ՄԻԱԲԱՆՔ ԵՒ ԱՅՑԵԼՈՒՔ ՀԱՅ ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԻ

Պ

 

 

ՊԱՂՏԱՍԱՐ ԵՊՍ. ՊՈԼՍԵՑԻ

Մբ. Լսպ. Ս. Յակոբի վանքին. վանական գործով կ՚ուղեւորի Պոլիս. 1809ին կը վախճանի հոն եւ կը թաղուի Սկիւտարի գերեզմանատունը: Ս. Փրկչի վանքին մէջ իր յիշատակին կը կանգնուի խաչքար մը հետեւեալ արձանագրութեամբ. «Կանգնեցաւ ս. խաչս բարեխօս առ Աստուած ի փրկութիւն հոգւոյ Աւագ լուսարար Պոլսեցի Պաղտասար եպս-ի. որ վասն գործոց Ս. Աթոռոյս երթեալ ի Պօլիս անդ առ Քրիստոս հանգեաւ. թաղեցաւ ի Սկիւտար. ի թիւ ՌՄԾԸին» (=1809): 

Տե'ս նաեւ ՄՁ. Թ. 1791

ՊԱՂՏԱՍԱՐ ԵՒ ՂԱԶԱՐ ԳՐԻՉՔ

Մբ. որ ՈՁԳ (=1634) թուին, Ս. Յարութեան եւ Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցիներուն մէջ կ՚ընդօրինակեն Ս. Աթանասի հարցմունք ձեռագիրը, ի խնդրոյ եւ արդեամբ Ս. Յարութեան լս. մհտ. Մարկոսի` եղբօր Դարանաղցի Գրիգոր վրդ-ի (ՄՁ. Թ. 847): Ղազար դպիր Ս. Յակոբի վանքին մէջ ընդօրինակած է նաեւ ՌՃԻԶ (=1677) թւին` Տաթեւացի Գրիգոր վրդ-ի Մեկն. Մատթէի Քաղուածոյին ձեռագիրը, Ամասիացի Սահակ վրդ-ին խնդրանքովը:

տե'ս ՄՁ. Թ. 900

ՊԱՂՏԱՍԱՐ (Մհտ. ) ԹԷՔԻՐՏԱՂՑԻ

Կինը Խազատէ, որդիքն Յարութիւն եւ Պետրոս, 1678ին Ս. Նշանի արծաթեայ եւ մարգարտազարդ տուփը կը շինեն ի յիշատակ:

Ցուց. Պ.

ՊԱՂՏԱՍԱՐ ՎՐԴ. ԿԱՐՆԵՑԻ

Մբ. 1719ին` Ծռազատկին` Գրիգոր պտրք. Շղթայակիր Թօգատցի Յովհաննէս վրդ-ի եւ սոյն Կարնեցի Պաղտասար կուտայ մասնաւոր գաւազանի իշխանութիւն Ս. Փրկիչ վանքին մէջ:

ՄՁ. Թ. 532

ՊԱՂՏԱՍԱՐ ՎՐԴ. ԿԱՐՍԵՑԻ

Մբ. Ս. Յակոբի վանքին մէջ ունի յիշատակներ:

ՄՁ. Թ. 532

ՊԱՂՏԱՍԱՐ ՎՐԴ. ՎԱՆԵՑԻ

Մբ. Հայրը Մհտ. Մարգար. մայրը Փերախան. 1759ին Նւ. Աժտէրխանի եւ շրջակայից. իր ծնողքն եւ Պաղտասար վրդ. Ս. Աթոռի մատենադարանին Վասակ արքայեղբօր ՉՁԶ (=1337) թուական ձեռագիր Աւետարանին արծաթեայ կողքը իրենց ծախքով շինել կուտան եւ կը գրեն հետեւեալ յիշատակարանը նոյն ձեռագրին մէջ. «Յիշատակ է սուրբ Աւետարանիս արծաթեայ կողքն Վանեցի մհտ. Մարգարին եւ կողակցւոյն Փէրուխանին եւ որդւոյն Պաղտասար վրդ-ին եւ ամենայն զարմից նոցին ի դուռն Ս. Յակոբայ թվ. ՌՃՂԹ» (=1750):

 

ՊԱՂՏԱՍԱՐ ՎՐԴ. ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՑԻ

Առ. Չնքուչի. Ս. Յակոբի վանքի մատենադարանին 1867ին կը նուիրէ Ներսէս Լամբրոնացիին Առակաց, Ժողովողի եւ Իմաստութեան գիրքերուն մեկնութիւնը որ 1329ին ընդօրինակուած է Վայոց ձորի մէջ իշխանաց իշխանին պարոն Պուրթէլի, եւ Նչեցի հռետոր Եսայիի վարժապետութեան օրով:

Սիօն 1867. էջ 80

ՊԱՂՏԱՍԱՐ ՔՀ. ՀԸԶՈՒԵՑԻ

Հաւանաբար 1651ին ուխտաւորութեամբ Ս. Յակոբի վանքը կը գտնուի եւ ստացողն ըլլալով նկարազարդ ձեռագիր Շարակնոցի մը` զայն կը յիշատակէ հետեւեալ յիշատակագրութեամբ. «Ես տէր Պաղտասար Հըզւեցի ի սուրբ Երուսաղէմ ի թվին ՌՃ (=1651)ին ի հալալ ինչից իմոց, ստացայ զեղանակաւոր տառս… որ կոչի շարակնոց, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց Էնիաթին եւ մղտեսի Մանուշակին եւ կողակցին իմոյ մղտեսի Փարիխոհին եւ նորաբողբոջ որդւոյն իմոյ սարկաւագ Երեմիային եւ փոխեցելոյն առ Քս. տէր Պետրոսին, մղտեսի Ղարիպին, եւ Զարդարին եւ դստերացս. բ. Հռիփսիմին եւ միւս Երեմիային…»:

Խապ. Ցուց. տետր ԺԷ. էջ 1327

ՊԱՏՐԻԿ ԿԻՒԼՊԷՆԿԵԱՆ, ԿԵՍԱՐԱՑԻ

Ծ. 1858ին Թալասի մէջ այժմ Ամերիկա կը գտնուի: Ս. Փրկչի վանքին վերանորոգութեան հանգանակութեան համար, Պոլսի մէջ 1889ին կոնդակ կ՚ստանայ ազգ. պատրիարքարանէն եւ կ՚արդիւնաւորէ զայն իր ջանքերովը. 1896ին ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը: 1925ին փափաք կը յայտնէ կրթական ծախքը հոգալ Ս. Յակոբի վանքին մէջ եկեղեցականութեան պատրաստուողներէ կազմուած մասնաւոր դասարանի մը, իր եղբօր Կիւլլապիի եւ որդւոյն Սերովբէի յիշատակին համար, եւ այս նպատակաւ հինգ տարի կ՚ստանձնէ վճարել 5000 ոսկի, տարեկան 1000ոսկիի մասնավճարով: Վանական վարչութիւնը ընդառաջ երթալով այս կարեւոր եւ օգտաշատ բաղձանքին, նոյն տարին բացուած կը հռչակէ Կիւլպէնկեան անուամբ ընծայացուներու դասարան մը, որ յառաջիկայ 1930 տարին կ՚աւարտէ իր շրջանը: Ամէն տարի Վարդավառի տօնին` Ս. Յակոբի տաճարին մէջ Ս. Պատրիարքը կը պատարագէ եւ Կիւպէնկեան գերդաստանի ննջեցելոց հոգիներուն համար մասնաւոր հոգեհանգստեան աղօթք կը մատուցուի:

 

ՊԱՐԳԵՒ ՓԱՓԱԶԵԱՆ, ՍԱՄԱԹԻԱՑԻ

Անդամակցած է ազգ. զանազան ժողովներու. 1889ին եւ 1908ին ընտրուած է ազգ. երեսփոխան:

Իբր Ազգ. լիազօր պատուիրակ քննչական պաշտօնով այցելած է Ս. Յակոբի վանքը Ա. անգամ 1910ին եւ Բ. անգամ 1913ին:

Պարգեւ Փափազեան պաշտօնեայ էր Օսմ. պանքային, այժմ հանգստեան կոչուած: 1915ին տարագրուեցաւ Հալէպ, եւ զինադարին վերադարձած է Պոլիս:

 

ՊԱՐՈՆ ՃԳՆԱՒՈՐ ԿԱՄԱԽԵՑԻ

Քրձ. քանիցս Ս. Երուսաղէմ ուխտաւորութեամբ այցելած է եւ եօթը տարի ալ ծառայած է Ս. Տեղերու մէջ. 1610ին վախճանած եւ թաղուած է Ճառնէրի մէջ ճգնաւոր ընդօրինակած է Ս. Յակոբի մէջ Հարանց վարք եւ Յիսուս Որդի ձեռագիրը (ՄՁ. Թ. 175). այս ձեռագիրին մէջ Դարանաղցի Գրիգոր վրդ. ունի յիշատակարան մը որուն մէջ կը գրէ յիշեալ Պարոն ճգնաւորին կենսագրութիւնը Պատմութիւն սուրբ հօրն երիցս երանելոյն Պարոն Միայնակեցին ի թվ. Ռ եւ Գ (=1554) խորագրով. հաւանաբար Պարոն ճգնաւորին ծնած թուականն է այս. հետեւեալը համառօտութիւնն է նոյն կենսագրութեան. Պարոն ճգնաւորը Խորձունեաց գաւառի Սուրբ Տիկնայ գիւղէն էր. հօրը եւ պարագայից հետ կը գաղթէ Երզնկա եւ կ՚ամուսնանայ. երկուք ու կէս ամիսէն կինը մեռնելով կրկին կ՚ամուսնանայ. դարձեալ երկրորդն ալ կը վախճանի երկուք ու կէս ամիսէն. սրտառեալ եւ անմխիթար գաղտնօրէն կը մեկնի Պոլիս. անկէց Թօխատ, Սեբաստիա եւ Երուսաղէմ, ուխտը կատարելէ զկնի կը վերադառնայ Երզնկա. Շիկի քար ըսուած տեղը տարիներով ճգնողական կեանք կ՚անցնէ եւ մերթ ընդ մերթ կ՚այցելէ ուխտատեղիները, ինչպէս նաեւ կրկին կուգայ Երուսաղէմ. իր մօրը հետ Հռովմի Ս. Պետրոս եւ Պօղոս եկեղեցիները երկու անգամ ուխտի կ՚երթայ, Սպանիա ալ կ՚այցելէ ուխտագնացութեամբ եւ կը վերադառնայ Երզնկա, ապա Պոլիս հանդիպելով` իրեն հայրենակից Դարանաղցի Գրիգոր վրդ-ի հետ վերջին անգամ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը, ուր եւ կը վախճանի:  

տե'ս նաեւ Դարանաղցի, էջ 591=599

ՊԵՏՐՈՍ ԱԲ. ԱՐԵՒԵԼՑԻ

Մբ. 1831ին կը պաշտօնավարէր Բեթղեհէմի Ս. Ծննդեան վանքին մէջ:

 

ՊԵՏՐՈՍ ԱԲ.

Մբ. 1782ին. Նւ. Երուսաղէմի Պայազիտի մէջ: Յիշատակարանի մը մէջ իր մասին կը կարդանք հետեւեալ տողերը. «Միխայէլ Ասորւոյ պատմութիւն. ես սբ. յէմյ. նւրկ. Պետրոս տրուպ աբեղայ ընթերցայ ի քաղաքն Պայազիտ. ի ՌՄԼԱ (=1782) թուին, եւ ամսեանն Դկտմբրի. 2ին աւարտ»:

ՑԱ. էջ 18-19. Թ. 18

ՊԵՏՐՈՍ ԱԿՆՑԻ

Ս. Յակոբի Ժառ. Վարժ-ի թանգարանին մէջ կը գտնուի քարէ յիշատակարան մը, որ կը կարծուի թէ` Ձիթենեաց լեռը Շուշանիկի մոզայիք դամբարանին մօտերը գտնուած է (MC. A. en S. էջ 6-7). նոյն յիշատակարանին արձանագրութիւնն է հետեւեալը.

«Ած. վս. Ակնցի Ահի?. Պտրոսին եւ ծնողացն որ աշխատաց ի նորոգումն սբ. տաճարիս յիշեցէք ի տէր».

 

ՊԵՏՐՈՍ ԴՊԻՐ

Մբ. Ս. Յակոբի վանքին մէջ 1616ին կ՚ընդօրինակէ Սաղմոս մը:

 

ՊԵՏՐՈՍ ԵՊՍ. ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐԵԱՆ, ԿԵՍԱՐԱՑԻ, (ՎԱՆՔ ԳԻՒՂ)

Մբ. որդի Խանճի Պուտախի. աշկ. Կաղզուանցի Զաքարիա պատրիարքի` որուն կը փոխանորդէ (1786-1801). (ՄՁ. Թ. 399. նաեւ Դիւան, Գիրք Ե. էջ 143). այս միջոցին Կ՚ընդօրինակէ Յեսուայ եւ Եզեկիէլի գրոց մեկնութիւնները 1679 թուականը կրող ձեռագիրի մը վրայէն (1786). նաեւ Վարդան վրդ-ի Սաղմոսաց Մեկնութիւնը (1796), Շղթայակիրի եւ Կոլոտի օրինակէն Կանոնագիրք մը (1795). (ՄՁ. Թ. 1121. Թ. 1143. Թ. 182). Պետրոս եպս. այս վերջնոյն կցած է հետեւեալ յիշատակարանը. «Մեծի Կ. Պոլսոյ Տեառն Զաքարիա ազգասէր եւ բարեկարգ պատրիարքին ձեռնասուն աշակերտ եւ վէքիլ Կեսարացի ի վանք գիւղէն, յԱստուածատրեանց ղարմէ. Պետրոս եւ եթ եպիսկոպոս ձեռամբ իմով գրելով ի պոլիս պատրիարքարանս եղեալ յօրինակէն որ էր գրեալ Տեռան Գրիգորի սրբոյ Սաղիմայ եւ Տեառն Յովհաննու սրբազան պատրիարքաց հրամանաւ գրեալ ի վայելումն ինձ, եւ յիշատակ ապագայ եղբարց. եւ աղաչեմ աղերսանօք` ի վայելելն միով Հայր մերիւ յիշեսջիք ի տէր զիս եւ զամենայն հոգեւոր եւ մարմնաւոր իմայինս: Որ եւ յիշողքդ լերուք յիշեալք յԱստուծոյ. աստ եւ ի հանդերձեալսն. ամէն. »:

«Գրի յիշատակարանս ՌՄԽԴ (=1795) յապ. իբ. ի պատրիարքարանս ամենայն հայոց ի մեծն Պոլիս»:

Պետրոս եպս. 1801ին Երուսաղէմի Ս. Յակոբի վանքը կը գտնուի (Սաւալան. էջ 1133) եւ կը վարէ 1812-13 փոխանորդութեան պաշտօնը, եւ կ՚ընդօրինակէ Ներսէս Լամբրոնացիին Մեկն. Սաղմոսաց Դաւթի ձեռագիրը (ՄՁ. Թ. 1143) անոր կցելով Լամբրոնացիին կենսագրութիւնը. նաեւ Կուռնելիոսի Մեկն. Յայտնութեան գիրքը (թարգմ. Ղուկաս վրդ-ի, 1807) (ՄՁ. Թ. 559). Լուսահան 1813ին. կը վախճանի 1813ին Ս. Յակոբի վանքին մէջ եւ կը թաղուի Ս. Փրկչի վանքին բակը, իր տապանագիրն է հետեւեալը.

«Գանձ պատուական յաւանդ դնի

Ի հողանիւթ յայս տապանի,

Մեծ վարդապետ քաջ սոփեստի,

Քարոզ կենաց Տռն արարչի,

Մեծին Պոլսոյ պատրիարգի

Զաքարիա ազգասիրի

Աշակերտեալ ձեռնասունի,

Հարցն սրբոց հետեւողի,

Ի ՌՄԿԲ (=1813) եւ ի Մարտի է

Հայր մեր որ յերկինս. »:

 

ՊԵՏՐՈՍ ԵՊՍ. ՉՄՇԿԱԾԱԳՑԻ

Մբ. կնիքը 1765. գործակատար Հնդկաց եւ Նւ Էրզրումի. նազըր եւ վէքիլ 1772ին. 1810ին վանական գործով կը մեկնի Պոլիս (ՄՁ. Թ. 85). դարձին` կը վախճանի Ս. Յակոբի վանքին մէջ եւ կը թաղուի Ս. Փրկիչ. յիշատակ թողած է մէկ ոսկի խաչ ձեռաց եւ մէկ փոքրիկ խաչ վզի. իր տապանագիրն է հետեւեալը. «Այս է տապան հանգստեան Սրբոյ Աթոռոյս միաբան եւ բազմաշխատ վէքիլ Չմշկածագցի Պետրոս եպիսկոպոսի որ հանգեաւ թուին 1810, ընթերցողքդ տուք զողորմին»:

Կը կարծուի թէ` Չմշկածագցին է որ 1796ին ընդօրինակած է Սուրաթի մէջ Յովհաննէս վրդ. Սպահանցիին 1696ին յօրինած Գիրք Սրբազնագործութեան կամ Ճաշակեցէք խորագրով երկասիրութիւնը:

 

ՊԵՏՐՈՍ ԵՊՍ. ԱԳՈՒԼԵՑԻ (ԳՈՂԹՆ)

Մբ. Ս. Էջմիածնի. վանահայր Ագուլիսի Ս. Թովմայի վանքին, 1654ին եպս. կը ձեռնադրուի եւ կը յաջորգէ Խաչատուր եպս-ին որ իր հօր եղբայրն էր. 1668ին կը նորոգէ Ս. Թովմայի վանքը եւ կ՚ընդարձակէ անոր պարիսպը: 1680 Դեկտ. 15ին Ագուլեաց վանքէն կը մեկնի Վրաց Տովլաթ խանի պաշտօնական գիրովը եւ կ՚այցելէ Երուսաղէմ: Պետրոս եպս. Ս. Յակոբի վանքին մէջ իբր նախագահ պատուիրակութեան կը ներկայանայ Եղիազար կթղ-ին եւ կը հրաւիրէ զայն ամենայն հայոց կաթողիկոսութեան: Եղիազար կթղ. պատուիրակութեան հետ 1682 Օգս. 30ին կը ժամանէ Էջմիածին եւ կը գահակալէ: Պետրոս եպս. 1682ին վախճանած է Երնջակի Ս. Կարապետի վանքին մէջ (Ն. Երնջակի. էջ 209-210. Ժպե. Հատ. Ա. էջ 402): Ս. Էջմիածնի միաբանութեան հրաւիրագրին պատճէնը:

տե'ս Արծրունեան. էջ 50

ՊԵՏՐՈՍ ԵՊՍ. ՍԱՐԱՃԵԱՆ, ՍԻՎՐԻՀԻՍԱՐՑԻ

Մբ. Ծ. 1872ին. աշկ. Ժառ. Վարժ-ի 1891ին. Ձռ. 1898ին. Առ. Կիպրոսի (1899-1905). ՏՊ. (1909-1910). 1913ին կը հրաժարի Միաբանութենէն. կը ձեռնադրուի եպս. Սսոյ մէջ 1914ին, Սսէն կը տարագրուի միաբանակիցներով Ս. Յակոբի վանքը 1915ին. անգամ Սինոդի (1916-17). Առ. Դամասկոսի (1918-1919). Առ. Հաճնոյ 1920ին. բ. անգմա Առ. Կիպրոսի 1921էն սկսեալ մինչեւ ցայժմ կը վարէ նոյն պաշտօնը. արքեպս. 1924ին:

 

ՊԵՏՐՈՍ ԵՐԷՑ

ՄՁ. Թ. 697 ձեռագրին մէջ ունի հետեւեալ յիշատակագրութիւնը. «Դարձեալ յիշեցէք ի բարի զսուտանուն Պետրոս երէցս եւ զամուսին իմ զԱսլըզատէն, եւ զորդին իմ զԱստուածատուրն, զդուստրն իմ զՍավտերումն, զՏալիթէն, ամէն: Դարձեալ ես մեղապարտս… երէցս ստացայ զհայր Մաշտոցս ի հալալ ընչից իմոց եւ ետու ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, ի դուռն Ս. Յակոբայ, ի պարծանս հայոց ազգի… ի թվին ՌԿԴ (=1615) ամին ի յառաջնորդութեան վանից տէր Գրիգոր Արքեպիսկոպոսին… յիշեցէք ի բարի զսուտանուն Պետրոս երէցն եւ զծնողն իւր զՊօղոս քհյն. եւ զկողակիցն իւր զՄինէն եւ զորդիքն իւր զՄուշեղն, եւ զՈւմէտն եւ զմեղապարտ լոկ անուամբ զտէր Պետրոս եւ զդստերքն իւր զԹանկիկն, զՍանդուխտն, զԻշխան…»:

Խապ. Ցուց. տետր. 13, էջ 1292

ՊԵՏՐՈՍ ԿԹՂ. ՍՍՈՅ, ԿԱՐԿԱՌԵՑԻ

Եփրատ գետի մօտ Ս. Տիմոթէոս վանքին քառասուն տարի միաբանութիւն ըրած է: Յիշատակագիր մը 1330 թուական Մաշտոցի մէջ հետեւեալ կերպով կը յիշատակէ Կարկառեցիին Ս. Յակոբի վանքին կատարած ուխտաւորութիւնը նախ քան զկաթողիկոսութիւնն. «Աստուածատուր ծառայ Փրկչին եւ բարեխօսութեամբ Ս. Կուսին, թվին ՌԼԸ (=1589) ամին. Կարկառու Պետրոս վրդ-ն եկաւ երկրպագութիւն ս. Գերեզմանին առաջնորդութեան տէր Դաւիթ արքեպիսկոպոսին եւ կացաք ամ մի Երուսաղէմ սուրբ քաղաքիս, ժէ աւր Ս. Յարութեան մէջ կեցաք»: (Խապ. Ցուց. տետր. Ա. էջ 104): Ս. Յակոբի վանքին պարտուց վճարման աշխատողներէն մին էր, Սսոյ Ազարիա կթղ-ին օրով. նոյն նպատակին համար իր աշակերտներով նուիրակութեան ելած է Կարնոյ եւ Երզնկայի կողմերը, հաւաքուած դրամները կը ղրկուին Ազարիա կթղ-ին, որ Այնթապցի Յովհաննէս վրդ-ին ձեռքովը կը հասցնէր Ս. Յակոբի վանքը, անոր գրաւները ազատելու համար: Կարկառեցին յետոյ կ՚ընտրուի կթղ. Սսոյ եւ կը նստի Հալէպի մէջ, ժամանակակից մը հետեւեալը կը գրէ այս մասին. «Եւ Հալէպցիք հակառակ Յովհաննէսին (Այնթապցին) հարկ եդին ի վերայ Պետրոսին եւ ստիպէին զնա լինել կաթողիկոս յանուն սուրբ յԵրուսաղէմայ. զի դու աւագ մեծ վարդապետ ես ի մէջ ամենայն հայոց եւ բազում աշակերտելոց հայր եւ հալապա մերձ յԵրուսաղէմայ եւ ամենայն հայոց դուռն է: Այսպէս եւ այնպէս ասելով հազիւ ի յոչ կամաց ի հաւանութիւն ածին եւ օրհնեցին եւ նստուցին ի Հալէպ. » (Դարանաղցի. էջ 321-331. նաեւ 351-352): Կարկառեցին եօթը տարի կը նստի Հալէպի մէջ (1602-1608), ուր 1608ին կը վախճանի եւ կը թաղուի Ս. Քառասուն Մանկանց եկեղեցիին բակը:

տե'ս իր տապանագիրը. Սիօն. 1868, էջ 214. Ա. Մամուլ. 1908, էջ 592

ՊԵՏՐՈՍ ԿԹՂ, ՍՍՈՅ, ՀԱԼԷՊՑԻ (Պիծակ)

Առ. Կարկառի 1700ին. հակաթոռ կթղ. (1708-1712). 1710ին Հալէպ կը գտնուի եւ իր սեփական Մեկնութիւնք խորագրով ձեռագիրին մէջ կը գրէ հետեւեալ յիշատակարանը. «Յիշատակ է գրգուկս պետրոս Բերիացի բանասիրի, ի թվին ՌՃԽ եւ Թ ին (=1700) ի առաջնորդութեան Կարկառ քաղաքին. ստացայ ի Հասան մասուր նահանգին, ի թվին ՌՃԾԷ (=1708) եղեւ կաթողիկոս ի Սիս քաղաքին եւ ի թվին ՌՃԾԹ (=1710) եկն Բերիա քաղաքն եւ բազում անցք անցին ընդ իս. Աստուած զվերջն բարին կատարեսցէ»: (Հալէպ. Ցուց. Թ. 127): Ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը, ուր կը վախճանի 1728ին եւ կը թաղուի Ս. Փրկչի վանքը. տապանագիրն է հետեւեալը. «Այս է տապան Պետրոս կաթողիկոսին Կիլիկիոյ որ փոխեցաւ առ Տէր ի թվ. ՌՃՀԷ (=1728), ամէն». (տե'ս նաեւ Սաւալան, էջ 1472): Իր տուած յիշատակի մասին տեսնել:

ՄՁ. Թ. 532

ՊԵՏՐՈՍ ՂՈՒԼԷԼԻԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ

1758ին Ս. Յակոբի վանքին կը նուիրէ ոսկիէ սկիհ մը, ի յիշատակ իր ննջեցելոց:

Ցուց. Պ.

ՊԵՏՐՈՍ (ԽՕՃԱՅ) ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ

Ս. Յակոբի վանքին կը նուիրէ Աւետարան մը (ՄՁ. Թ. 1938) 1611ին ընդօրինակուած, որուն յիշատակարանէն կը քաղենք հետեւեալը. «… հեզահոգի մահտեսի խօջայ Պետրոսն ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց, հօրն Աղուպին, եւ մօրն Մերումին եւ կողակցին իւրոյ Թութիկին, եւ զաւակացն Սուլթանափուսին, Գուզալին, Աւետիքին, Առաքելին, Հերապետին, Սիմոնին, Ջւանիկին եւ եղբարցն Սահակին եւ հանգուցեալ կողակցուն Սուլթանփաշին եւ դստերն Միմիրին եւ որդւոյն Խաչատուրին, Ծատուրին եւ հանգուցեալ եղբօրն Մովսէսին, եւ կողակցուն Բահարին, Մկրտչին, Առաքելին, Մարտիրոսին, Խաթունին եւ հոգեւոր եղբօրն Դարւիշին եւ կողակցուն իւրոյ Մէր տատիկին եւ որդւոյն Մուրատին, Աստուածատուրին եւ դստերն Սալւարիւխանին եւ եղբաւրն Խէրխէրին, Սուքիասին եւ Ջանիփուսին եւ եղբաւրն Բարաքիասին եւ մաւրն Թանաքին, եւ Պետրոսի հաւրեղբաւրն Անդրէասին, եւ կողակցուն Շահզատին եւ միւս հաւրեղբօրն Մերջուբաթին եւ կողակցուն Սուլթան փաշին…: … Յիշատակ է սուրբ աւետարանս ի սուրբ քաղաքն Երսղմ. ի դուռն Ս. Յակոբայ Ջուղայեցի խօճա Պետրոսէն…»: (Խապ. Ցուց. տետր Է. էջ 523-24): Յիշեալը Ս. Յակոբի նուիրած է նաեւ Ճառընտիր մը (ՄՁ. Թ. 9), հաւանաբար ԺԵ-ԺԶ դարուն ընդօրինակուած:

Անդ. տետր. նոյն, էջ նոյն

ՊԵՏՐՈՍ ՊԵ.

(1461-1476). կը յիշատակուի ՄՁ. Թ. 27 ռագիր Յայսմաւուրքին յիշատակարանին մէջ:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՊԵ.

(1501-1507).

Ցպե. էջ 50-51

ՊԵՏՐՈՍ ՊԵ. ԵՒԴՈԿԻԱՑԻ

Աշկ. Գանձակեցի Կարապետ պտրք-ի. Նւ. Հնդկաց. փոխանորդ, Լսպ. եպս. կը ձեռնադրուի 1788ին. Ս. Յակոբի վեց նազըրներէն մին ըլլալով 1791ին, պտրք. կ՚ընտրուի 1793ին. 1798ին Նաբոլէոն Պոնաբարդ Եգիպտոսի վրայ յարձակելով ուզեց արշաւել նաեւ Պաղեստին. այդ պատճառաւ երկրին մէջ խռովութիւններ եւ շփոթներ շատցան եւ վանքերու մէջ կողոպուտներ եւ սպանութիւններ տեղի ունեցան. կողոպտուած վանքերու մէջ կային Ս. Հրեշտակապետի եւ Ս. Փրկչի վանքերը. Պետրոս պտրք. հազիւ կարողացաւ մեղմել տեղական խլրտումները` եւ անմիջապէս Յոպպէ գնաց բողոքելու համար եպարքոսին, սակայն ծանր հիւանդութեան մը հետեւանքով 1800ին վախճանեցաւ հոն եւ թաղուեցաւ հասարակաց գերեզմանատունը. իսկ 1837ին Նիկոմիդացի Գրիգորիս վրդ-ի տեսչութեան օրով, փոխադրուեցան անոր ոսկերոտիքը եւ ամփոփուեցան Յոպպէի Ս. Նիկողայոս եկեղեցիին գաւիթը (Սաւալան, էջ 987. ժպե. Հատ. Բ. էջ 134):

Պետրոս պտրք. 1799ին Ռուսաց կայսրէն ստացած է երկգլխի արծիւ եպկար շքանշանը: Իր անուամբ կը գտնուի նամակի մը պատճէնը, Երուսաղէմի Պօղոս պտրք-ին ուղղուած (Տաշ. Ցուց. էջ 911):

Ս. Փրկչի տեսուչ` Եւդոկիացի Մարկոս աբ. (յետոյ եպս. տե'ս էջ 259). 1794ին նոյն վանքին մէջ Պետրոս պտրք-ի ուղեւորութեան եւ մահուան մասին կը զետեղէ խաչքար մը, հետեւեալ արձանագրութեամբ.

«Նստաւ յաթոռն Երուսաղէմի

Ի պատրիարգ հայոց ազգի.

Եւդոկիացի Պետրոսն արհի

Ի թուին Ռ. Երկերիւրի.

Իսկ քառասուն եւ երեքի

Փետրուարի Ժ. եւ չորսի.

Ապա քառասն յիններորդի

Մայիս ամսոյ օր իննի

Էջ ի Յոպպէ ծանր յաղմկի.

Առ ի աղերս փոխարքայի.

Ուր կայր բանակն արքունի

Վասն առնլոյ? Եգիպտոսի.

Բայց օր մահու նորա կանխի

Եւ անդ մարմին նորա թաղի:

Ես հոգեծին նոյնոյ վեհի

Մարկոս տեսուչ Եւդոկիացի,

Գեղակերտ խաչս աստ կանգնեցի

Որով նորին վեհն միշտ յիշեցի».

Իսկ անոր տապանագիրն է հետեւեալը.

«Եւդոկիացի Սրբազան Պետրոս պատրիարքն Երուսաղէմի ի ժամանակս պատերազմին ֆրանկսըզաց յորժամ բանակն օսմանեան էր ի Յոպպէ. յառաւել նեղութենէն եկն առ եպարքոսն գտանել այցելութիւն, որոյ հասեալ անդէն վախճանն հանգեաւ ի տէր. որոյ զհոգին տէր լուսաւորեսցէ. ի թուին ՌՄԽԸ (=1799). Յունիսի իա. »

 

ՊԵՏՐՈՍ ՍՐԿ.

Մբ. 1696ին Ս. Յակոբի վանքին մէջ կ՚ընդօրինակէ Ժողովածու մը քարոզներու. այս ձեռագիրը կը պարունակէ նաեւ հետեւեալները. 1. Վկայութիւնք Աստուածաշունչ գրոց. 2. Կտակ Մեծի Ուրբաթու. 3. Ցանկ Յայսմաւուրաց. 4. Բան Աւետեաց կուսին. 5. Բառգիրք մը:

Էջմ. Ցուց. Թ. 2235. էջ 223-224

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ԱՅՏՆՑԻ

Մբ. Ձռ. 1822ին:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ԱՍՏԱՊԱՏՑԻ

Ս. Յակոբի վանքին իր ընծայած յիշատակներու մասին:

տե'ս ՄՁ. Թ. 532

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Երուսաղէմի հիւսիսային կողմը, երեք ժամ հեռաւորութեամբ Էլբէրէհ (ըստ Ս. Գրոց Բէէրօթ) գիւղին կիսաւեր եկեղեցիին հարաւային պատին վրայ փորագրուած է, ինչպէս կը կարծուի, սոյն Պետրոս վրդ-ի անունը, որ Երուսաղէմէմն հայրենիք կը վերադառնայ իր ուխտը կատարելէ վերջ. 1875ին նոյն գիւղը կ՚այցելէ Ս. Յակոբի միաբան Մելքիսեդեկ վրդ: Մուրատեան եւ հետեւեալ տեղեկութիւնները կուտայ այդ կիսաւեր եկեղեցիին մասին. «Աւագ խորանի կամարակապ կիսագօտւոյն վրայ տեսնուած են հայկական գրեր, թէեւ անընթեռնլի, նաեւ հարաւային պատին վրայ նշմարուած է Պետրոս վրդ-ի մը անուան արձանագրութիւնը, երկու հարիւր տարի յառաջ փորագրուած. եկեղեցին քառակուսի ձեւ ուենցած է եւ շատ կը նմանի Հայաստանի կիսաւեր վանքերուն. » մանրամասնութիւնները տեսնել (Սիօն. 1875. էջ 136-137), նաեւ մեր յօդուածը Էլպերէհ գիւղի Հաոյց եկեղեցին Երուսաղէմի ճանապարհին վրայ խորագրով:

Սիօն. 1927, էջ 178-182

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ԳՈՄԱՁՈՐԵՑԻ (գիւղ Բասենի)

Մբ. 1771ին Կարին կը գտնուի պաշտօնով:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ԵԳԻՊՏՈՍԻ

Մբ. 1395ին գործով Եգիպտոս կը գտնուէր:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ԵՒԴՈԿԻԱՑԻ

Մբ. 1808ի Ս. Յարութեան հրդեհէն հազիւ ազատուող անձերէն մին էր:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ԹՕՓՐԱԳԳԱԼԵՑԻ

Մբ. պատանքճի 1793ին, (@ 1855):

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՀԻՒՍՆԻ ՄԱՆՍՈՒՐՑԻ

Մբ. Ժամօրհնող 1807ին. նոյն թուականին Ս. Յակոբի եկեղեցիին կը նուիրէ Ընթրեաց պատկեր մը. վախճանած է 1818ին, իր տապանագիրն է հետեւեալը. «Այս է տապան հանգստեան սուրբ Յակոբայ միաբան Հիւսնի-Մանսուրցի ժամօրհնող Պետրոս վարդապետին որ հանգեաւ. ՌՄԿԷ» (=1818):

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. 1863ին ժամասաց:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. Նւ. Իզմիտի. Քէօթահիոյ եւ շրջականերուն 1701ին, կը յիշատակուի Մինաս Ամդեցիի Օրագրութեան մէջ:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. թագման 1667ին:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. 1688ին Ս. Յակոբի վանքին մէջ կ՚ընդօրինակէ Ստեփան վրդ. Լեհացիին Թարգմ. Բարոյական Առակաց ձեռագիրը:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՄՇԵՑԻ, ԹՈՎՄԱՍԵԱՆ

Մբ. 1842ին. ՏՓ. 1847ին. Ժամըրհնող (1864-70), կը վախճանի 1855ին:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. 1750ին. Նւ. Թրակիոյ:

Նաշեան. էջ 145

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. ՏԴ. Պետրոս վրդ. նամակ մը գրած է (անթուական) Ս. Աթոռոյ պատրիարքին, որուն կը տեղեկացնէ թէ` ձեռագիր Յայսմաւուրքի մը յիշատակարանին համաձայն, Գրիգոր պտրք Պարոնտէրի ժամանակ նորոգուած է Դամասկոսի Ս. Սարգիս եկեղեցին. ձեռագրին թուականն է ՌԿԶ (=1617): Յետոյ կ՚աւելցնէ թէ` նոյն վանքին շինութիւնը իր օրով ալ կը կատարուի խօճա Լութվի բժշկապետին եւ թարգման Դաւիթի ջանքերով: Առաջինը յետոյ վէքիլ կը կարգուի Ս. Սարգիս եկեղեցիին, վանքին հոգետան եւ վագըֆներուն: Պետրոս վրդ-ի տապանագիրն է հետեւեալը.

«Այս է տապան հանգստի

Եւ միաբան Ս. Սաղեմի.

Րէիզ ԻԸ ամի

Առաջնորդի Դամասկոսի.

Տէր Պետրոս աբեղայի

Եկեղեցիս նորոգողի.

Հանդիպողք ինձ ողորմի

Կազմեցաւ Ռ. Մ. Հ. (=1821) ամի

Արդեամբ Գրիգոր եպիսկոպոսի»: 

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՆԵՐԿԱՐԱՐԵԱՆ, ԱՏԱՓԱԶԱՐՑԻ

1876ին ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը եւ ապա կը մեկնի Եգիպտոս: Վարած է գաւառական այլեւայլ պաշտօններ: Յիշեալը վախճանած է Ատափազարի մէջ եւ թաղուած է քաղաքին Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցիին բակը:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՊԱԼԻԵԱՆ, ԿԵՍԱՐԱՑԻ

Մբ. Ձռ. 1881ին. ՏԴ. (1885-86). ՏՓ. 1886ին. կը մեկնի վանքէն 1887ին:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՎԱՆՑԻ, ՈՐԴԻ ԽՕՃԱ ԵՈՒՍՈՒՖԻ

Մբ. 1705ին իր ծախքովը կը շինէ Ս. Յակոբի վանքին Աբեղաթաղի խուցերէն մին, որ կը կրէ իր յիշատակարանը:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՎԱՆՑԻ ԿԱՄ ԿԱՃԷՏՑԻ, Տ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ

Մբ. Ծ. 1800ին. Ձռ. Կտուց Անապատի մէջ 1832ին, նախապէս վանահայր Ս. Առաքելոց վանքին. ապա կը միաբանակցի Ս. Յակոբի 1842ին. խոստ. այրերու (1870-76). կը վախճանի 1877ին եւ կը թաղուի Սիոնի գերեզմանատան մէջ, իր տապանագիրն է հետեւեալը. «Այս է տապան հանգստեան Կաճետցի Տէր Պետրոս վրդ-ի միաբան Ս. Աթոռոյս որ հանգեաւ ի տէր ի թուին Քի. 1877 Մարտ 8»:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. պաշտօնով Պաղտատ կը գտնուի 1745ին:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՏԻՒՐԻԿԵՑԻ

Մբ. 1756ին: Իր ջանքով եւ Միջագետքի ազգայնոց օժանդակութեամբ Ս. Յակոբի վանքին համար շինել կուտայ վարդապետական գաւազան մը, հետեւեալ յիշատակարանով, որ գրուած է նոյն գաւազանին վրայ. «Յիշատակ է գաւազանս Ս. Յակոբայ տիեզերական աթոռոյն հայկազուն ժողովրդեան Միջագետաց նահանգին ջանիւ եւ աշխատութեամբ տեառն Պետրոսի արթուն վրդ-ի Տիւրիկեցւոյ եւ ծայրագոյն նուիրակի սրբոյն Սաղիմայ յամին 1756 եւ հայոց ՌԲՃԵ»:

Ցուց. Պ.

ՊԵՏՐՈՍ ՔՀ.

Մբ. Լս. Ս. Յարութեան, ուր եօթը տարի ծառայելէ յետոյ կը վախճանի: Այս քահանան կը յիշատակուի վարի Մանիսայի եկեղեցիին մատենադարանը գտնուող եւ 1526 թուականը կրող ձեռագիր Աղուիսագիրքի մը Յիշատակարանին մէջ:

 

ՊԵՏՐՈՍ ՔՀ. ԳՈՂԹՆԱՑԻ

ՌՃԿԴ (=1715) թուին ուխտաւորութեամբ Ս. Յակոբ կ՚այցելէ եւ ՄՁ. Թ. 135 ձեռագիրին մէջ հետեւեալ յուշադրութիւնը կ՚ընէ.

«Ես տէր Պետրոս նուաստոգի.

Բարեաց թափուր ամենայնի

Կամաւ իմով ի հոգ մտի.

Շնորհօք Այ. ի հոս եկի:

Ով ոք զտէր Պետրոս յիշէ.

Եկայք օրհնեալ ձայնն լսէ.

Նա է բնիկ Գողթ գաւառէ,

Ի յանուանեալ Բոյոտն գեղջէ,

Թվ. ՌՃԿԴ (=1715) է»:

Խապ. Ցուց.

ՊԵՏՐՈՍ ՔՀ. ՀԸԶՈՒԵՑԻ

Ս. Յակոբի վանքին կը նուիրէ մէկ մագաղաթեայ Աւետարան, կողքը արծաթ խաչերով:

տե'ս ՄՁ. Թ. 532

ՊԵՏՐՈՍ ՔՀ. ԵՂԵԳԵՑԻ

Վանի Յայնկոյսներ եկեղեցիին ձեռագիր Աւետարանը (ԺԳ. Դար) ունի յիշատակարան մը, որմէ կը հասկցուի թէ Պետրոս քհ. եօթն անգամ ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը եւ կ՚ստանայ այս Աւետարանը. յիշատակարանն է հետեւեալը. «փառք… արդ կազմեցաւ եւ թերին լցաւ. տառս աստուածային, կտակս արարչին եւ տեառն Յիսուսի Աստուածորդւոյն. ի թվաբերութեանս հայոց ՊՀԹ (=1430), զոր ստացեալ էր զսա տէր Պետրոս Եղեգեցի. ի դռանն արքունի, եւ ի գերեզման Քրիստոսի, ի վայելումն անձին ւիրո նահատակի, որ ի հոգսն մաշի վասն Երուսաղէմի, է. անգմա յերթեւեկի. նաեւ եղբօրորդւոյն Ստեփաննոսի, սուտանուն կրօնաւորի: Եւ ի յահէ չարին Շահը ռուհի. որ աւար էառ զաշխարհս հայկազնի. սա պահեստի եղեալ ի վիմի, եւ բղխեալ վտակ ջրի, եւ տապալեաց զմշտահոսան աղբիւրն կենդանի: Արդ, որք հանդիպիք սմա, անմեղադիր լերուք սղալանաց եւ թերութեան որ ի սմա, զի յոյժ աւերեալ էր: Այլ եւս յիշեսջիք ի սուրբ յերկնաթռիչ յաղօթս ձեր զստացաւղ սորին, զտէր Պետրոս եւ զամենայն արեան մերձաւորս, եւ զիս զանարժան Ստեփաննոս եւ զծնողս մեր. եւ րո յիշէ յիշեալ լիցի եւ նա յաւուրն աներեկի յաջակողմեան դասին բազմի, ամէն. »: Այս ձեռագիրը ունի նաեւ ուրիշ յիշատակարան մը զոր կը դնենք հոս. «Կամաւն Ամենակալին Աստուծոյ, ես տէր Պետրոս արհիեպիսկոպոս վերադիտող այսմ նահանգի, իմ կամաւ եւ իմ յօժարութեամբ` զիմ Աւետարանս, որ բերի յԵրուսաղեմայ- ստացուած հալալ արդեանց իմոց, տվի իմ սանամօրն` պարոն Սիթի խաթունին եւ իւր աստուածատուր զաւակացն. կենաց բարեխօս եւ քաւիչ յանցանաց, որ, քանի կենդանի է, յամէն տարի, բ. պատարագ տայ առնել մեզ, եւ երկու ոչխար մատաղ. անխափան. Աստուած շնորհաւոր առնէ պարընացն զսուրբ աւետարանս անջինի յիշատակ հոգւոց նոցա…» (Լաշա. Ցուց. էջ 134-135): Վերջին յիշատակարանը թուական չունի. Պետրոս արքեպս. նոյն տէր Պետրոս Եղեգեցին կը թուի ըլլալ:

 

ՊՐՈԽՈՐՈՆ ՊԿ. ՍԻԼԻՍՏՐԵՑԻ

Մբ. աշկ. Երուսաղէմացի Յովհաննէս եպս-ի (Հաննէ). 1703ին Սեչովի մէջ (Պուղտան) կը կատարէ Զատիկը (ՄՁ. Թ. 1137). 1728ին Նւ. Զմիւռնիոյ, Կ. Պոլսի եւ Կեսարիոյ (ՄՁ. Թ. 948). Նւ. Թօգատի (ՄՁ. Թ. 532): Նալեան Յակոբ պտրք-ի հրաժարման ատեն Պոլիս գտնուելով` 1749 Զատկին կը յաջորդէ անոր եւ հազիւ եօթն օր կը տեւէ իր պաշտօնը եւ կ՚ստիպուի հրաժարիլ. այս մասին Սարգիս դպիր Յովհաննէսեան կը գրէ իր Վիպագրութիւն Կ. Պոլիս մայրաքաղաքին ձեռագիր գործին մէջ. «Պրոխորոն Վ. Սիլիստրեցի նուիրակ Երուսաղէմի ՌՃՂԸ (=1749) մարտի 26 նստաւ յօրն Զատկի. Զ օր ժառանգեաց` յետ Զ աւուրց Նոր Կիրակէի շաբաթի օրն քշեցին: Մինաս Վ. Ակնցի առաջնորդ Մշու Ս. Կարապետի ՌՃՂԸ (=1749), որոյ վէքիլ նստաւ Յարութիւն վ-ն Պալատցի, մինչեւ բերին զՄինաս յԱրզրումայ, որ եմուտ Ստամպօլ ՌՃՂԸ (=1749) եւ ժառանգեաց զաթոռն (Հա. 1914, էջ 590): Գրիգոր պտրք. Պասմաճեան իր Յիշատակարանին մէջ (էջ 29-30) հետեւեալը կը գրէ Պրոխորոն վրդ-ի մասին. «պրոխորոն վրդ-ն, արքեպս. քաղցր բարուք եւ դիմօք եւ բազմաշխատ նուիրակն Ս. Երուսաղէմի, իյայնմ ժամանակի ոմանք գլխաւոր իշխանքն հայոց. յորդորեցին զինքն, ի ծածուկ Յակոբայ պտրք-էն. եւ արարին պատրիարք հայոց Կ. Պոլսոյ. որ ի լինել նորին, խեղճ եւ ողորմելին միայն եօթն օր կարաց տեւել ի պատրիարգութեան իւրում. այլ զկնի եօթն աւուրց, մեծաւ անարգութեամբ, բազում նախատանօք, զանազան զրպարտութեամբ եւ բազում հայհոյութեամբ զաղաղակս բարձին, եւ ոչ ընդունեցին զինքն ամենեւին. այլ արտաքս հանին զինքն ի պատրիարքարանէն… մատնելով եւ տալով ի ձեռն բռնաւորաց` յաքսորս առաքեալ եղեւ ի դղեակն պոնտոսի. ուստի մնալով ժամանակ ինչ, եւ զկնի անդ կալաւ զվիճակն իւր, գոլով ի մէջ դառնութեան եւ տառապանաց»: Ուրիշ նամակագիր մը հետեւեալ կերպով կ՚արտայայտուի անոր մասին. «Խախտեալ ի հաւատոյն եւ թիւրեալ ի ճշմարտութենէ, կամ դարձ կամ բարձ»: Պրոխորոն վրդ. Ս. Յակոբի վանքին մէջ ունի անձնական յիշատակներ, որոնք են մէկ գրչագիր (ՄՁ. Թ. 948). մէկ ոսկի բուրվառ, վզի ոսկիէ խաչ մը, սրմայով բանուած թագ մը, եւ մէկ վարագոյր Աւագ սեղանի, կարմիր աթլաս կլապտանով (տե'ս Ցուցակ Թէոդորոս պտրք-ի 1817, եւ ՄՁ. Թ. 532): Նոյն վարագոյրին յիշատակարանն է հետեւեալը. «Յիշատակ է պատուական վարագոյրս Սիլիստրեցի Պրոխորոն ածաբան. վրդ-ին եւ հոգեւոր հօրն իւրոյ Աթոռակալ Հաննա Յովհաննէս վրդ-ին Ս. Երուսաղիմացւոյ, եւ ծնողի իւրոյ… ի պատրիարքութեան Տն Գրիգորի եւ Տն Յովհաննու վարդապետաց ի Ս. Երուսաղէմ, ի Ս. Յակոբ, յաթոռ ամ. հայոց ի թվին ՌՃՁԳ» (=1734):

 

ՊՕՂՈՍ ԱԲ. ԷՐԶՐՈՒՄՑԻ

Մբ. 1693ին կը վախճանի Բեթղեհէմի հայոց վանքին մէջ, ինչպէս կը յիշուի Մինաս Ամդեցիի Օրագրութեան մէջ:

 

ՊՕՂՈՍ ԱԲ. ՈՒՌՀԱՅԵՑԻ

Մբ. Ս. Ծննդեան վանքին մէջ 1660ին կ՚ընդօրինակէ Խորհրդատետր մը իրեն համար, եւ կը գրէ հետեւեալ յիշատակարանը. «Փառք… գրեցաւ սբ. Խորհրդատետրս ձեռամբ անարժան Պօղոս յՈւռհայեցոյ, որ անուամբ եմ աբեղա եւ գործովս ունայն… փափաքեցայ եւ գրեցի զսա յիշատակ եւ ծնողաց իմոց… գրեցաւ սա ի թուականիս հայոց ՌՃԹ (=1660), (ի ս. քաղաքն Երուսաղէմ, ) ի դուռն Ս. Ծննդեան. »:

Խապ. Ցուց. տետր ԻԷ. էջ 2029-30

ՊՕՂՈՍ ԱԲ.

ՊԽ (=1391), իր Ճառընտիր գիրքը կը յիշատակէ Ս. Փրկչի վանքին եւ կը պատուիրէ որ դուրս չհանեն:

ՄՁ. Թ. 589.

Խապ. Ցուց. տետր ԾԲ. էջ 4025-26

ՊՕՂՈՍ ՀԱՊԷՇ

ՊՁԸ (=1439) թուին ընդօրինակուած Ս. Ներսէս Շնորհալիին Յս. Որդի ձեռագիրը 1674ին կը նուիրէ Երուսաղէմի Ս. Փրկիչ վանքին. նոյն ձեռագիրը այժմ կը գտնուի Վատիկանի հայերէն ձեռագիրներու մատենադարանը (Թ. 4) որմէ կը քաղենք հետեւեալ յիշատակարանը, «Ես հաբաշ Պօղոսս յիշատակ տվի զայս Յս. Որդիս ի Սբ. Փրկչի վանքն: Թվն. ՌՃԻԳ (=1674) ի Սբ. յԵրուսաղէմ. «փառք… արդ գրեցաւ սա ի թվականութեանս հայոց ՊՁԸ (=1439) ձեռամբ մեղապարտ գրչի Աբրահամ աբեղի. յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ…».

(Tisserant. էջ 5-6)

ՊՕՂՈՍ ՄՈՄԱՎԱՃԱՌ

Քրձ. 1887ին իր ծախքովը Բեթղեհէմի մէջ շինել կուտայ մթերանոց մը, ի նպաստ Ս. Աթոռոյ:

 

ՊՕՂՈՍ ՅԱԿՈԲԵԱՆ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆՑ, ԵՐԵՒԱՆՑԻ

Վաճառական. 1866ին ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը. Եսայի պտրք-ի առաջարկութեան վրայ` Ս. Յակոբին կը նուիրէ 400 օխայ ծանրութեամբ զանգակ մը, որ վանք կը բերուի 1868 Օգոստոսին:

Սիօն. 1868. էջ 188

ՊՕՂՈՍ ՊԵ.

(1321-1331) (Յպե. էջ 44). Բարոնիոսին Տարեգրոց շարունակող Raynald էն մասամբ իւիք յայտնի է Յովհաննէս ԻԲ պապին (1316-1334) Հայոց ղրկած նպաստներուն քանակը: Վատիկանի դիւանին բացուիլը լուսաբանեց այս պարագան. Oriens Christianus թերթը (1904, տետր Ա. էջ 184-186) յիշեալ Հայոց ըրած դրամական օգնութիւններուն համառօտ ցուցակը յառաջ բերած է քաղելով Introitus եւ Exitus (ելեւմուտք) հատորներէն, որ կը բովանդակեն վատիկանեան դիւանին մէջ պահուած նոյն ժամանակի յիշատակարանները: Համառօտողը` Շէֆէր` լոկ գերմաներէն լեզուով քաղուածոյք մը յառաջ բերած է: Մենք հոս զանց կ՚ընենք յիշել հայոց թագաւորին թարգմանին, գործակալին, հայ ասպետներուն եւ այլոց տրուած նպաստները ու միայն կը դնենք Երուսաղէմի հայոց Պօղոս պատրիարքին (փակագծի մէջ անունը սխալմամբ Պետրոս գրուած) երկու անգամ ղրկուած նպաստները. առաջինը 1322 Սեպտ. 8ին. Պապին եւ Կարտինալներու ժողովին որոշմամբ` եւ Փլորինտիայի Բարդերուն վաճառականական ընկերութեան միջնորդութեամբ` իբրեւ օգնութիւն Կիպրոսի եւ Հայաստանի թագաւորութեանց` Երուսաղէմի պատրիարքին 12. 000 ոսկի ֆիորին (=480000 մարկ) կը տրուի: Փոխառութեան դրամը 890-960) ոսկի ֆիորին շահ կը բերէր: Շէֆէր կը դնէ հետեւեալ ծանօթութիւնը Raynald էն (ԺԵ. ոչ թէ Ե. էջ 218): Նոյն Պապը Երուսաղէմի պատրիարքին գրուած նամակի մը համաձայն, (Գաղտնի Ցանկ. Յովհ. Գ. էջ 266, ամ 1323) այս գումարը, ինչպէս նաեւ հետեւորդ գումարը, սահմանուած էր հայոց թագաւորութիւնը սարակինոսներուն դէմ պաշտպանելու համար:

Երկրորդը` 1323 մարտ 5: Պապին մասնաւոր հրամանովը սոյն վաճառականական ընկերութեան ներկայացուցիչներուն 18. 000 ոսկի ֆիորին եւս (720. 000 մարդ), ինչպէս նաեւ 1440 ֆիորին փոխանակութեան դրամ կը յանձնուի եւ կը պատուիրուի` որ այս գումարը Երուսաղէմի պատրիարքին ձեռքը տրուի Հայաստանի թագաւորութեան պաշտպանութեան համար: Introitus եւ Exitus հատորներուն հրատարակութիւնը մեր Կիլիկիայի պատմութեան շատ մութ կէտերը պիտի լուսաւորէ, ինչպէս յառաջ բերուած կտորներէն յայտնի կը տեսնուի:

Հա. 1908, էջ 56-58

ՊՕՂՈՍ ՊԵ. ԳԱՌՆԵՑԻ

(Ապա կթղ. 1418-1430). հայրը Աւտարշահ. մայրը Թիմնա (ՄՁ. Թ. 1). ՊԿԴ (=1415) թուին Եգիպտոսի մէջ (ՄՁ. Թ. 1950). Ս. Աթոռոյ պատրիարքութիւնը կը վարէ (1417-1419). կը գնէ Գեթսեմանի ձորին Ձիթենեաց պարտէզը որուն մուրհակը 1413 թուականով կը պահուի մինչեւ ցայսօր վանքին դիւանաթուղթերու մէջ, նոյն պարտէզը թէեւ քիչ վերջ կը յափշտակուի, բայց հայք վերստին կը գնեն զայն. Պօղոս պտրք. Արեւելեան վարդապետներու խնդրանքովը կ՚ուղեւորի Սիս եւ կը վերջացնէ Հայոց հայրապետանոցին մէջ տիրող երկպառակութիւնները. 1419ին կ՚ընտրուի կթղ. ամենայն հայոց ինչպէս կը վկայէ Ս. Յակոբի վանքին Ճառընտիրի մը (Թ. 1) յիշատակարանը. «Տէր Պօղոս որ էր արքեպս. Երուսաղէմի, որ յետ սուղ ինչ աւուրց եղեւ կաթուղիկոս ամենայն հայոց. ետ գրել զՃառընտիրս զայս ի թուին հայոց ՊԿԸ (=1419)».

Պօղոս կթղ. վերստին Երուսաղէմ կ՚այցելէ (1423-24) իր ձեռնասուն վրդ-ին հետ. եւ այս առթիւ ընդօրինակել կուտայ Յովհաննէս աբեղային Յայսմաւուրք մը եւ Սամուէլ Երզնկացիին Տարեգիրքն. եւ իբր յիշատակ կը տանի Սիս: Պօղոսի կաթողիկոսութեան օրով Ս. Յարութեան տաճարը երկու տարի փակ մնացած է, ինչպէս կը վկայէ Սամուէլ Անեցի. «Ի սոյն ամի ՊՀԳ (=1424) իշխանութեան Սքանտարին. եւ ի Պարոնութեան Սուլթան Ահմատին եւ ի կաթողիկոսութեան տէր Պօղոսին յԵրուսաղէմ Յարութեան դուռն` բ. ամ փակեալ կայր. » (Անեցի. էջ 174): Պօղոս կթղ. դեղակուր կը վախճանի 1430ին: Իր մասին տեսնել նաեւ Սիսուան, էջ 541:

 

ՊՕՂՈՍ ՊԵ. ՎԱՆԵՑԻ

(1768-1775). սերեալ յընտիր եւ ճոխ տոհմէ. յիշատակարանի մը համաձայն` Պօղոս պտրք. ունի ինքնակենսագրութիւն մը, որուն համեմատ տն կը ձեռնադրուի 1739ին. յաջորդաբար կը վարէ ժամասացի, օգն. փակակալի, եւ հրաւիրակի պաշտօնները. Նւ. Վանայ, Սեբաստիոյ եւ Թոխատի (1744-1752). եպս կը ձեռնադրուի 1752ին. դարձեալ Նւ. Ղրիմի եւ Ռումալիի (1755-1757). յետոյ Զմիւռնիա եւ Նիկոմիդիա 1759ին. դարպասընկալ (1762-67). պտրք. կ՚ընտրուի 1768ին. 1774ին, Եգիպտացի Ալի եւ Մեհմէտ պէյերու ապստամբութեան ժամանակ, պօղոս պտրք. շատ նեղութիւններ կը քաշէ, ներքին եւ արտաքին թշնամութիւններէ զղուած կը հրաժարի, բայց հրաժարականը կը մերժուի Պոլսի պատրիարքարանէն. ուրկէ գրեր կը ղրկուին Միաբանութեան` որ աջակցի պտրք-ին: Նոյն թուականին է որ Պօղոս պտրք. հինգ եպիսկոպոսներու, չորս վարդապետներու եւ հին եւ նոր թարգմաններու ստորագրութիւններով խստիւ կը բողոքէ Գաղղիոյ դեսպանին` Յոպպէի վանքի դրան բանալիին եւ Սիօնի գերեզմանատան խնդիրներու համար: Ան կը վախճանի 1775ին եւ կը թաղուի Ս. Փրկչի վանքը, իր տապանագիրն է հետեւեալը.

«Հողանիւթեայ այս դամբարան

Մարմնոյ միայն սա կայարան.

Նիւթ առաջին եւ գոյարան.

Վախճան վերջին առ որ գառնան:

Արդ` որ եդեալս է յայս տապան,

Պօղոսի արհի րաբունական,

Նստեալ յԱթոռ պատրիարքական,

Որ ի Սաղիմ երկիրն կոչման:

Րակերտ բարի քաջ հովուական

Եւ սիրելի յաչս մարդկան.

Խուն ինչ ցաւօք թողեալ զայս կեանս.

Ծածկեալ եղեւ ներհող տապան:

Թվին. ՌՄԻԴ» (=1775): 

 

ՊՕՂՈՍ ՊԿ. ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ, ԱԴՐԻԱՆՈՒՊՈԼՍԵՑԻ

Մբ. Ծ. 1763ին. որդի դերձակ Գրիգորի. աշկ. Խիւտավէրտի վարժապետին Պոլսի մէջ` հայերէնի համար. իսկ արաբերէն եւ պարսկերէն ուսանելու նպատակով կ՚ուղեւորի Եգիպտոս եւ Պաղտատ Գ. անգամ ըլլալով 1793ին կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը, առաջինը` Պոլսէն հետիոտս, եւ կը կարգուի սպասաւոր Ս. Գերեզմանին. Ձռ. 1707ին Պետրոս պտրք-էն յաջորդաբար կ՚ընտրուի քարտուղար պտրք-ի, դեռ նորընծայ` Նւ. Թօխատի, Պուրսայի, Զմիւռնիոյ եւ Կուտինայի (1801-2). ՓԿԵ. 1809ին. եպս. կը ձեռնադրուի 1814ին. իր գործունէութեան մանրամասնութիւնները տեսնել (ՄՁ. Թ. 85): ՊԿ. (1816-1823). իր պատրիարքութեան ազգային եւ եկեղեցական դէպքերը (տե'ս Պէրպէրեան, էջ 80 եւայլն): Պօղոս պտրք. Թէոդորոս պտրք-ի մահուանէ վերջ, թէեւ Երուսաղէմի պատրիարք կ՚ընտրու, ի բայց կը հրաժարի. իր օրով է որ 1823ին Ս. Յակոբի վանքի վարչութեան համար 16 յօդուածներէ բաղկացեալ կանոնագիր մը կը շինուի. նոյն տարին կը հրաժարի պատրիարքական պաշտօնէն եւ կ՚առանձնանայ Սկիւտարի վանքը. 1824ին կ՚որոշուի իբր ծայրագոյն կառավարիչ Ս. Յակոբի վանքին եւ 1825ին Եգիպտոսի ճամբով կը հասնի Երուսաղէմ. ներքին խնդիրները եւ պարտուց վճարման գործը ուսումնասիրելէ վերջ` խորհրդակցութեան համար կը դառնայ Պոլիս. 1828ին դարձեալ Երուսաղէմ կուգայ նոյն պաշտօնով, որ ժամանակ կը յաջողի վճարել Ս. Յակոբի վանքի 800. 000 ղրշի. պարտքը. այս մասին ընդարձակ տեղեկութեան համար տեսնել (Ժպե. Բ. Հատ. էջ 429 եւայլն. նաեւ ՄՁ. Թ. 16): Պօղոս պտրք-ի երկասիրութիւններն են հետեւեալները. Պատմութիւն անցից որ եղեւ ի Կ. Պոլիս (տպ. 1818). Թանգարան խրատու (Ա. եւ Բ. հատ. տպ- Օրթագիւղ, 1824). Զանազանութիւն հինգ դարուց. երեք հատ. (պէշ տէհր ֆէրգի) (Բ. տպ. Երուսաղէմ, 1849):

Ունի նաեւ անտիպ աշխատութիւններ, ինչպէս Բուրաստան Ս. Երկրի, զոր յօրինած է 1798ին, Պետրոս պտրք-ի խնդրանքովը, ինչպէս յայտնի է ձեռագիրին ընծայականէն, եւ զոր 1839ին իսկականէն ընդօրինակած է Դաւիթ եպս. Կարնեցի. Հերոնիմոս Պենետիկտեան կրօնաւորին Անտառ այլաբանութեան գիրքն ալ թարգմանած է եւ համառօտած է Խարբերդցի Ղուկաս վրդ-ի թարգմանած Կուռնելիոս Վէմեանի (a Lapide) Մեկն. հինգ գրոցն Մովսէսի երկասիրութիւնը. ընդօրինակութեամբ Վանանդեցի Յովհաննէս Միրզայեանի, որմէ ընդօրինակած է 1828ին Սեւանի միաբան Անտոն աբ. (Գեղարքունի. էջ 404-5): Պօղոս պտրք. կը վախճանի 1853ին եւ կը թաղուի Ս. Փրկչի վանքը. պատրիարքներու շարքին մէջ. իր տապանագիրն է հետեւեալը.

«Այս է տապան հանգստեան Պօղոս Ս. Արքեպիսկոպոսի Անդրիանուպոլսեցւոյ, նախկին պատրիարքի Կ. Պոլսոյ եւ Ս. Աթոռոյս հարազատ եւ բազմաշխատ միաբանի, որ ի հասակի իննսունամեայ հանգեաւ ի Տէր. յամի 1853 ի 5 Մայիսի»:

 

ՊՕՂՈՍ ՍՐԿ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ

Աշկ. Գրիգոր պատուելի Փէշտիմալճեանի (@ 1837), քարտուղար Ս. Յակոբի վանքին, ուր 1831ին կ՚ընդօրինակէ իր ուսուցչին զանազան անձերու գրած նամակները եւ իրմէ ալ աւելցնելով ուրիշներ ի մի կ՚ամփոփէ (ՄՁ. Թ. 99) ի պէտս Իկոնիացի Յարութիւն սրկ-ի որ աշակերտն էր աւագ լուսարար եւ խորհրդական Մկրտիչ արքեպս-ի:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. 1391ին Ս. Փրկչի վանքին կը նուիրէ ձեռագիր Տօնապատճառ մը 1290 թուականով:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԱՄԱՍԻԱՑԻ

Մբ. հայրը Մուրատ, ՌՃԽ (=1691) թուին Ս. Յակոբի վանքին կը նուիրէ Մեկն. Ս. Աւետարանին Մատթէոսի ձեռագիրը (ՄՁ. Թ. 258), ՌՃԺԷ (=1668) թւին ալ կ՚ընդօրինակէ Ս. Յակոբի մէջ Իգնատիոս վրդ-ի Մեկն. Ղուկասու ձեռագիրը եւ զայն ալ կուտայ վանքին 1692ին (ՄՁ. Թ. 572): Պօղոս վրդ. Ամասիացին եւս ստորագրած եւ կնքած է 1696ին հրաւիրակ Պօղոս վրդ-ի երկու թուղթերը, մին` Լիվոռնիոյ Խօճա Աղային, միւսը 1702ին Վենետիկի հայոց ուղղուած:

տե'ս Պօղոս վրդ-ի անունը

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԱՆԱՊԱՏՑԻ

Մբ. 1857ին Առ. Կիպրոսի:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԱՐԵՒԵԼՑԻ

Մբ. Առ. Եգիպտոսի (1814-1829): Պօղոս վրդ. Արեւելցին 1829ին վերադարձած է Ս. Աթոռ, խոստ, կարգուած եւ @ 1830 Նոյ. 22ին. իր տապանաքարնէ հետեւեալը.

«Վախճանաւոր գահաւորակ.

Զայս վիհ տեսի քեզ ինձ բնակ.

Այլ թէ խնդրես զփառաց պսակ.

Գանձես աստէն բարեաց վաստակ:

Արեւելեան ես տան զաւակ.

Աստ միաբան հոգւովս անքակ.

Նաեւ քոյին մեղաց որդեակ.

Քաւիշ էի քրտնավաստակ:

Եւ մինչ վաթսուն էր իմ հասակ.

Հրատապ հիւծայ զաւուրս հնգեակ.

Մանգաղարկու հաս ինձ արագ

Չեթող յալիս իմ յըսպիտակ:

Հուսկ ուրեմն հնձող հրեշտակ.

(Կոտրուած) էառ յայս յարկ զիս արկ.

Եւ արդ ընդ կոչ փրկչիս մնամ

Յայցելութեան կարօտանամ»:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԲԱԼՈՒՑԻ

Մբ. 1856ին կը մեկնի Հնդկաստան:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԲԱՂԻՇԵՑԻ

Մբ. ՏԲ. 1680ին:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԷՐԶՐՈՒՄՑԻ

Մբ. Առ. Պաղտատի 1745ին:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԹԻՒԹԻՒՆՃԻԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ

Մբ. 1821ին իտալերէնէ հայերէնի թարգմանած է Սկովտացի Blair ի (1718-1800) Leջons de litterature խորագրով գործը. մէկ մասը Երուսաղէմի եւ միւսն Եգիպտոսի մէջ: Ձեռագիրը կը մնայ Ս. Յակոբի մատենադարանին մէջ:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ, ՄՇԵՑԻ

Մբ. Ձռ. 1849ին. Առ. Կիպրոսի 1866ին. նոյն տարին ՏՅ. Ժամասաց (1864-76). Բ. անգամ ժամասաց 1877ին. Գ. անգամ ժամասաց (1878-89). փ. Լսպ. (1883-86). անդամալոյծ (1889-1891), կը վախճանի 1891ին:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԿԵՍԱՐԱՑԻ

Մբ. 1807-1828ին Եգիպտոսի մէջ կը պաշտօնավարէ. 1829ին կը դառնայ Ս. Աթոռ:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ԿԻՊՐՈՍԻ

Մբ. Ս. Յակոբի վանքին կը կտակէ 1050 ղրշ-ի գումար մը, որ կը յանձուի Նւ. Կիրակոս վրդ-ի ղրկելու համար Ս. Յակոբի վանքը, կը վախճանի 1843ին (1843 թուականով հաշուեցոյցէ մը քաղուած):

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՂԱՓԱՆՑԻ

Մբ. 1701ին Մինաս պտրք. Ամդեցիէն կ՚աքսորուի Ռէմլէ, ինչպէս կը յիշատակուի նոյն պտրք-ին Օրագրութեան մէջ:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՄԱՇԿԵՐՏՑԻ

Մբ. վէքիլ Երուսաղէմի Հալէպի մէջ (1768-1775):

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՄԱՐԶՈՒԱՆՑԻ

Մբ. Ս. Յակոբի վանքին նուիրած է 12 հատ արծաթեայ կանթեղ (տե'ս Ցուցակ Թէոդորոս պտրք-ի). Նւ. Հնդկաստանի:

ՄՁ. Թ. 448

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՄՈՄՃԻ

Մբ. հին հաշուետումարի մը մէջ կը յիշուի 1793ին. կը վախճանի 1800ին:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՇԱՀՆԱԶԱՐԵԱՆ, ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՑԻ

Մբ. աշկ. Ժառ. Վարժ-ի (1882-87). Ձռ. 1892ին, դասապետ 1895-1900. շինուածապետ 1900ին. ՏԲ. (1900-9). այդ առթիւ նորոգութիւններ կատարած է նոյն վանքին մէջ. կը մեկնի Ս. Յակոբի վանքէն 1910ին. կարգաթող Ամերիկայի մէջ 1913ին. յիշատակ կը թողու կէս մթերանոց մը Երուսաղէմի մէջ:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՊԱԼԱՏՑԻ

Մբ. Յակոբ վրդ. Պալատցի ձեռագիրի մը մէջ (ՄՁ. Թ. 598) Պալատցի Պօղոս վրդ-ի մասին գրած է հետեւեալ յիշատակարանը. «Ի թուին ՌՃՀԲ (=1723) եւ Յունիսի ամսոյ ԻԹ. օրն Շաբաթ ի տօնի Ս. Լուսաւորչի զկնի եկեսցէին. ա. ժամու հանգեաւ Պօղոս Աստուածաբանութեան վրդ-ն, եղբայրն մեր ի Քս. եւ մեծաւ փառօք թաղեցաւ ի մէջ Ս. Փրկչի վանիցն. ասացէք Ած. ողորմի հոգւոյն իւրոյ. սա երջանիկն ՌՃԽԶ (=1697) թուին եկեալ էր ի սբ. քաղաքս եւ միաբան եղեալ սբյ. աթոռոյն եւ ի ՌՃԽԲ (=1693) գնացեալ ի Հռոմ եւ եմուտ ի դպրատունն եւ ուսաւ գիտութիւն բազում եւ ի ՌՃԾԸ (=1709) թուին եկն ի Հռովմայ. ի ծառադութիւն սբյ. տանս հաւատարմաբար եւ բարեպէս մտերիմ մշակութեան եւ բամմաշխատ երախտաւոր ջատագովութեան մնայն, սիրելի ընդ ամ-սն, այսօր անջատեալ ի մէնջ գնաց առ բաղձալին իւր Քրիստոս բարւոք հաւատով, եւ եթող զմեզ ի մէջ խոր սգոյ եւ տրտմութեան. կեանք իմ Յս. Քս. եւ զիս արժանի արասցէ օրհնեալ սուրբ հոգւոյն առաջի եղբարց եւ հարց իմոց սրբոց տանս միաբանից մեռանել զի թերեւս աղօթիւն նոցա փրկեսցէ զիս տէր յօդային դիւաց, եւ սուրբ տեսլեան ամենասուրբ երեսացն արժանացուսցէ միջնորդութեամբ սրբոյ տնօրինականացն իւրոց եւ Սրբոց Յակոբեանց. որ ահա ԺԷ ամ եղեւ, կեամ ի ծառայութեան անարժանութեանս վա'յ է ինձ որ ոչ ունիմ գործ առաքինութեանց զի յոյժ թափուր եմ ի բարեաց. Պալատցի Յակոբ աբեղայ. »

Պօղոս վրդ-ի տապանագիրն է հետեւեալը.

«Այս է տապան դամբարանի

Տեառն Պօղոսի ընտրեալ պետի

Արդիւնաւոր միաբանի

Յոյժ գիտնական իմաստունի,

Տեղեաւ գոլով սա Պալատցի.

Յառոյգ հսկայ եւ հասակի

Ի թուին հազար հարիւր յըսնի

Քսան եւ երկու (=1723)…

Խնդրեմ ի ձէնջ աղերսալի

Որք ընթերցողք տուք զողորմին

Ամէն. »

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՊՈԼՍԵՑԻ

Մբ. երեսուն տարի պաշտօնավարած է Գահիրէի Ս. Աստուածածին եկեղեցիին մէջ. 1843 Փետր. 14ին Պօղոս վրդ. կը մասնակցի Գահիրէի ազգ. գերեզմանատան Ս. Մինաս եկեղեցիին (Մար-Մինա) վերաշինութեան ծախուց, ինչպէս յայտնի նոյն եկեղեցիին մեծ դրան ճակատի արձանագրութենէն որուն օրինակը կը դնենք հոս. «Շնորհիւ եւ ողորմութեամբ տեառն կառուցաւ տաճարս Սրբոյն Մինասայ արդեամբ Եգիպտոսի բարեպաշտ ժողովրդոց եւ ձեռնտուութեամբ Պօղոս խոհեմափայլ վրդ. Պօլսեցւոյ յառաջնորդութեան Տեառն Գաբրիէլի սրբազան արհի եպիս. Եգիպտոսի. յամի Տեառն 1843 Փետր. 14». կը վախճանի եւ կը թաղուի տեղւոյն Ս. Մինաս եկեղեցիին արտաքին դրան առջեւ. հետեւեալն է իր տապանագիրը. «Այս է տապան Պոլսեցի բարեկրօն Պօղոս ծայրագոյն վարդապետի որ յետ աշխատելոյ ըստ պատշաճի կրօնաւորութեան իբրեւ ամս երեսուն յազգային եկեղեցին որ յԵգիպտոս. փոխեցաւ յանմահական վիճակ վերին ի հասակի եօթանասուն եւ երից ամաց: 1853 Օգոստ. 12»:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ. ՔԷՕԼԷ

Մբ. զանազան յիշատակներ թողած է Ս. Յակոբի վանքին մէջ:

ՄՁ. Թ. 532

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. Լսպ. 1223ին. Կիրակոս պատմագիր այս Պօղոս վրդ-ը կը կոչէ. Իշխան Ս. Յակոբայ: Ըստ պատմութեան Յովհաննէս վրդ. Գառնեցիի` որ 1223ին Ս. Երուսաղէմ ուխտի եկած եւ Ս. Յակոբ կը գտնուէր Պօղոս վրդ-ի օրով, պատահած է պատկերներու հրաշք մը, ի հաստատութիւն Աւետման տօնի (Ապր. 7). մանրամասնութիւնները տեսնել Կիրակոս պատմիչ (էջ 200), նաեւ Գիրք Թղթոց (էջ 528): Այս հրաշից պատմութեան մէջ թէեւ Ս. Յակոբի փակակալին անունը նշանակուած չէ, բայց ձեռագիրներու յիշատակագիր ժամանակադրութենէն ստուգուած է որ նոյն հրաշքին դէպքը պատահած է 1223ին սոյն Պօղոս վրդ-ի օրով:

 

ՊՕՂՈՍ ՎՐԴ.

Մբ. Փլորենտիոյ պետական դիւանատան մէջ պահուած եւ Լիվոռնիոյ հայոց եկեղեցիէն գնուած դիւանաթուղթերու մէջ կը գտնուի 1696ին Պօղոս վրդ-ին առ Խօճա Աղա գրած մէկ թուղթը, որուն վերանագիրն է հետեւեալը. «Քրիստոսի նուաստ ծառայ եւ աւելածու Սուրբ Երուսաղիմայ» եւայլն. եւ թուղթին վերջն ալ կ՚աւելցնէ. եւ դու անձամբ առեալ եկեսցես յերկրպագութիւն ի Ս. Երուսաղէմ` աստ եղելոյ սրբութեանց: Գրեցաւ թվին ՌՃԽԵ (=1696) յունվի ի դրան Սուրբ Յակոբայ: Դարձեալ նոյն տեղ իբր յաւելուած գրուած է հետեւեալը. «խնդրեմ սիրեցելոյդ այս գրիս ըռըսպոնդը ի յԵրուսաղէմ ճշմարտութեամբ գրեսցես եւ ծանուսցես մեզ. թէ ո՞րպէս եզերի գործառնութիւնք եւ թէ կամենաս ես ինքնին անձամբ գալ առ ձեզ յօժարիմ Աստուծով, ողջ լեր ի տէր»: Այս թուղթին մէջտեղը դրուած է Պօղոս վրդ-ի կնիքը եւ եզերքները` ուրիշ հինգ կնիքներ. որք են. Առաջնորդ Յովհաննէս վարդապետ. Պօղոս վրդ. Ամասիացի. Սուրբ Յակոբա վէքիլ Պապա Մինաս. Տէր Գրիգոր Տիարպէքիրցի. Յովհաննէս եպս. Հալէպցի: Պօղոս վրդ. 1702ին դարձեալ կը գրէ Վենետիկի հայոց, վերի կնիքներով. եւ կը պատմէ Ս. Յակոբի վանքին 300 քէսէ պարտքի տակ մնացած եւ ստացուածքները գրաւի դրուած ըլլալը, եւ թէ ինքը պատրիարքին կողմէն Պոլիս ղրկուած է, հոն քարոզած 200 քէսէ դրամ հաւաքած եւ Երուսաղէմ վերադարձած միջոցին Սուսամ պօղազի մէջ Վենետիկեան պատերազմական նաւուն Թրփուզի ղափոտանէն կողոպտուած է, եւ չորս օր տառապանքներու ենթակուելէ վերջ` ուխտաւորներով միասին եւ շատ նեղութիւններով հասած է Երուսաղէմ: (Սրգս. Ցուց. Հատ. Բ. էջ 1241-44):

Միեւնոյն խնդիրին համար` նոյն տարին` Զմիւռնիոյ Կիրակոս արքեպսն-ն ալ յիշեալ Խօճա Աղային կը գրէ. «Քրիստոսի նւաստ ծառայ Կիրակոս արքեպս. Առաջնորդ ի Զմիւռին քաղաքի. եւ ի տեղւոյս եղեալ քահանայից եկաց եւ բնակաց…» իսկ թղթին վերջը հետեւեալը կ՚աւելցնէ. «Գրեցաւ ի թվին ՌՃԽԵ (=1696), Նաւասարդի Դ. եւ Հոկտեմբերի Բ. ի քաղաքն Զմիւռին, հռոմայեցւոց (թուականին) ՌՃԽԴ»: Ասյ թուղթերը ուղղուած են Ալիկոռնայի հայոց` ֆրանսական դեսպանին դիմելու եւ անոր օգնութիւնը խնդրելու Երուսաղէմ գացող 200 ուխտաւորներուն համար, որոնց բոլոր ունեցածը անիրաւ կերպով յափշտակեր էր Տրփօլ? նաւապետը. այդ իրողութեան վկայելու համար ստորագրած են ուխտաւորներէն 24 ականաւոր անձեր, իբր ականատեսներ (Անդ. էջ 12 41-42): Պօղոս վրդ. կը կարծուի ըլլալ ան` որ 1666ին Մինաս եւ Եղիա վրդ-ներու հետ եպս. ձեռնադրուեցաւ Ս. Յակոբի տաճարին մէջ Եղիազար կթղ-էն: Ըստ Օրագրութեան Մինաս ամդեցիի Պօղոս վրդ. կը յիշուի Նւ. Սսոյ 1692ին:

ՄՁ. Թ. 85 ընդօրինակութեան տետրը ունի յիշատակարանի մը պատճէնը որ յայտնի չէ թէ ո՞ր ձեռագիրէն ընդօրինակուած է հոն. կը պատմուի հրաւիրակ Պօղոս վրդ-ի մը նկատմամբ հետեւեալը որ շատ կը նմանի վերոյիշեալ դէպքին: Ուխտաւորներով լեցուն նաւ մը` ՌՃԽԴ (=1695) Սեպտ. ա թուին, մէջը ըլլալով Պօղոս վրդ. եւ Պապա-Մինասի որդեգիր Յովհաննէսը, ճամբայ կ՚ելլէ պոլսէն եւ Պօղազ հիսարէ անցնելով կուգայ Սախըգի ղէմը. հակառակ ազդարարութեան` նաւն առաջ կ՚երթայ վտանգ մը չկասկածելով. բայց ֆրանսգի տօնանման կը պաշարէ ուխտաւորաց այդ նաւը. եւ ուխտաւորները կ՚սկսին լալ եւ ողբալ. կը կողոպտուին անոնց ինչքերը, մերկ եւ բոկ ցամաք կ՚ելլեն եւ կը հասնին Իզմիր. կը դիմեն Պալեօզներուն, որոնք գիր կուտան Պօղոս վրդ-ին, որպէս զի տօնանմայի ղափտանին դիմելով` ետ առնէ կողոպտուած ապրանքները. վարդապետը քանի մը անձերով կը գտնէ Ղափտանը եւ կը փնտռէ յափշտակուած ապրանքները. կը տեսնէ որ իր արկղը բացուած է եւ մէջը գտնուած ոսկին` ադամանդներն ու մարգարիտները յափշտակուած են. կը վստահացնեն թէ վաղը կը գտնուին կորսուածները եւ ետ կը դարձնենք. միւս օրը գինիին հետ մահադեղ կը խառնեն եւ կը խմցնեն վարդապետին, որ կը վախճանի եւ կ՚ըլլայ յետիննչար քան զառաջինն:

Այս արկածը թէեւ կը պատմուի ականատեսի մը կողմէն. բայց աղբիւրն թէ' անծանօթ է եւ թէ ժամանակագրական տեսակէտով եւ իրերու ընթացքով չի' յարմարիր` բուն իսկ Պօղոս վրդ-ին եւ միւս ստորագրողներու Վենետիկ գրած նամակին բովանդակութեանը:

 

ՊՕՂՈՍ ՖԻԶԻՔԱ ՄԵԼԻՔՇԱՀԵԱՆ

(1788- @ 1855 Յունիս 9. ) Ծ. Գըրգաղաճի մէջ, որդի Սիմոնի. աշկ. Յոհան քհ. Վանանդեցիի եւ Գրիգոր Փէշտիմալճեանի. իր գիտնականութեանը համար, Պօղոս պտրք-էն կ՚ստանայ ֆիզիքա տիտղոսը, որովհետեւ հմուտ էր բնագիտութեան. ուսուցչական պաշտօն վարած է Զմիւռնիա, պոլիս` Պէզճեանի տան մէջ, Եգիպտոս եւ Պրուսա. երկրորդ անգամ ըլլալով` 1830ին Երուսաղէմ կ՚այցելէ եւ Պօղոս պտրք-ի առաջարկովը Ժառ. Վարժ-ի ուսուցիչ կը կարգուի, եւ երկու տարիի մօտ պաշտօնավարելէ վերջ, կը վերադառնայ Պոլիս, ուր Չուքուր խանի մէջ արհեստաւոր տղոց դաս կուտայ: Բողոքականութեան վէճերու հետեւանքով` ուրիշներու հետ ֆիզիքա կ՚աքսորուի Կեսարիա 1839ին, կ՚այրեն իր 16 ձեռագիրները. նոյն տարին կը վերադառնայ Պոլիս. 1848ին կ՚ուղեւորի Մուշ եւ կը վերադառնայ 1851ին Պոլիս. եւ չքաւորութեան մէջ կը վախճանի 1855ին եւ կը թաղուի Պալըգլրի գերեզմանատունը: Մանրամասնութիւնները ետսնել (Յիշատակարան, էջ 22-24. Սաւալան, էջ 1271): Ընդօրինակած է Մեկն. Յայտնութեան Յովհաննու ձեռագիրը, հետեւեալ յիշատակարանին համաձայն. «Յօրինեալ է սոյն Մեկնութիւնս Յայտնութեան Յովհաննու աստուածաբան աւետարանչի ի Ծամծամեան Պարոն Յովհաննիսէ Արեւելցւոյ եւ գաղափարեալ է ի տիրացու Պօղոսէ գիտնականէ` Ֆիզիքա մականուանելոյ, ըստ վկայելոյ Բերիացի տիրացու Մուրատ բազմահմուտ վարժապետի եւ դասատուի մանկանց փոքր ուսումնարանին Արմաշու Չարխափան Ս. Աստուածածնի հրաշալի վանուց»: (Արմաշ. Ցուց. Թ. 130, էջ 333-334): Պօղոս Ֆիզիքա թողած է բազմաթիւ անտիպ ձեռագիրներ: Հրատարակուած է իր Տրամաբանութիւնը (1876), որուն սկիզբը Ֆիզիքայի եղբայրը գրած է անոր կենսագրութիւնը: 

Ընդօր. 1901, էջ 210-11