Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՆԱԽ դիցուք աստէն զայն քաղաքս 'ի մէջ Հայաստան աշխարհիս, որոց վաճառական ութիւնք յիշատակեալ են 'ի գիրս մեր, եւ որք Շահաստան անուամբ կոչին։ Ապա յիշեսցուք եւ զայն վաճառատեղիս՝ որք արտաքոյ են աշխարհիս մերոյ, բայց կամ 'ի մերձակայս, եւ կամ յայնպիսի տեղիս՝ յորս յայտնի երթեւեկել եւ մերոց վաճառականաց։

       ԴՈՒԻՆ
       Ի վեցերորդ դարուն էր վաճառատեղի հռչակաւոր ծաղկեալ յոյժ տուրեւառուբ. յորում բերէին ժողովէին զամ վաճառս յամենայն կողմանց, 'ի Վրաց, 'ի Պարսից, 'ի Հռոմայեցւոց, եւս եւ 'ի Հնդկաց, եւ գրեթէ յամենայն ազգաց. տես վասն այսր զբանս Պրոկոպիոսի 'ի Մեծ Հայս 463։ Որոյ տուրեւառ ութիւն տիրեաց նաեւ ցիններորդ դար. զի եւ Թոմա Արծրունի 'ի յիշելն ասէ 'ի դ. 4. «Յորում Շահաստանն Դուին՝ մարդախիտ՝ պարսպաւոր պատնիշօք պատուարեալ, եւ տուրեւառիկ վաճառականութեամբ»։

       ԱՐԾՆ կամ ԱՐԾԻՆ
       Զայսմանէ Լաստիվերտցի գլ. ժ. «Հրամայեալ է քեզ թագաւորն (կայսրն Կոստանդ Մոնոմախ) տեղի բնակ ութեան 'ի Կարին գաւառին յԱրծին աւանի. եւ ելեալ հայրապետին (Պետրոսի գետադարձին) գայ 'ի մեծանիստ եւ 'ի Շահաստան քաղաքս մեր»։ Եւ գովելով զվաճառական ութիւն սորա ասէ 'ի գլուխն ժբ. «Ծով եւ ցամաք երկնէր եւ առատանայր կրել 'ի սմա զզօր ութիւն իւր»։ Գովելով եւ զվաճառականսն սորա ասէ. «Վաճառականք սորա փառաւորք□ եւ իբրեւ ակն պատուական լուսագեղ պայծառութեամբ փայլէր քաղաքս»։ Եւ թէ «Վաճառականք՝ եկեղեցւոյ շինօղք եւ զարդարիչք, կրօնաւորաց օթեւանք եւ հանգուցիչք, եւ առ աղքատս ողորմածք եւ դարմանիչք. ոչ գոյր խաբէ ութիւն 'ի վաճառսն եւ ոչ նենգ ութիւն 'ի տուրեւառիկ փոփոխմունսն. ընդ բամբասանօք էր վաշխից եւ տոկոսացն շահքն, եւ խոտեալ անարգեալ էր 'ի նուէրս ընծայից պատարագ նոցա». այսինքն որոց 'ի վաշխիցն շահէին։

       ԲԱՂԷՇ
       Զսմանէ այսչափ ինչ ասէ Թոմա Արծրունի բ. 6. «Եւ կէսքն հասանէին մինչ 'ի Շահաստանն Բաղէշ»։

       ԿԱՐՍ
       Ի մետասաներորդ դարու բնակիչք Կարուց էին քաջ վաճառականք, զորս Լաստիվերտցին կոչէ «Մեծահարկի եւ պատուական վաճառականք»։ Եւ զքաղաքացիսն կոչէ, «Հարստացեալ բազում ընչեղութեամբ, 'ի ծովէ եւ 'ի ցամաքէ ամբարեալ։

       ՇԱՀԱՍՏԱՆ ԲՌՆԱՎԻԺԻ
       Միայն անուամբ եւեթ յիշատակի առ Ղազարու 'ի թղթահամարն 210։

       ՄԵԼՏԵՆԻ
       Քաղաք 'ի Փոքր Հայս, զորմէ Լաստիվերտցի 'ի խորագրի իա. գլխոյն. «Կործանումն Մեքտենոյ Շահաստան քաղաքի»։ Իսկ 'ի բնագրին յիշէ զվաճառականս նորա, որոց փարթամութեամբ ճոխացեալ էր քաղաքս այս որպէս յայտ առնեն եւ այլ պատմագիրք։

       ԿՈՄԱՆԱ
       Քաղաք Փոքուն Հայ ոց. զորմէ Ստրաբոն ժբ. 559. «Մարդաշատ է Կոմանա, եւ վաճառատեղի ականաւոր եկելոցն 'ի Հայաստանեայց»։ Ուրանօր եւ պատմէ զխուռն բազմութենէ ժողովելոյ անդ յամենայն կողմանց 'ի պատճառս տօնին։

       ՍՈՓԵՐ կամ ՍՊԵՐ
       Զայս եւս դնեմք 'ի կարգս վաճառատեղեաց Հայաստան աշխարհիս. զի որպէս ունիմք ցուցանել, Սոֆէր կամ Սովքեր անուանեալ տեղին 'ի սուրբ գրոց՝ նոյն գոլով ընդ Սպեր տեղւոյն՝ որ յաշխարհիս Հայոց, 'ի հնումն էր երեւելի վաճառատեղի Հայաստան եայց վասն ոսկւոյն իւրոյ, ուստի առնոյր Սողոմոն եւ Մեծն Աղէքսանդր. նաեւ ճանապարհորդ ութիւնք 'ի Կողքիս եւ 'ի Փասիս գետ, յիշատակեալք 'ի նախնի մատենագրաց՝ մանաւանդ Արգոնաւորդացն, էին յաւէտ վասն գնոց առնլոյ զոսկին Սոփերայ կամ Սպերայ, եւ որ 'ի շրջակայս նորա։
       Առ 'ի ցուցանել զայս՝ հարկ է 'ի հիմանց անտի 'ի վեր բերել զամենայն, որ կարեւոր է յոյժ ոչ միայն 'ի տեղեկ ութիւն աշխարհիս մերոյ, այլ նաեւ 'ի կատարեալ բացատր ութիւն սուրբ գրոց եւ նախնի մատենագրաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց, առ որս մինչեւ ցայժմ շփոթ եւ մթին մնացեալ կայ խնդիրս այս առ անտեղեակ գոլոյ նոցա պատմութեան եւ աշխարհագր ութեան ազգիս։ Առ 'ի քաջ բացայայտ ութիւն բանիցս յերիս բաժանեմ խնդիրս, խօսելով նախ զպէսպէս անուանց եւ զտեղւոյն Սպերայ, որք յաղաւաղելոյ ելին առ զանազան մատենագիրս։ Երկրորդ՝ զյարմարութենէ ճանապարհին Սողոմոնի առ մերս Սոփեր կամ Սպեր։ Երրորդ՝ զանյարմարութենէ ճանապարհին առ այլ Սոփեր կարծեցեալ տեղիս՝ զորս հնարեցին այլեւայլ մատենագիրք։
       Արդ սկսեալ յառաջնոյն, անուանս Սոֆեր 'ի թարգման ութեան եօթանասնից գրի. յայլ թարգման ութիւնս աստուածաշունչ գրոց՝ փոխանակ այնր գրի Օֆիր, որ 'ի մեզ դառնայ Ոֆիր կամ Ովփիր, որպէս եւ գրի գ. թագաւորութիսն իբ. 49։ Բանք Ծննդոց ժ. 29. յայտ առնեն՝ թէ անունս այս ելեալ իցէ յանուանէ նահապետին Ուփիրայ. որ էր որդի Յեկտանայ, որդւոյ Եբերայ, որդւոյ Սաղայի, որդւոյ Արփաքսադայ, որդւոյ Սեմայ։ Սուրբ գիրք յետ թուելոյ անդէն զերեքտասան որդիս Յեկտանայ՝ յորս է եւ Ոփիր կամ Ուփիր, որոշէ ապա թէ յորում վայրի եղեւ բնակ ութիւն ամենեցուն սոցա, ասելով ժ. 30. «Ամենեքին սոքա որդիք Յեկտանայ. եւ եղեւ բնակ ութիւն նց 'ի Մասեաց՝ մինչեւ 'ի գալ 'ի Սովփերա (Օֆիրա) լեառնն արեւելեայց»։ Ամենեքին որք տեղեակ են պատմ ութեան սուրբ գրոց, եւ պատմութեան եւ աշխարհագր ութեան ազգիս, յայտնի իմանան զիմաստ բանիցս սուրբ գրոց՝ թէ որովհետեւ բնակ ութիւն Նոյի եւ աճումն եւ բազմանալ սերնդոց նորա սկսաւ առ ստորոտով լերին Մասեաց, յառաւել բազմանալն նոցա հետզհետէ՝ որդիք Յեկտանայ սփռեալ ծաւալեցան 'ի լեռնէն Մասեաց մինչեւ 'ի լեառն Սովփեր կամ Օֆիր. եւ զի նոյն է անունս այս ընդ անուան միոյ յորդւոցն Յեկտանայ, յայտ է թէ եւ այն լեառն էառ զիւր անուն յանուանէ նորին։ Զի որպէս սովոր ութիւն էր նախնի նահապետաց՝ յանուանէ որդւոց իւրեանց կոչէին եւ զանուն տեղւոյն ուր ծնաւ, կամ ուր զառաջինն կալաւ բնակ ութիւն, որպէս եւ 'ի պատմութեան ազգիս է տեսանել։ Զայս եդեալ՝ դիւրաւ մարթ է իմաստասիրել, թէ Սպեր տեղին եւ լեառն որ յիշատակի 'ի պատմ ութիւնս մեր, եւ որ կայ մինչեւ ցայժմ, է սոյն իսկ Սովփեր կամ Ոփիր եւ Օֆիր տեղին սուրբ գրոց, որովհետեւ նման ութիւն անուանն զսոյն ցուցանէ, զի զոր մեք Ըսպեր հնչեմք, նախնիք գուցէ Սըպեր կամ Սուպէր հնչէին։ Զնոյն ցուցանէ եւ յարմար ութիւն տեղւոյն. զի գոլով չափաւոր հեռաւոր ութեամբ տարակայեալ 'ի լեռնէն Մասեաց, այնչափ միջոց երկրի բաւական տեղի լինէր 'ի բնակ ութիւն սերնդոց երեքտասան որդւոցն Յեկտանայ։ Տես եւ զոր գրեցաքն 'ի գլուխն Լերանց վասն անուան Մասեաց լերին։

       Պօշար ա. 15. բազմօք նկրտի վկայ ութեամբ երկուց արաբացի մատենագրաց հաստատել, թէ Յեկտան եւ որդիք նոր յԱրաբիա կալան բնակ ութիւն. բայց Կալմէտ ծննդ. բ. 25. 'ի դէպ իսկ ցուցանէ՝ թէ այն ոչ էր Յեկտան որդի Եբերայ, զոր յիշատակէ աստէն Մովսէս 'ի գլուխ ժ. այլ միւս Յեկտան որդի Աբրահամու եւ Քետուրայ՝ զոր յիշէ 'ի ծննդ. իե. 2. եւ զորմէ խօսի, ասէ, առաջին մատենագիրն արաբացի. իսկ միւս մատենագիրն վրիպանօք կարծէ լինել որդի Եբերայ։ Արդ որդիք սորին Յեկտանայ որդւոյ Աբրահամու էին որք բնակեցան ընդ արեւելս երկրին քանանացւոց եւ Բերսաբեայ՝ ուր բնակէր Աբրահամ, զոր ակնարկէ Մովսէս իե. 6։ Եւ արդարեւ նոյն իսկ պատմուին Մովսէսի յայտ առնէ, թէ որովհետեւ սկիզբն մարդկային ազգի առ Մասիս լերամբ սկզբնաւորեալ եղեւ, բազմ ութիւն նոցա մինչեւ 'ի ժամանակս Եբերայ եւ Յեկտանայ չէր այնչափ՝ մինչեւ հարկ լինել առ անձկ ութեանն թողուլ զմօտակայ սահմանս, եւ առ գտանելոյ տեղի բնակութե՝ հատանել ճանապարհ բազմօրեայ, մինչեւ գալ հասանել յայնպիսի հեռաստան աշխարհ, զոր օրինակ էր Արաբիա։ Արդ այս յարմար ութիւն Սոֆեր անուան եւ տեղւոյն՝ յայտնի ցուցանէ՝ թէ նաեւ այլուր Սոփեր անուանեալքն որ յիշատակին 'ի սուրբ գիրս՝ են մի եւ նոյն ընդ այսմ տեղւոյ. բայց նախ քան զցուցանելն զայս՝ յառաջ բերցուք զայլեւայլ աղճատեալ անուանս, որովք կոչեն նախնի մատենագիրք զայս տեղի։

       Սիսբիրիդիտիս։ Վասն այսր եւ վասն այլ մերձաւոր անուանց յիշելոց 'ի Ստրաբոնէ, 'ի Կիկերոնէ եւ 'ի Պերփեռուժէնայ, որք առ հասարակ են այլայլեալ, տես 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 25։ Յիշէ զայս եւ Կալմէտ 'ի ճառն իւր որ վասն տեղւոյն Սոփերայ, եդեալ յառաջ քան զմեկն ութիւն Ծննդոց. հաւանեալ նոյն տեղի լինել որ 'ի սուրբ գիրս կոչի Սոփեր։

       Սիպար. կամ ըստ յունական հնչման Սիվար։ Դիոդորոս սիկիլիացի գիրք դ. կոչէ զայս՝ Արքունիք կողքիսացւոց. այլ յայտ է թէ այս է աղաւաղեալ անուն Սպերայ. որ գուցէ 'ի նախնի ժամանակսն յայնոսիկ եղեւ երբեմն ընդ իշխանութեամբ կողքիսացւոց, եւ արքունի թագաւորաց նոցա. կամ որ առաւել հաւանական է՝ քանզի անդ եղեալ հայկազուն իշխանքն մեր՝ խառնեալ էին յոյժ ընդ կողքիսացիս, մինչեւ Առմէնօքալիվր կոչիլ գաւառի ինչ նոցա, թերեւս վասն այդորիկ զպալատն հայկազուն իշխանին Սպերայ կոչեաց Դիոդորոս յանուն կողքիսացւոց։ Եթէ Պօշար ունէր զծանօթ ութիւն ինչ մերոյն Սպերայ, ոչ ճգնէր 'ի թղթ. 289. վայրապար բռնադատ ութեամբ ածանցեալ դնել յանծանօթ անուանցս Յունաց Սի եւ Պարի, կամ Վարի. ըստ որում ուրեք ուրեք 'ի գիրս Եզրասայ, Դանիէլի եւ Եսթերայ փոխանակ արքունեաց դնի, ուր 'ի բնագրին եբրայեցւոց դնի Պիրա։

       Սաբիր։ Անուն աղճատեալ հակառակ նախագրելոյն՝ փոխադր ութեամբ վանկիցն. այսպէս գրի առ Երոդոտոսի, ուր բայց յանուանէն՝ նաեւ գիրք նորա յայտ առնեն լինել Սպերզի դնէ առ Կողքիսիւ, որպէս էր եւ Սպեր. թէպէտ եւ յայլմէ կողմանէ շփոթ գրէ, որպէս եւ յայլ տեղիս ինչ։

       Սասբիր կամ Սասբիրէս։ Յայս անուն կոչէ Երոդոտոս զազգ ինչ ասելով. «Ի Մէոտիս ծովակէ մինչեւ 'ի Փասիս եւ 'ի Կողքիս երեսուն աւուրց ճանապարհ են քաջագօտի առն. բայց 'ի Կողքիսոյ առ 'ի հասանել 'ի Մարս՝ ոչ այնպէս երկար ընթացից պէտք են ճանապարհի, այլ մի միայն ազգ անջրպետք մտեալ կայ ընդ մէջ Սասբիրէս (անուանեալ), զորով անցեալ՝ իսկ եւ իսկ պատահէ աշխարհ Մարաց»։ Արդ ընդ մէջ Կողքիսոյ եւ Մարաց ուրոյն ազգ, որպէս կոչէ Երոդոտոս, մի միայն Հայք են. իսկ 'ի Հայս սահմանակից Կողքիսոյ, որպէս դնէ Երոդոտոս, է Սպեր, զի որպէս ունիս տեսանել 'ի Մեծ Հայս՝ զՍպեր դնեն սահմանակից Խաղտեաց, իսկ Խաղտիք է մի 'ի գաւառացն Կողքիսոյ։
       Յայսմանէ յայտ է թէ աղաւաղութեամբ գրեալ կայ յայս բան անունս Սասբիր, փոխանակ գրելոյ Սպեր. յայտ է եւս՝ թէ յոյժ ընդարձակ էր 'ի հնումն անուն (գուցէ եւ սահմանն) Սպերայ. զի գիտեմք 'ի պատմութենէ ազգիս՝ թէ այն տեղիք, որք էին նահանգ Հայոց աշխարհիս ընդ ժամանակս ժամանակս զօրացեալ ընդարձակեալ անուանի եղեն. եւ զանուն իւրեանց նաեւ 'ի վերայ այլոց գաւառաց եւ նահանգաց ձգեալ իբր ուրոյն աշխարհ եւ ուրույն ազգ կացուցին. յորոց սակի են եւ Կորդուք կամ Քարտուք, նաեւ Աղձնիք, որք իբր օտար աշխարհ եւ օտար ազգ յիշատակին 'ի մատենագրաց. որպէս եւ Պարսկահայք նահանգ մեր՝ յանուն երկուց գաւառաց իւրոց Հեր եւ Զարեւանդ կոչի 'ի գիրս։ Մի յայսպիսեաց աստի պարտ է դնել նաեւ զՍպեր. զոր թէպէտ Խորենացին միայն 'ի կարգս գաւառաց բարձր Հայոց դասէ, բայց առաւել հին ժամանակս յայտնի երեւի անուանի լեալ, եւ իբր մեծ աշխարհ ինչ յիշատակեալ 'ի նախնի մատենագրաց, մինչեւ առհասարակ 'ի նորին անուն կոչել զբնակիչս այնր կողման որպէս ուրոյն ազգ ինչ, այլ էին նոքին իսկ Հայք։
       Նոյն իսկ Երոդոտոս որ գիրք գ. յիշէ զքսան նահանգս տէր ութեան Դարեհի Պարսից արքայի, զՍպեր, զոր նա գրէ Սասբիր, օտար կացուցանէ 'ի Հայոց, ուրոյն յիշելով զՀայս յերեքտասաներորդ նահանգի. որպէս եւ գ. 94. յութուտասան նահանգի իբր ուրոյն նահանգ ինչ միակցեալ յիշէ զայնպիսի տեղիս՝ որք էին գաւառք եւ անունք աշխարհիս Հայոց, այլ աղճատեալ անուամբք. սոքա են Մադիէնք, Սասբիր եւ Ալարօտ. յորոց Ալարօտն է Աղանդռոտ գաւառ Վասպուրականի. Սասբիրն է Սպեր գաւառ բարձր Հայոց, որպէս ասացաք. յորմէ յայտ է թէ գաւառք յայնժամ էին ընդարձակեալ եւ իբր զատուցեալ 'ի մէնջ, որպէս զԿորդուք, եւ որպէս զՓայտակարան, եւ այլն։ Թէ Սասբիրն յիշատակեալ յԵրոդոտոսէ՝ է Սպերն, ցուցանէ եւ այն՝ զի 'ի յիշելն է. 79. զզանազան գունդս Քսերքսի 'ի զանազան ազգաց 'ի ժողովրդոց, զՍասբիրս ուրոյն յիշելով՝ մերձ ցուցանէ առ կողքիսացիս, որպէս էր Սպեր։ Կալմէտ 'ի մեկն ութեան ծննդ. բ. 11. կամելով գտանել զտեղի Սեֆար լերին՝ որ 'ի մեզ է Սովփեր լեառն, նախ յերկբայս լինի թէ իցէ Սարաբանա տեղին յիշատակեալ 'ի Ստրաբոնէ ժա. 500. այլ ապա հաւանի առաւել ընդ Սաբիր տեղին յիշատակեալ յԵրոդոտոսէ 'ի նախագրեալ բանսն. «Զորս կացուցանէ (ասէ Երոդոտոս) մի միայն ժողովուրդ՝ որք զԿողքիս 'ի Մարաց բաժանեն»։ Եւ 'ի ճառին իւրում որ յաղագս Սոփերայ՝ զանունս Սաբիր եւ Սասբիր նոյն ցուցանէ լինել ընդ Սոփեր տեղւոյն սուրբ գրոց, որպէս նաեւ 'ի բառարանի իւրում 'ի բառն Օֆիր։

       Սեփարուիմ։ Անունս այս յիշատակի 'ի սուրբ գիրս 'ի բ. մնացորդ. գ. 6. ուր ասի. «Եւ զարդարեաց զտունն ակամբք պատուականօք 'ի փառս, եւ ոսկւով սրբով 'ի Սեփարուիմայ»։ Մեկնիչք զոսկին Սեփարուիմայ նոյն համարին ընդ ոսկւոյն Սովփերայ. եւ զի Կալմէտ զՍովփեր դնէ 'ի Հայս, նոյնպէս եւ զՍեփարուիմն դնէ 'ի Հայս, նոյն համարելով 'ի ճառին իւրում ընդ նախագրեալ անուանս զորս մատենագիրք զկողմամբք Կողքիսոյ եւ Փասիս գետոյ։ Եթէ ծանօթ լինէր նմա անունն եւ տեղին Սպերայ, քանի՛ առաւել յարմարութեամբ ընտրէր նոյնացուցանել զանունս Սեփարուիմ ընդ Սպերային անուան։
       Յետ խօսելոյ զզանազան անուանց Սոփերայ կամ Սպերայ՝ խօսեսցուք զնոյնութենէ տեղւոյն որ 'ի զանազան տեղիս սուրբ գրոց յիշատակի, սկսեալ յաւուրց անտի Սողոմոնի։ Զայս յայտ առնէ բաց 'ի մերձաւորութենէ անուանց՝ զորոց գրեցաք մինչեւ ցայժմ՝ նաեւ բերքն Սոփերայ. զի որպէս 'ի Սոփեր ելանէր ոսկի՝ յոյր սակս գային նաւք Քիրամայ արքային Տիւրոսի եւ Սողոմոնի առ 'ի բառնալ եւ բրել, նոյնպէս եւ 'ի Սպեր ելանէր ոսկի, որպէս վկայէ Ստրաբոն. զորմէ տես 'ի գլուխն Բերոց։ Եւ որպէս ոսկին Սովփերայ էր ազնիւ եւ առատ, զի այսոքիկ կրկին առաւել ութիւնք են զոր ընծայեն նմա սուրբ գիրք ստէպ յիշատակելով, նոյնպէս եւ ոսկին մերոյն Սպերայ էր ազնիւ եւ առատ։ Վասն ազնու ութեան վկայեն սուրբ գիրք յասելն Ծննդ. յբ. 11. «Անդ ուր ոսկին է. եւ ոսկի երկրին այնորիկ ազնիւ»։ Սովին բանիւ կամի ասել Մովսէս, թէ 'ի քանի տեղիս սուրբ գրոց յիշատակին ազնիւ ոսկիք, այն ամենայն են ոսկիք այսր տեղւոյ։ Եւ զի որպէս գրեցաքն, ոսկին տեղւոյս էր ոսկին Սոփերայ, որ է Սպեր, յայտ է թէ այն ամենայն ազնիւ ոսկիք յիշատակեալք 'ի սուրբ գիրս՝ էին ոսկիք Սպերայ. զորս առեալ վաճառականաց տանէին 'ի զանազան տեղիս՝ մանաւանդ փոքուն Ասիոյ։ Իբր կամելով ասել Մովսէսի առ Հրեայս, թէ այն ամենայն ազնիւ ոսկիք՝ զորս տեսանէք բերեալ 'ի վաճառականաց աստ եւ անդ՝ բերեալ են 'ի Սպերայ, որ 'ի սուրբ գիրս կոչի Սովփեր։ Այս երկիր էր շրջակայ սահման աղբերն Փիսոն գետոյն, առ որով անցանէր նոյն գետ. սոյնգունակ եւ մերս Սպեր բերօղ ազնիւ ոսկւոյ՝ մինչեւ ցայժմ կայ կառուցեալ 'ի շրջակայ սահման աղբերն Ճորոխ գետոյն. զոր որպէս ցուցաք 'ի գլուխն Գետոց, եւ ոպ ունիմք ցուցանել 'ի գլուխն Բնակչաց, է նոյն իսկ Փիսոն գետ, որ յօտար ազգաց կոչեցաւ Փասիս։
       Իսկ վասն առատ ութեան ոսկւոյն Սպերայ վկայեն արտաքին պատմ ութիւնք 'ի գրելն զճանապարհորդաց՝ որք աստի եւ անտի նաեւ 'ի հեռաւոր աշխարհաց ընդ Պոնտոս նաւարկելով գային 'ի Կողքիս եւ 'ի Փասիս գետ առնուլ զակին. բայց առ նոսա կոչի յանուն Կողքիսոյ, զորոյ զպատճառն եդաք 'ի գլուխն Բերոց 'ի խօսելն զոսկւոյ. տես անդ։ Նա զի՝ Կալմէտ 'ի ճառին իւրում զբան Յոբայ իը. ուր Յոբ զազնիւ ոսկին նմանեցուցանել կամելով իմաստ ութեան, յիշէ տեղի ինչ ասելով 'ի 6. «Տեղի շափիղայի քարինք նորա, եւ հող նորա ոսկի», իմանայ զայն վասն տեղւոյ եւ հողոյ եւ ոսկւոյ Սոփերայ, որ է ասել Սպերայ. զի ինքն Յոբ 'ի 16 համարն մեկնելով յայտնի յիշէ զայս յանուանէ. «Եւ ոչ բարձցի ընդ ոսկւոյն Սովփերայ, ընդ եղնգանն պատուականի, եւ ընդ շափիղայի»։ Այս է արդարեւ նոյն իսկ երկիրն Սոփեր կամ Սպեր, ուր ելանէ ոսկի ազնիւ, եւ յորոյ սահմանակից երկիրս գտանին եղենգնաքարն պատուական եւ շափիղայ, զորոց գրեցաք 'ի գլուխն Բերոց։ Սոյնպէս եւ այլով անուամբք յիշատակեալքն 'ի զանազան տեղիս սուրբ գրոց, որպէս Ոսկի Կեփաղեայ Երգոց ե. 11. Ոսկի սփաղայ Դանիէլի ժ. 5. եւ Ոսկի սովփաթայ Երեմ. ժ. 9. զայս ամենայն համարի Կալմէտ 'ի մեկն ութեան Ծննդոց բ. 11. լինել մի եւ նոյն ոսկին Սոփերայ, այսպէս անուանեալ պէսպէս այլայլութեամբ յանուանէ Փասիս գետոյն, առ որով էր Սոփերն կամ Սպերն։
       Արդ զՍոփեր տեղին զառատացեալն այսպէս ազնիւ ոսկւով՝ թէպէտ յարտաքնոց ոչ ոք ծանեաւ՝ թէ իցէ Սպեր տեղին 'ի Հայս, ըստ որում չէր ինչ ծանօթ նոցա. բայց եղեն ոմանք առ նոսա՝ որք ծանեան զՍոփերն լինել 'ի Հայս. 'ի նախնեաց եղեւ Եւստաթէոս անտիոքացին, որ 'ի գիրս վեցօրէից զՕֆիր կամ զՍոփերն եդ լինել 'ի Հայաստան. իսկ յարդեաց Կալմէտ. որոյ առանձին ճառ կարգեալ վասն այսր 'ի սկիզբն մեկն ութեան Ծննդոց՝ պէսպէս պատճառօք հաստատէ. որպէս եւ յիւրում բառարանի սբ գրոց 'ի բառն Օֆիր, պնդելով թէ այս տեղի է 'ի Հայաստան 'ի կողմանս ականց Տիգրիսի եւ Եփրատայ, ուրանօր սփռեցան որդիք Յեկտանայ, յորոց եւ մին կոչէր նովին անուամբ Օֆիր, ըստ մեզ Ուփիր. եւ յուզելով գտանել 'ի Հայաստան տեղի ինչ նմանաձայն անուանս Օֆիր կամ Սոփեր, գտանէ զՍօֆարա, յոր անուն կոչեաց Յուստինիանոս կայսր զչորրորդ մասն բաժնին Հայոց, որ ընդ տօրութեամբ իւրով։ Այլ թէ Կալմէտ ծանօթ լինէր պատմ ութեան եւ աշխարհագր ութեան ազգիս՝ յայտնի իմանայր լինել զՍպերն, յոր անուն կոչի մինչեւ ցայժմ. զի Սօֆարան է այլայլեալն Ծոփաց անուան։
       Այս կարծիք առաւել եւս քաջայայտ հաստատեցի 'ի բացատրելն թէ նաւք Քիրամայ եւ Սողոմոնի զիարդ գնային 'ի Սպեր, զոր օրինակ պատմեն սուրբ գիրք գնալ 'ի Սովփեր։ Չէ անկ ասել 'ի Փիւնիկիոյ 'ի Պոնտոս ծով նաւարկեալ նոցա, եւ անտի ընդ Փասիս ելեալ 'ի Սպեր. զի փիւնիկեցւոց նաւարկութիւն 'ի հեռաւոր սահմանս եւ 'ի Պոնտոս՝ ոչ գոյր յառաջ քան զժամանակ Սողոմոնի։ Վասն որոյ զնաւարկ ութիւն սողոմոնեան նաւուց 'ի Սպեր՝ այսպէս պարտ է դնել ըստ Կալմէտի։ Նաւք Սողոմոնի ելեալ 'ի Գասիոնդաբերայ, որ է 'ի կարմիր ծովու, եւ անցեալ ընդ նեղուցն Պապիւլմանտէլ՝ նաւարկէին 'ի պարսկային ծոցն. անդուստ մտանէին 'ի Տիգրիս եւ յԵփրատ մինչեւ ցայն վայր՝ ուրանօր մարթ էր նաւարկել յայն վաճառատեղիս՝ զորս ունիմք յիշել ստորեւ. եւ անտի կամ արք նորա ճանապարհ արարեալ ընդ ցամաք գնային մինչեւ 'ի Սպեր առնուլ զոսկի, եւ կամ վաճառականք կողմանց Սպերայ բերէին մինչեւ 'ի նոյն վաճառատեղիս 'ի վաճառել։ Այս արք Սողոմոնի եւ Քիրամայ յայն վաճառատեղիս Տիգրիսի եւ Եփրատայ ժողովեալ գտանէին եւ զայլ զանազան աշխարհաց, որպէս եւ 'ի Հնդկաց, զորս յիշէ սուրբ գիրն առնուլ եւ բերել նաւուց Սողոմոնի. որք են կապիկ, սիրամարգ, ժանիք փղաց եւ այլն։ Կամ թէ 'ի դարձին մտանէին նաւք Սողոմոնի եւ յայլ նաւահանգիստս Արաբիոյ եւ Եթովպիոյ՝ ուր գտանէին զնոյն վաճառս. զի կապիկ բազում է յեԵթովպիա, զորս կարէին առնուլ նաւք Սողոմոնի յարեւմտեայ ծովեզերաց կարմիր ծովու։ Սիրամարգք 'ի հնումն կոչէին Հաւք Մարաց, սակս բազ մութեան նոցա 'ի Մարս, ուստի կարէին բերել 'ի վաճառատեղիսն Եփրատայ եւ ՏԻգրիսի, յորս գնային նաւք եւ արք Սողոմոնի. որպէս եւ ըստ գրելոյ Դիոդորոսի սիկիլիացւոյ 'ի Բաբիլոն գտանէին բազմութիւն սիրամարգաց զանազան գունովք։ Իսկ զանտաշ փայտս ամուրս եւ զականս պատուականս, զորս յիշեն սուրբ գիրք, մարթ էր բերել նոցա 'ի նոյն իսկ 'ի կողմանց Սպերայ. քանզի մօտ են անդ ցայժմ ծառախիտ անտառք Համշէնոյ, գտանին նաեւ ակունք ինչ մերձ յայն կողմանս Հայաստանեաց, զորս յիշեցաք 'ի գլուխն Բերոց։ Այսպիսի նաւարկ ութիւնք 'ի զանազան նաւահանգիստս մտանելով, եւ ընդ զանազան վաճառատեղիս շրջելով ընդ ցամաք, առ 'ի տալ զվաճառս իւրեանց եւ առ 'ի առնուլ զվաճառս այլոց աշխարհաց, հարկաւորապէս պէտս ունէին երկար ութեան ժամանակի, գէթ երեսուն ամսոց. այս է՝ զոր սուրբ գիրք երեամ ժամանակ տան այնմ նաւարկ ութեան երթալոյ եւ գալոյ. թէպէտ եւ բենեդիկեանն Ֆէյես այլազգ իմանայ զբանս սուրբ գրոց. որպէս թէ յերիս ամս միանգամ գնալ նաւուց ընդ այն ճանապարհ. եւ ոչ թէ զերիս ամս ծախել 'ի ճանապարհորդ ութեան։ Այսպիսի նաւարկ ութիւն 'ի սակս վաճառական ութեան ոչ օտար ինչ է, զի եւ վասն այլոց ազգաց ընթեռնումք այսպէս նաւարկեալ 'ի հնումն վաճառական ութեան աղագաւ. զոր օրինակ է այն զոր պատմէ Ստրաբոն ժզ. յԱրիստոբուղեայ բերելով, թէ բնակիչք Ճէրրայի, որ էր քաղաք առ ծոցով Արաբիոյ, զվաճառս իւրեանց բերէին նաւուք մինչեւ 'ի Բաբիլոն. իսկ անտի 'ի վեր ելեալ ընդ Եփրատ մինչեւ ցԹափսաք՝ գնային ընդ ցամաք մինչեւ 'ի Միջագետս, 'ի Հայաստան եւ յԱսորեստան։ Սոյնպէս եւ զոր ինչ պատմէ Պլինիոս զ. 23. վասն ճանապարհաց արեւելեան վաճառականաց՝ նման են այսմ նաւարկ ութեան արանցն Սողոմոնի։
       Չէ ինչ օտար եւ ասելն՝ նաւուց Սողոմոնի նաւարկեալ 'ի Սոփեր կամ 'ի Սպեր, որոց ոչ լինէր դէպուղիղ նաւարկել 'ի Սոփեր. զի որպէս բերէ Կալմէտ 'ի ճառն իւր օրինակի աղագաւ, 'ի Հոլանդիա գնալ ասեմք զնմանէ՝ որ 'ի վերջին ծայր նորա գնայ յառնուլ զվաճառս Հոլանդայի 'ի վաճառականաց հոլանդացւոց անդ գտելոց։ Ի Բերիա գնացեալ ասեմք նաւուց վաճառականաց, որք գնան յԱնտիոք նաւահանգիստ Բերիոյ, թէպէտ եռօրեայ հեռի 'ի նմանէ, բայց առ 'ի բառնալ զվաճառս Բերիոյ. սոյնպէս վասն սողոմոնեան նաւուց 'ի Սոփեր ասի նաւարկել. զի նաւարկ ութիւն նոցա էր վասն վաճառականաց եւ վաճառացն Սոփերայ կամ Սպերայ։
       Զայս ճանապարհ նաւարկ ութեան Սողոմոնի 'ի Գասիոնգաբերայ կամ 'ի կարմիր ծովէ 'ի Պ արսկային ծոց, անտի 'ի վեր յԵփրատ, ճոխագոյն բանիւ ստորագրեալ 'ի Կալմետայ 'ի նախայիշեալ ճառին իւրում, 'ի քննելն մեր ուշիմ մտօք՝ գտանեմք յարմարագոյն պատմութեան սուրբ գրոց եւ այլոց նախնեաց քան զայլ ամենայն կարծիս, զորս մեկնիչք եւ հնագիրք մինչեւ ցայժմ հնարեցին առ 'ի չգոյէ տեղեկութեան աշխարհին մերոյ, զոր եւ այսպէս առաջի դնեմք։ Նախ առաջին զայն պարտ է յուշ ածել՝ զոր 'ի վերոյ 'ի գլուխն Բերոց եդաք, թէ այժմեան հանք ոսկւոյ եւ արծաթոյ, որ 'ի Կիւմիշխանէ, է նոյն հանք ոսկւոյ որ 'ի հնումն կոչէր յանուն Սպերայ կամ Սոփերայ։ Պարտ է ասել եւս՝ թէ հանքն Արղնոյ եւ Կապանոյ միով անուամբ կոչէր յայնժամ 'ի հեռաւոր տեղիս յանուն Սպերայ կամ Սոփերայ, սակս անուանի գոլոյ յայնժամ Սպերայ, որպէս գրեցաք 'ի վերոյ։
       Զայս իմացեալ, յայտ է ապա թէ այս երրեակ հանք առատաբերք, հանք Սոփերայ անուանեալքն, կարի մերձակայ էին տիւրացւոց եւ սիգոնացւոց, եւս եւ Հրէից, քան զայն հանքս Սպանիոյ եւ Սօֆալային Ափրիկոյ՝ զոր ոմանք Սոփեր կարծեցին լինել։ Տիւրացիք 'ի հարկէ լսէին եւ իմանային՝ թէ առ Տիգրիսիւ մերձ յակունս իւր յԱրղնի՝ էր առատաբեր հանք ոսկւոյ. իսկ առ Եփրատաւ 'ի Կապան տեղւոջ էր այլ հանք առատաբեր արծաթոյ. սոյնպէս եւ 'ի վերին կողմանս Եփրատայ ոչ այնչափ ինչ հեռի՝ էր այլ հանք որ այժմ Կիւմիշխանէ անուանի, իսկ յայնժամ կոչէր յանուն Սպերայ կամ Սոփերայ, որ էր առ Փասիս կամ Ճորոխ գետով։ Արդ զայսոսիկ զերեսին եւս հանք յանյիշատակ ժամանակաց բացեալս 'ի շրջակայ սահմանս Եփրատայ վերուստ 'ի վայր իբր 'ի մի կարգ դասաւորեալս լսելով 'ի վաճառականաց եւ 'ի ճանապարհորդաց եկելոց, եւ տեսանելով իսկ արդեամբք զերթեւեկս վաճառականաց ամենայն շրջակայ ազգաց, զիա՞րդ 'ի բաց թողուին տիւրացիք, առ որս մօտ էր ճանապարհ եւ դիւրին, եւ երթային 'ի խնդիր ելանէին այն հեռաւոր հանքացն Ափրիկոյ եւ Սպանիոյ՝ զորս տարապարտ հնարեցին ոմանք. եւ զիա՞րդ յանձն առնուին զանհնարին վիշտս եւ դժնդակ վտանգս. զի զոր ինչ խնդրէին տիւրացիք եւ նաւք Սողոմոնի՝ եւ յորոց սակս երթային, ամենայնն գտանէր 'ի մօտակայ, որպէս ասացաք։
       Արդարեւ որ անաչառ մտօք խորհեսցի զայս, ինքնին հաւանի այսմ կարծեաց, եւ մերժէ զմիւսն, որ եւ 'ի բազումս է բազմօրինակ. որպէս 'ի նախնեաց Յովսեպոս 'ի Հնդիկս դիմեալ գտանել զՕֆիր կամ զՍոփեր, գրէ՝ թէ Սողոմոն հրամայեաց իւրոց նաւուց գնալ եւ նաւարկել «յաշխարհն Հնդկաց՝ 'ի հնումն Սոփիրա կոչեցեալ, իսկ այժմ Ոսկի երկիր, առ 'ի բերել ոսկի»։ Ուստի առեալ, ասէ, իբր քառասուն տաղանդ ոսկւոյ՝ դարձան առ Սողոմոն։ Բայց ոչ ոք եգիտ մինչեւ ցայժմ զանունս Սոգիր 'ի Հնդիկս. Ղուկաս Հօլսդէյն զամենայն Հնդիկս այսպէս անուանեալ կարծէ, բայց է հնարեալ ըստ կամի. կամ Սուփար ինչ տեղի համարի, որ 'ի կղզին կելիբեանց։ Այլք եդին զՍոփերն 'ի Մալապար 'ի Սէյլան, 'ի Տապռոբանիա ըստ որում ամենայն վաճառք, որոց 'ի խնդիր էին նաւք Սողոմոնի, գտանին ասեն 'ի նման։ Այլք Սոփեր կամ Օֆիր կարծեցին լինալ զՀիւրմիղ տեղին՝ որ 'ի բերան պարսկային ծոցոյն, ընդդէմ ամենայն պատմութեան զոր սուրբ գիրք արձանագրեն։ Ոմանք 'ի Բէկու եդին, որոյ բնակիչք, ասեն սերունդ եի Հրէից անդր տարագրելոյ 'ի Սողոմոնէ 'ի հանել զհանքս։ Եւ այլք 'ի Սումադրա, 'ի Պէնկալա, եւ այլն։ Յայսմ է գլխաւոր վրիպակ սոցա, զի զամենայն վաճառս յիշատակեալս 'ի սուրբ գրոց՝ համարեցան լինել բերս մի եւ նոյն երկրի. ոչ զմտաւ ածին թէ նաւք Սողոմոնի գնային 'ի վաճառատեղիս՝ ուր ազգի ազգի վաճառս 'ի զանազան աշխարհաց հաւաքեալ, կարէին գտանել 'ի նոսա զորս կամէին։ Քոլոմպոս գտիչ Ամերիկոյ՝ եդ զՍոփեր յԱմերիկա, ըստ որում ետես անդէն բազում այրս ընդերկրեայս հարուստ տարածութեամբ ձգեալս, զորս կարծեաց լինել գործ գործավարացն Սողոմոնի 'ի հանել զոսկի։ Այլք եդին 'ի Բէրու ոսկեբեր աշխարհին Ամերիկոյ, նկարեալ նաեւ զՃանապարհորդ ութիւն նաւուց Սողոմոնի ընդ որս երթեւեկէին։ Ոմանք եդին յԱփրիկէ յորս երեւելի գտակ Հուեստիոս, որ 'ի գիրս նաւարկ ութեան Սողոմոնի եւ 'ի գիրս նաւարկութեան նախնեաց գլ. ըստ թղթ 32 ասէ՝ թէ Օֆիրն կամ Սոփերն էր ընդհանուր անուն ամենայն արեւելեան ծովեզերեայց Ափրիկոյ, եւ տիրապէս աշխարհին Սոֆալայի՝ ուր առատ ութիւն է ոսկւոյ յոյր սակս քանի աշխատ ութիւն կրէ 'ի մեկնել 'ի թղթ 63. որպէս եւ Թարշիշն էր, ասէ, ընդհանուր անուն համօրէն արեւմտեան ծովեզերեայց Ափրիկոյ եւ Սպանիոյ՝ ուր առատ ութիւն է արծաթոյ։ Բայց ըստ կամի յորջորջումն է այդ։ Համարի եւս՝ թէ միջերկրական ծով կցեալ էր ջրանցիւք ընդ կարմիր ծովու. այլ վասն այսր բացման ջրանցիցս չէ մարթ դիտել, արդեօք կային 'ի ժամանակս Սողոմոնի։ Ահա յայսչափ այլեւայլ ութեան կարծեաց ոչ գտանէ ընթերցօղն յարմարագոյն քան զմեր առաջարկեալն 'ի վերոյ յորում ամենայն խնդրեալքն նաւուց Սողոմոնի միանան։ Առատութիւն ոսկւոյ եւ արծաթոյ իբր բնական իմն երկրին Եփրատայ տեղւոյ Սոփեր կամ Սպեր անուանելոյ։ Համառօտ ութիւն եւ դիւր ութիւն ճանապարհի, նաեւ գիւտ այլ ամենայն վաճառացա զորս գտանէին աստ եւ անդ 'ի ճանապարհի, եւ կամ 'ի վաճառատեղիսն յորս գնային։ Յաւել 'ի վերայ եւ զյարմար ութիւն բանից նախնեաց ընդ տեղւոյն, եւ ընդ անուանն։