարապետ, որքա՜ն աղօթեր, որքա՜ն լացեր էր մինակ եղած ատեն՝ տաճարին առջեւ, գիշերը անկողնին մէջ, խնդրելով սուրբերուն միջնորդութիւնը տղուն դարձին համար, որ Աստուած ափ մը ջուր (երիտասարդ) իր հարսին երեսը նայէր։

Սուրբերը լսեր էին, լսեր այդ ձայնին, բայց քիչ մը շատ ուշ, այնպէս որ, երբ տղուն խելքը գլուխն եկաւ, տուն—տեղ ճանչցաւ, կնկայ ու զաւկի գորովը գիտցաւ՝ արդէն սիրտը հեւալ սկսեր էր, յարատեւ թաց հազ մը՝ հին օրերու զղջութեան պէս՝ կ՚ընկերանար իրեն։ Աչքը ա՛լ օտարին դուռը չէր, ամէն իրիկուն ա՛լ իր կնկանը բարձին վրայ կը քակէր գօտին, բայց օղին, անիծեալ օղին մնացեր էր մոլութեան վերջին աւանդը ու չէր բաժնուեր իրմէ, ու կ՚ուտէր իր միսը, այտոսկրները կը ցցէր երեսին վրայ՝ թանձրացնելով լեզուն ամէն իրիկուն, սեղանէն ետք, որովհետեւ ամէն իրիկուն ալ գինով էր։

Հոռմերը հիմա գոհ էր, գոնէ իր ցաւն ու ամօթը ուրիշներու աչքէն հեռու կը մնային, ու երթալով կ՚ազնուանար ինք՝ որքան որ էրիկը երթալով կը քայքայուէր, անտանելի, նոյնիսկ պժգալի կը դառնար։ Գիտէ՞ք բուրդը ինչպէս կը փափկանայ, կը նրբանայ անցնելով սանտերքին [1] երկաթէ սուր ճաղերուն մէջէն. Հոռմերն ալ այնպէս եղաւ, վիշտը, ցաւն ու պատուախնդրութիւնը անցան իր հոգիէն, սանտրեցին զայն, կակուղցուցին ու խանդաղատանքի, գորովի ու անձնուիրութեան ընդունակ դարձուցին։ Ինքը քահանայի մը հարսն էր, ամէնուն յարգանքին ու համակրանքին առարկան, օրհնութիւն կար իրենց օճախին քարերուն վրայ, իրենց սեղանին ու սեղանի փշրունքներուն մէջ. գեղացիներուն աչքերը պատկառանքով կը նայէին դէպի այդ դուռն ի վեր, դէպի այդ տունն ու անոր պատերը, ու ամէնուն այդ յարգալից վերաբերութիւնը՝ միացած իր օճախզատէ զաւկի սրտի բնածին յատկութիւններուն՝ զինքը կը շրջանակէին առաքինութեան աննման պատկերի մը մէջ։ Տէրտէրը կանուխ կորսնցուցեր էր իր երէցկինը, հետեւաբար Հոռմերն էր, որ կ՚անցնէր երէցկինի տեղ, մահերու, մահտուններու մխիթարութեան ատեն՝ ուր քահանային տանը կողմէն հանրային դեր մը կար կատարելիք. ինք կը նստէր բազմոցին պատուաւոր վերի անկիւնը, ամէնքը իրեն եկած ատեն ոտքի կ՚ելլէին ու սուրճի առաջին սկահակը ինքը կ՚առնէր՝ «Սուրբ Հոգին մխիթարէ» ըսելով։ Իր խօսքերը, իր մխիթարութիւնները աւելի ազդու ու տպաւորիչ էին՝ քանի որ ոչ մէկ կնկայ գաղտնիք էր, թէ ինք ալ ամէնէն աւելի կսկիծ ու սրտի ցաւ տեսած էր, ու ամէնէն աւելի համբերած։

Մէկ—քանի տարիներէ ի վեր գեղացիք կը զգային թէ տէրտէրը ա՛լ շատ օր չունէր ապրելիք, հասած տանձի պէս՝ վաղը միւս օրը պիտի փրթէր, իյնար իր ոստէն, արդէն ականջները, որոնց թերթիկները բուի մը աչքերը ծածկող աղուամազերուն պէս մոխրագոյն մազեր ծածկեր էին, սկսեր էին ծանրանալ, ձեռքի, ոտքի մկաններուն հետ սիրտն ալ քրքրեր, կակուղցեր էր, փոքր յուզումէ մը աչքերը արցունքով կը լեցուէին ու տղու մը նման կու լար, կաղ ոտքը տաժանքով կը քաշէր ետին, ձմեռները շաբաթներով եկեղեցի չէր կրնար գալ, տիրացուն կը փոխանորդէր իրեն, մաղթանքներ կը կարդար ու կը փակէր ժամուն դուռը։ Գեղացիք չէին ուզեր, որ անոր ողջութեան նոր ընծայացու մը որոշէին, ձեռնադրել տային, խոր ու յամառ փափկանկատութեամբ մը, եւ որչափ որ Տ. Կարապետը միշտ գեղին մեծերուն, աղաներուն պնդեր էր յաջորդի մը մասին՝ օգուտ չէր ըրեր։

— Տէ՛ր Պապա, քանի որ դուն ողջ եւ ու քու նէֆէսդ [2] կայ մեր վրայ՝ մենք նոր քահանայի, քահանայացուի պէտք չունինք… Այս էր եղեր ամէն անգամ ալ վերջին պատասխանը ու այսպէս ալ Տ. Կարապետը մնացեր էր մշտնջենական քահանան այդ գեղին ու գեղացիներուն, որոնց համար կեանք մ’ամբողջ աղօթեր, պատարագեր էր, որոնց վիշտերուն ցաւակից եւ ուրախութիւններուն մասնակից եղեր էր, օրհնելով ոչ միայն սերունդները, այլեւ մատաղն ու մատաղին դանակը, սերմն ու սերմնացուն, ինչպէս նաեւ տարուան զախրան [3] հաւասարապէս։ Ասով մէկտեղ, գեղացիք առանձին տեսակցութիւններու, համախմբումներու միջոցին արդէն լուրջ մտածութեան, ծանր հոգի առարկայ ըրած էին ընծայացուի մը պէտքը։ Ցաւալին այն էր, որ այդ քահանայական սիրելի սերունդը Տ. Կարապետով պիտի վերջանար ու անով կանգ պիտի առնէր. բայց ի՞նչ օգուտ, տէրտէրին տղան ոչ իսկ վարանոտ առաջարկի մը, հեռաւոր ակնարկութեան մը արժանի էր։ Է՜հ, դեռ ատեն ունինք, ըսեր էին գեղացիք ամէն պատեհութեան ալ, ու յետաձգեր էին որոշումը, որ ինքնին խիստ դժուարալուծելի էր, արդէն քաղքցին գեղը չէր գար ու զիրենք չէր հաւներ, չէր հաւներ ո՛չ իրենց ցամաք հացն ու թոնիրին մուխը, ո՛չ ալ իրենց վառած կշկուրին [4] հոտը կը քաշէր, ապահովաբար իրենք ալ այդ քաղքցիին լեզուէն շատ պիտի չհասկնային ու իրենց պէտքն ու պահանջը ալ անոր պիտի չկրնային հասկցնել։ Ո՞վ կար գեղին մէջ, որ Տ. Կարապետին տեղը բռնէր. անոր ձեռնադրութեան օրէն ասդին ժամանակները ո՜րքան դարձեր փոխուեր էին։ Դժուար խնդիր։ Եւ ահա ա՛լ ատեն չկար, որովհետեւ Տ. Կարապետը մեռաւ վերջապէս։

Գեղն ամբողջ առջրուեցաւ [5] այդ օրը երբ ըսին թէ Տ. Կարապետը մեռեր է, դաշտին մաճկալը, քաղհանողը, մանգղուորն ու հովիւն անգամ իրենց գործն ու նախիրը դուրս թողուցին ու գեղ վազեցին։ Դրան առջեւ, տանիքն ու փողոցը ասեղ ձգելու տեղ չկար. ջուր կը բերէին, կրակ կը վառէին, իրարու հրամաններ, պատուէրներ կու տային սրտնեղ, բարձրաձայն, ամէնուն ալ երեսին վրայ վշտակրութիւն։ Տէրտէրը գեղին կեանքն էր, գեղին հոգին ու օրհնութիւնն էր, որ կը հեռանար իրենց մէջէն, թողելով գեղին հողն ու եկեղեցին՝ անտէր, որբ ու վիզը ծուռ։