Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Մեծ Հայք, ասէ Խորենացին յաշխարհագր ութեան իւրում, «ըստ հիւսիսոյ առ երի կալով Աղուանից եւ Վրաց եւ Եգերայ՝ մինչեւ ցնոյն դարձուածսն Եփրատայ 'ի հարաւ կոյս»։ Եւ 'ի ստորագրելն զԿողքիս՝ որ է Եդեր, գրէ ըստ ձեռագրին . «Առ երի (կայ) Սարմատիոյ առ Վրօք եւ Մեծ Հայովք»։
       'Ի բանից աստի Խորենացւոյն՝ եւ 'ի գրից նահանգաց Մեծին Հայոց՝ զոր նա գնէ յաշխարհագր ութեան իւրում, իմանամք թէ Մեծ Հայք, 'ի հիւսիսոյ արեւմտից սահմանակից է Եդերայ կամ Կողքիսոյ 'ի ձեռն Տայք նահանգին. բաժանիչ ընդ մէջ երկոցուն եւ գոտի Պարխար լերին, զորմէ տես 'ի Լերինս։ Սահմանակից լինելն Կողքիսոյ յայսմ կողմանէ՝ վկայէ նաեւ Պտողմէոս, զի 'ի խօսելն զԿողքիսոյ ասէ. «'Ի հարաւային յանդի աստի ծոցոյն Կապադովկիոյ ըստ նշանագրեալ գծի. եւ մնացեալ մասամբ՝ Մեծին Հայոց ընդ նոյն գիծ մինչեւ ցեզրն. » ե. 10։ Յայսմ կողմանէ, այսինքն է 'ի հիւսիսոյ արեւմտից, պարտ է սահմանակից գնել աշխարհիս ըստ խօսելոյ նախնեաց նաեւ զսկիւթացիս զի նախնիք զսկիւթացիս ձգեն հասուցանեն մինչեւ 'ի Փասիս գետ. իսկ Փասիս գոլով նոյն իսկ Ճորոխ գետ, որպէս ունիք ցուցանել 'ի գլուխն Գետոց, է 'ի վերջին սահմանի աշխարհիս յարեւմտից հիւսիսոյ։ Յայս հայի բան Յուստիանոսի պատմագրի. «Սկիւթիա ընդ արեւելս թեւակոխեալ փակեալ կայ 'ի թիկանց Ասիայիւ եւ Փասիս գետով»։
       Իսկ 'ի բնիկ հիւսիսոյ՝ Մեծ Հայք սահմանակից է Վրաց 'ի ձեռն Գուգարք նահանգին, եւ 'ի հիւսիսոյ արեւելից սահմանակից է Աղուանից 'ի ձեռն Ուտի նահանգին իսկ բաժանիչ ընդ մէջ երկոցուն սոցա եւ Մեծին Հայոց է Կուր գետ, որպէս յայտնի գրէ Բուզանդ ե. 15. ուր յետ գրելոյ՝ թէ Մուշեղ սպարապետ Պապայ արքայի՝ զբդեշխ Գուգարաց զապստամբեալն կալեալ գլխատեր, ապա ասէ. «Եւ զհին սահմանսն՝ որ յառաջ ունէր լեալ ընդ երկրին Հայոց եւ ընդ երկրին Վրաց որ է ինքն մեծ գետն Կուր, այնուհետեւ յինքն վտարեալ (Մուշեղ) դառնայր անտի։ Սոյնպէս եւ Խորենացին յաշխարհագրութեան իւրում 'ի սահմանելն զՎիրս՝ գրէ ըստ ձեռագրին. Վիրք «յելից կալով Եգերայ առ երի Սարմատիոյ առ Կովկասիւ մինչեւ ցԱղուանից սահմանն՝ եւ Հայոց առ Կուր գետով»։ Որով եւ ըստ բանի եւս Խորենացւոյն՝ Կուր գետ բաժանիլ էր ընդ մէջ Հայոց եւ Վրաց։
       Համաձայնին մերոց՝ եւ օտար ազգաց մատենագիրք, յորս Ստրաբոն գրէ «Արեւմտեան Իվիրք (Վիրք) փոխադրեալ եղեն 'ի տեղիս՝ որ յայնկոյս Պոնտոսի եւ Կողքիսոյ (Եգերայ) զորս Քօրաքսի (Կղարջք) որպէս ասէ Ապողոդորոս, բաժանէ 'ի Հայաստանեաց. այլ հաւաստեաւ (բաժանեն) Կիւրոս (Կուր գետ) եւ Մոսքիքա լերինք»։ Զսոյն յայտ առնէ եւ Պտղոմէոս ասելով. «Մեծ Հայք 'ի հիւսիսոյ յանգի մասամբ Կողքիսոյ (Եգերայ) եւ Իվիրոյ (Վրաց) եւ Ալւանիոյ (Աղուանից) ըստ նշանագրեալ գծի Կիւրոս (Կուր) գետոյ»։ Կամելով ասել՝ թէ Կուր գետ էր որ բաժանէր զՀայս։ Դարձեալ զսոյն հաստատէ Պտղոմէոս. զի 'ի խօսելն զԿողքիսայ ասէ, թէ 'ի հարաւոյ աւարտի ծոցոյն Կապադովկիոյ, եւ մնացեալ մասամբ Մեծին Հայոց։ Բայց զսահմանակցութիւն Վրաց ընդ աշխարհիս Հայոց յիշէ նաեւ Վաղերիոս 'ի խօսելն զարգոնաւորդաց։ Այս Կուր գետ է՝ որ բաժանէ զՄեծ Հայս նաեւ յԱղուանից, որպէս ասացաք 'ի վերայ, զի գրէ Բուզանդ ե. 13 ասելով վասն զօրաց նախայիշատակեալ Մուշեղայ «Եւ զԿուր գետ որպէս եւ յառաջն լեալ էր ընդ երկիրն Աղուանից։ եւ ընդ երկիրն իւրեանց (Հայոց) սահման արարեալ կացուցանէին»։ Զի յայնժամ Աղուանք անցեալ էին յայսկոյս Կուր գետոյ, եւ առեալ 'ի Հայոց զՈւտի զՇակաշէն, եւ զձորն Գարդմանայ, որք են առ հասարակ սահմանք Հայոց. այլ զնոյնս 'ի նոցանէ վերստին առեալ՝ 'ի Հայս գրաւեաց Մուշեղ։ Սոյնպէս զԿուր գետ դնէ բաժանիչ եւ Խորենացին յաշխարհագր ութեան յասելն. «Աղբանիա, այսինքն է Աղուանք, յելից կալով Վրաց, յերի Սարմատիոյ առ Կովկասու մինչեւ 'ի Կասպից ծովն, եւ (մինչեւ) 'ի Հայոց սահման առ Կուր գետովն։
       Ստրաբոն ոչ յիշէ ինչ վասն Կուր գետոյ բաժանիչ լինելն երկոցունց. զի 'ի ստորագրելն զԱլվանիա կամ զԱղուանս 'ի թղթ. 501. ասէ՝ թէ 'ի հիւսիսոյ նորա պատեալ կան լերինք Կովկասու, իսկ 'ի հարաւոյ Աղուանից ձգի «Հայաստան յարակցեալ ըստ մասին լայնածաւալ դաշտավայրիւ, իսկ ընդ մասին լեռնայնով, զոր օրինակ են Գամուիսեանք, յոր Վիրք։ Աղուանք եւ Հայք յարակցին»։ Զնոյն յիշէ եւ 'ի ստորագրելն զՀայս ժա. 527 ասելով. «Ի հիւսիսակողմն (Հայաստանեաց) են լերինք Բարաքօիթրեանք, որք առ երի կան Կասպից ծովուն. (որք մեզ թուին լինել Փայտակարանին 'ի հիւսիսոյ նորա). ապա Ալվանիա (Աղուանք) Վիրք եւ Կովկաս, որ շուրջ պատէ զազգօքս, եւ յանգի 'ի Հայս, եւ ապա ընթացից ի (Կովկաս՛ նաեւ Մոսքիքեանց (լերանց) եւ Կողքիսեանց, մինչեւ առ նոսա որք Դիւրեանք կոչին»։