ՄԻԱԲԱՆՔ ԵՒ ԱՅՑԵԼՈՒՔ ՀԱՅ ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԻ

Զ

 

 

ԶԱՒԷՆ ԱՐՔԵՊՍ. ՏԷՐ ԵՂԻԱՅԵԱՆ, ՊԿ

Ծ. Մուսուլ 1868 սեպտ. 9ին. հայրը Սղերդցի Աւետիս քհ. աւագերէց Պաղտատի: Աշակերտ եւ միաբան Արմաշու Դպրեվանքին. 1890-1895. Ձռ. 1895ին Արմաշի մէջ: Սամաթիոյ եւ Խասգիւղի քարոզիչ (1897-1898). առ. տեղապահ եւ ապա առաջնորդ Կարնոյ (1898-1907). առ. տեղապահ Վանի (1908-9). Առ. Տիգրանակերտի (1909-1913): Ձեռնադրուած է եպս. 1910ին, եւ ընտրուած պատրիարք Կ. Պոլսի 1913 Օգոստ. 30ին: Քաղաքական պատճառներով 1916ին տարագրուեցաւ Պաղտատ եւ ապա Մուսուլ. իսկ 1919ին դարձաւ աքսորէն եւ հաստատուեցաւ իր պաշտօնին մէջ: 1920ին գնաց Անգլիա եւ Ֆրանսա, Հայ Պատուիրակութեան օժանդակելու համար. ներկայացաւ Մեծն Բրիտանիոյ թագաւոր Ճորճ Ե-ին, Արտաքին Գործոց նախարարին եւ այլ պետական մարդոց, ինչպէս նաեւ վայելեց սիրալիր ընդունելութիւնը Քէնթըրպըրիի արքեպս. Docteur R. Davidsonի (այժմ Baron): Տեսակցեցաւ նաեւ Ֆրանսայի Հանրապետութեան Նախագահ Տէշանէլին եւ վարչապետ Միլըրանին հետ: 1922ին քաղաքական դէպքերու հետեւանքով ստիպուեցաւ թողուլ իր աթոռը եւ հեռանալ պաշտօնէն: 1924ին ուխտի կուգայ Երուսաղէմ եւ Ս. Յակոբի վանքը: 1925ին ալ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ իր եւ բարերար Կարապետ Մելգոնեանի անուամբ առաջարկելու որ Մելգոնեան նուիրատուութիւնը ընդունուի վանքին կողմէն, ինչպէս նաեւ անոր մատակարարութիւնը. սակայն Միաբանութիւնը ինչ ինչ ներքին պատճառներով կը մերժէ այդ առաջարկը:  

Արձնգր. Տն. Ժողովի, 1925

ԶԱՒԷՆ ՎՐԴ. ՎԱՐԺԵԱՆ, ՕՎԱՃԸԳՑԻ (Նիկոմիդիա).

Մբ. Ծ. 1885ին, Ձռ. 1918ին, ՏԲ. 1922ին, գանձապետ վանուց 1928ին:

 

ԶԱՔԱՐԻԱ ԵՊՍ. ԱՐԵՒԵԼՑԻ.

Մբ. Խոստ. եւ դարպասնկալ. 1791ի վեց նազըրներէն մին: Կը յիշատակուի (ՄՁ. թ. 36) ձեռագրին յիշատակարանին մէջ, իբր վերջին ստացողը նոյն ձեռագրին որ է Մեկն. Սիրաքայ ի Յկբ. պտրք-է: Զաքարիա եպս. 1792ին Ս. Յակոբի իբր յիշատակ կը նուիրէ սեւ թաւիշի վրայ ականազարդ եւ մարգարտայեռ սաղաւարտ մը:

Ցուց. Պ.

ԶԱՔԱՐԻԱ ՊԵ. ԿՈՓԵՑԻ.

(Տարոն) Ծ. 1870ին. հայրը` Պետրոս քհ. աշկ. Ներսէս աբ. Աշտարակեցիին (յետոյ կթղ. ). ուսումը կատարելագործելու համար կուգայ Պոլիս եւ յետոյ կը մեկնի Վենետիկ. ուր ընթացքը լրացնելով` Թէոդորոս պտրք-ի օրով կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը. որուն կը միաբանակցի. Ձռ. վրդ. առաջարկութեամբ Արփիարեան Փիլիպպոս ամիրայի կնոջը` ուր ուխտաւորութեամբ Ս. Յակոբ կը գտնուէր: Նւ. Բալուի. Տիգրանակերտի, Սասունի, Մատէնի եւ Զմիւռնիայի (1820-1825) ՓԿԵ. (1826-29). նորոգել կուտայ 1829ին Քրիստոսի Ս. Գերեզմանին վրայ Ս. Յակոբի միաբանութեան պատարագելու իրաւունքի հրովարտակը, աշխատակցութեամբ Յարութիւն Պէջճեան եւ Միքայէլ Փիշմիշեան ամիրաներուն, որոց յիշատակարանները ցարդ կը մնան Քրիստոսի Ս. Գերեզմանին վրայ: Այս հրովարտակին հետ Զաքարիա վրդ-ի կը շնորհուի երկու հրամանագիր եւս, առաջինով կը հրամայուի Ս. յկոբի պարտքին դրամը` ոչ թէ ըստ տեսակին վճարելու, այլ ըստ արժողութեան ընթացիկ գնոց, երկրորդով` չափաւոր սահման մը կը դրուի հրովարտակներու արձանագրութեան մուրտիէ ըսուած տուրքին (Սաւալան էջ 1180-81): Զաքարիա վրդ. Գողգոթայի սեփականութեան խնդրին պատճառաւ կ՚աքսորուի Կիպրոս 1830ին. միջնորդութեամբ պատրիարքարանի կը դառնայ աքսորէն եւ կը ձեռնադրուի եպս. 1833ին, յետոյ փոխանորդ Ս. Յակոբի մէջ. կ՚ուղեւորի Եգիպտոս եւ Խտիվ Մէհմէտ Ալի փաշային կը ներկայանայ 1833ին, Ս. Յակոբի վանքի տպարանը առաջին անգամ կը հաստատուի Զաքարիա եպս-ի ձեռնարկութեամբ 1833ին, (Ակնարկ. էջ 15-26). ՊԵ. 1841ին. բացումն Ժառ. Վարժ-ի Ռէմլէի մէջ 1843ին, որ 1845ին կը փոխադրուի Ս. Յակոբի վանքը. կ՚ստանայ պատուանշաններ Ռուսաց Նիկողայոս կայսրէն եւ Սուլթան Մէճիտէն (1843-45). 1843ին կ՚ընտրուի կթղ. ամենայն հայոց, բայց կը հրաժարի. կաթողիկոսական իրաւանց վերահաստատութեան առթիւ 1843ին կոնդակ կ՚ստանայ Ներսէս Ե. կթղ-էն (1843-1857). (Արարատ 1903. էջ 320). 1843ին Ս. Յակոբի տպարանէն կը հրատարակէ Մկրտութեան Մաշտոցը ձեռագիրներու համեմատութեամբ եւ այս հրատարակութեան կը կցէ Յայտարարութիւն վերնագրով Գէորգ Երզնկացի վրդ-ին (ԺԴ դար) մկրտութեան մասին գրած Խրատականին համառօտութիւնը. նոյն Մաշտոցին ինչ ինչ մասերու տարբերութիւններուն համար ՊԿ. Աստուածատուր Կ. Պոլսեցի (1841-44) կը մերժէ նոյն Մաշտոցի գործածութիւնը, մանրամասնութիւնները տեսնել (Պտմ. Չիլինկիրեան. էջ 118). Զաքարիապտրք. ունի Քարոզգիրք մը (անտիպ), ուր 1857ին Եւդոկիացի Մհտ. Կարապետ Ընկուզեան գրած է հետեւեալ յիշատակարանը. «Քարոզգիրքս այս հեղինակեալ ի Զաքարիա պատրիարքէ եւ հետեւաբար սրբագրութեամբ կանոնաւորեալ (1853) ի Տէր Դաւիթ եպս-է Գէորգեան Կարնեցւոյ, յորմէ աստ օրինակեցաւ ձեռամբ Մ. Կարապետ Ընկուզեան Եւդոկիացւոյ»: Զաքարիա ՊԵ. վախճանած է 1846 Մայիս 7. իր տապանագիրն է հետեւեալը.

«Ի Կողբ գեղջէ Տարոնոյ, Զաքարիա պտրք. Եէմի. Տէր Պետրոսեան:

Մահ եւ գերեզման

Գերէք զամենայն

գերեցիք եւ զիս

Ի յիմ վաթսուն ամ.

Սուրբ պատարագի

Պատճառ մատուցման

Ի կենդանակիր Փրկչին գերեզման.

Տէր Յս. Քս. վասն քո թաղման

Զթաղեալս վերածեա` քումդ հանգստեան:

. էջ 1846 Մայիս 7».

 

ԶԱՔԱՐԻԱ ՊԿ. ՎԱՆՑԻ (երկիցս).

Աշկ. Կարկառեցի Պետրոս կթղ-ի, ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը. Գրիգոր Պարոնտէր պտրք-ի ժամանակ, 1634ի Ծռազատկին. (Դարանաղցի. էջ 364-65). 1612ին Նւ. Մելքեսեդեկ կթղ-էն (@ 1626 Կամենից) ի Հոռոմոց տունս. յետոյ Կ. Պոլիս. Զաքարիայի պատրիարքական պաշտօնավարութեան եւ այլ վարչական խնդիրներու եւ գործերու մասին տեսնել (Դարանաղցի. էջ 180). Զաքարիա պտրք. կը վախճանի 1640ին եւ կը թաղուի Սկիւտարի գերեզմանատունը, ինչպէս կը գրէ Դարանաղցին. «Եւ Զաքարէն յետ ամի միոջ ի բարձր տեղւոջէ ի վայր անկաւ եւ յետ քանի աւուրց յետոյ փոխեցաւ առ Աստուած. որ թվին ՌՁԹ» (=1640): Այս է իր տապանագիրը.

«Այս է տապան: Դամբարանի

Զաքկիաս վրդապի: Նորոգ

ող: Սբ Կրապ եկեղեցոյն

Նոր Մահլայի. վաղջան

եցաւ. Մերս

Թվին. Ռ. Կ. Զ. (=1617).

(Հա. 1911. էջ 78):

Սարգիս դպիր Յովհաննէսեան` իր Կ. Պոլսոյ տեղագրութեան ձեռագրին մէջ կը պատմէ թէ Զաքարիայի տապանաքարը նորոգել տուած է Ղափանցի Գէորգ վրդ-ը (1751ին ՊԿ. ) որ` տապանաքարին վրայ, փոխանակ ՌՁԹի (=1640), նշանակել տւած է ՌԿԶ (=1617), թուականը. ասիկա սակայն թուականն է ա'յն արծաթէ խաչին որ Զաքարիայի կողմէն նուէր տրուած է` Սկիւտարի Ս. Կարապետ եկեղեցիին շինութեան տարին: Զաքարիա ՊԿ. կը կարծուի թէ տաղեր գրած է: 

Ընդօր. 1905. էջ 399

ԶԱՔԱՐԻԱ ՎՐԴ. ԵԴԵՍԱՑԻ.

Մբ. 1855ին կը միաբանակցէր Ս. Յակոբի:

 

ԶԱՔԱՐԻԱ ՎՐԴ. ԵՂԻԱՅԵԱՆ, ՄԱԼԿԱՐԱՑԻ.

Մբ. Ծ. 1814. աւազանի անունը Կարապետ. Ձռ. 1857ին. եղբայրը` Յովհաննէս ճապի Երուսաղէմի կալուածներուն Պոլսի մէջ (1844-1855). ՏԼ. (1868-70), քննիչ Քէօթահիայի (1871-72). երկար տարիներ ժամօրհնող Ս. Կարապետ եկեղեցիին Սկիւտարի. կը վախճանի 1893ին:

 

ԶԱՔԱՐԻԱ ՎՐԴ.

Մբ. 1794ին խոստ. Ս. Յակոբի մէջ:

 

ԶԱՔԱՐԻԱ ՎՐԴ. ՄՇՈՅ.

Առ. Մշոյ (1845-51) եւ Տիարպէքիրի 1853ին. կը ձեռնադրուի եպս. 1869ին. ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը 1853ին. իր մասին տեսնել:

Դիւան, Մանր Մատենագիրք, էջ 538

ԶԱՔԱՐԻԱ ՎՐԴ. ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏԵՑԻ.

Ծ. Ջուղայի մէջ. աշկ. Մովսէս կթղ-ին, Առ. Ամատունեաց Ս. Կարապետի վանուց. ինքը իր անձին համար կը պատմէ թէ Երուսաղէմի տնօրինականաց ուխտի երթալու ժամանակ, Կարին քաղաքին մէջ կը հանդիպի Հեթում Բ. թագաւորին սեպհական Աստուածաշունչ գրքին` որում մէջ կը գրէ թէ ինքը թագաւորն «իւրով հոմերական տողիւ չափաբանութեամբ շարամանեալ ունէր զանուն նախնեացն. մինչեւ ցինքն, գեղեցիկ յօրինուածովք». Պատմիչ Զաքարիա սրկ-ի համաձայն, Վաղարշապատեցին վախճանած է 1659ին: Զաքարիայի միակ երկասիրութիւնն է պատմական ընդարձակ յիշատակարան մը, որուն մէջ կը համառօտէ Մովսէս կթղ-ին, անոր աշակերտաց ու հայրապետական աթոռինվրայ իրեն յաջորդող` Փիլիպպոս եւ Յակոբ կաթողիկոսներու վարքը:

Պտմ. Հայ. Դպր. Բ. 131-32

ԶԱՔԱՐԻԱ ՔՀ. ԼԵՀԱՑԻ.

Գրիգոր Պարոնտէր պտրք-ի ժամանակ 1637ին կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը եւ նոյն ատեն իրեն յիշատակ ընդօրինակել կուտայ Ճառընտիր մը, որուն յիշատակարանը այս է. «…յիշեցէք ի Քրիստոս զմեծափափաք ստացաւղ սորա զտէր Զաքարիա. Լովա աւագերէցն. որդի տէր Գասպար աւագերիցուն, որ ետ գրել զայս սուրբ տառս մեծաւ տենչմամբ եւ եռանդասէր սրտիւ. որ հանդիպեցաւ սորին աւրինակի` ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. ի դուռն սուրբ Յակոբա առաքելոյն. եւ ետ աւրինակել յիշատակ եւ նախնեաց իւրոց: …Գրեցաւ թվ. ՌՁԶ (=1637) Փետր. ԻԸ. յԵրուսաղէմ սուրբ քաղաքն. ի դուռն Ս. Յակոբա»: «…ողորմեա… եւ ինձ մեղապարտ գրչիս Մկրտիչիս` Ղազարի որդւոյն եւ ծնաւղաց իմոց. գրեցաւ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ թվ. ՌՁԶ. Յունվար Ը. » (սրգս. Ցուց. հատ. Բ. 113-114): Զաքարիա բարերար եւ առաքինի քահանայ մը եղած է. կը վախճանի 1652ին:

Կամենից էջ 112

ԶԱՔԱՐԻԱ ՔՀ. ՇԱՄԱԽԵՑԻ.

1765ին ուխտաւորութեամբ կ՚ այցելէ Ս. Յակոբի վանքը:

 

ԶԱՔԱՐԻԱ ՔՀ.

1716ին ուխտաւորութեամբ այցելած է Ս. Յակոբի վանքը եւ Ս. Յարութեան տաճարին մէջ նոյն թւականին կ՚ընդօրինակէ ժողովածոյ գիրք մը, որ կը գտնուի այժմ բրիտ. ձեռագիրներու թանգարանին մէջ եւ ունի հետեւեալ յիշատարարանը. «Այս գրքուկս թվին ՌՃԿԵ (=1716) յԵրուսաղէմ քաղաքն էի տրուպ ծառայ Աստուծոյ զԶաքարիա երէց. այս միջի աւուրս գրեցի. յարութեան մէջ. ԺԲ. օր կեցա' եւ գրեցի. »

C. G. էջ 153. թ. 2334

ԶԱՔԱՐԻԱ ՔԻԼԻՍՑԻ.

1656ին Ս. Յակոբի վանքին կը նւիրէ ձեռագիր Աստուածաշունչ մը, ձեռագիրը համանուն մէկու մը կամ իր ձեռքով ընդօրինակուած է «Ի Բեթղեհէմ ի դուռն Ս. Ծննդեան այրին եւ մսրին»:

ՄՁ. թ. 542

ԶԻԲԷ ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ, ԴՈՒՍՏՐ ԽՕՋԱ ՄԻՆԱՍԻ.

1735ին այլազգիներէն ազատուած ձեռագիր աւետարան մը յիշատակ կուտայ Ս. Յակոբի վանքին եւ գրել կուտայ հետեւեալը. «յիշեցէք… զստացող սորա ի տէր հանգուցեալ Նոր Ջուղայեցի խօջայ Մինասի դուստր զԶիբէն հանդերձ ծնողիւք իւրովք. եւ զորդին իւր զԾատուրն եւ զդուստրն իւր ինջէջանին, եւ յետ ստանալոյն ետ յիշատակ եւս հոգեբաժին ի սբ. քաղաքն յԵրսղմ. ի մեծապայծառ սբ. ուխտն տեառնեղբօրն սբյ. առաքելոյն Յակոբայ… գրեցաւ թիւն ՌՃՁԴ (=1735) Ասպահան քաղաքի ի նորա Ջուղայ, սրբոյ ամենափրկչի դրան»: (Խապ. Ցուց. տետր ԺԱ. էջ 792, ՄՁ. թ. 113): Նոյնը նուիրած է նաեւ ՌՃՀԹ (=1730) թուին Ճաշու Աւետարան մը դարձեալ Ս. Յակոբի վանքին: 

ՄՁ. թ. 128, Խապ. Ցուց. տետր ԺԱ. էջ 842-44

ԶԻՐԱՔ ՎԱՆԵՑԻ (ԽՕՃԱ)- Որդի Իսկէնտէրի.

Հայոց ՌՀԶ (=1627) թուին ձեռագիր Աստուածաշունչ մը կը նուիրէ Ս. Յակոբ վանքին Վիրապեցի Դաւիթ եպս-ի ձեռքով, (ՄՁ. թ. 1925), գրչագրութեան թուականն է ՉԺԸ (=1269). գրիչներն են` Մխիթար, Յակոբոս եւ Մովսէս կրօնաւորք, տեղն` Երզնկա, կոկիչ եւ կազմող են Մխիթրուկ եւ Առաքել, առաջին ստացողներն` Սարգիս արքեպս. Եկեղեաց գաւառի. եւ անոր որդին իշխան Պարոն Յովհաննէս, յետին ստացողը` Մարգարէ վարդապետ: Ձեռագրին գրիչներուն եւ ստացողներուն յիշատակարաններէն զատ, գիրքն այլ եւ այլ տեղեր ունի նուիրող վանցի խօճա Զիրաքին յիշատակագրութիւններն եւ այլ տեղեկութիւններ. որոց տակը եւ վրան կը գտնուի իր հայերէն եւ արաբերէն կնիքը: Խօճայ Զիրաքի բազմաթիւ յիշատակարաններէն մին է հետեւեալը.

«Ես վանեցի. Իսքանտարի որդի խճյ. Զիրաքս. որ առի սբ. ածայշունչս. ռ ղշ: Եւ ետու յիշատակ ի դուռն սբ յմյ. ինձ. եւ ծնօղաց իմոց. ամ. հաւրն. իմոյ Իսքանտարի. մօրն. իմոյ Կիւլաղին. եղբօրս ազնայուրին. կողակցիս. Մայրամին եւ հոգեւոր զաւակաց իմոց ածատրին. ավէտիսին, եւ սարգաւարգ Սարգըսին եւ ամ. ծառայից իմոց»: Այս Աստուածաշունչին ա եւ բ մնացորդաց գրքերն ունին սովորական հայ թարգմանութենէն բոլորովին տարբեր ուրիշ թարգմանութիւն մը զոր 1773ին դիտած է Ս. Յակոբի միաբան Սարգիս վրդ. Մալեան Հաճնցին, գրչագիր Աստուածաշունչներուն բաղդատութեան ժամանակ: Սոյն թարգմանութիւնը գտնուեցաւ նաեւ Ս. Էջմիածնի ձեռագիր Աստուածաշունչներէն մէկուն մէջ (Էջմ. Ցուց. թ. 176) Հասան Ջալալեանց Եղիա վրդ-ի ձեռքով: Բրօֆ. Խալաթեանց 1899ին այս երկու ձեռագիրներուն թարգմանութիւնը տարբերակներով հրատաակած է:

 

ԶԻՐԱՔ (ԽՕՋԱ) ԵՒ ՈՐԴԻՔ ՄԻՐԱՔ. ՍԱՖԱՐ ԵՒ ՇԻՐԱԶԵԱՆ, ԲԱՂԻՇԵՑԻ.

Հալէպի Ս. Յակոբի վանքին սեփական հոգետան վերի յարկին N6 խուցը շինած են իրենց ծախքով, հետեւեալ յիշատակարանին համաձայն.

«Արդ յիշեցէք ի Քս. զԲաղէշցի խոջայ Զիրաք եւ որդիքն Միրաքն, Սաֆարն եւ Շիրազխան. շինեցին զտունս սբ. Եղմյ. յիշատակ թվ. ՌՁ. (=1631):

 

ԶՈՒԱՐ ՃԻՅԷՐՃԻ ՕՂԼՈՒ ՔՀ.

1711-1712 թուականներուն, ընտանեօք ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը. յիշեալ քահանան գրի առած է իր Ուղեգրութիւնը, որ կը պարունակէ Ս. Յակոբի վանքին նկատմամբ պատմական այլ եւ այլ տեղեկութիւններ:

Բազմ. 1867-69

Է

 

 

ԷՄՆԻԱԶ ԽՕՃԱ ԹԱՐԽԱՆԵԱՆ, ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ.

Փոքր որդի ազնուատոհմ Թարխանեան Խօճա Մինասի: Էմնիազ ուխտաւորութեամբ այցելած է Ս. Յակոբի վանքը: 1746ին Ձրօրհնէքի օրը կը նահատակուի պարսից Նատիր շահէն «վասն ականակուռ ասպազինին», եւ կը թաղուի Ղարագէլի եկեղեցիին մատրան մէջ, իր տապանագիրը հետեւեալն է.

«Այս է տապան սրբասէրի` միշտ աղօթող բարեպաշտի, ազնուափայլ մեծատոհմի խօջայ Մինասի փոքր որդի լուսատեսող եւ մահտեսի Աղայ Պարոն Էմնիազի. որ ըստ բերման ժամանակի` զտանջանս կրեաց մարտիրոսի հանգոյն սրբոյ նահատակի, ներայսմ շիրմի սա ամփոփի, ի սուրբ աւուրս ջրօրհնէքի: Որք հանդիպիք այսմիկ յարկի, յիշման առնէք սա արժանի. մի Հայր մերիւ տուք ողորմի, Տէրն Քրիստոս ձեզ ողորմի. թիվն ՌՃՂԷ» (=1746):

Աղեքսանդր կթղ. Ջուղայեցի Էմնիազի եւ իր եղբայրներուն գրած կոնդակներուն մէջ միշտ կ՚անուանէ զանոնք աչացս լոյս. (Նոր Ջուղայ. հտր. Ա. էջ 146. Բ. էջ 34): Նահատակ Էմնիազի որդին Յարութիւն` 1749ին եւ 1764ին իր հօրը եւ բոլոր ննջեցելոց յիշատակին համար Ս. Յակոբի վանքին նուիրած է ոսկիէ երկու սկիհ:

Ցուց. Պ.