ԶԴՐԱՄՈՑ
առաջին
թագաւորութեց
Արշակունեաց
եւ
Բագրատունեաց
չունիմք
ինչ
տեղեկ
ութիւն,
զի
որչափ
ինչ
դրամբք
գտանին
այժմ
'ի
հանդիսարանս
հնութեանց՝
դրոշմեալս
յանուն
թագաւորացն
արշակունեաց
Տիգրանայ,
Աբգարու,
Արտաշիսի,
Արտաւազդայ
եւ
այլն,
ոչ
այնչափ
'ի
դէպ
գան
բնիկ
թագաւորաց
մերոց.
քանզի
այն
թագաւորք
Հայաստանեայց
ամենեւին
անծանոթ
են
'ի
գիրս
մերոց
պատմագրաց,
եւ
թէ
հռոմայեցիք
յորժամ
ընդ
տեր
ութեամբ
իւրեանց
գրաւէին
զկողմանս
ինչ
Հայաստանեայց՝
կացուցանէին
զոմն
գլխաւոր
'ի
վերայ
երկրին՝
որ
զանձն
իւր
կոչէր
թագաւոր
Հայոց,
եւ
յանուն
իւր
դրամ
հատանէր։
Այլ
հռոմայեցիք
եւեթ
ճանաչէին
զնա
թագաւոր
Հայոց,
բայց
ազգն
ոչ
ճանաչէր,
ոյր
վաս
ն
եւ
ոչ
'ի
կարգս
իւրոց
թագաւորաց
անցուցանէր։
Որ
ինչ
առ
մեզ
գտան
ցարդ,
են
առհասարակ
դրամք
Ռուբինեանց,
զորոց
ընդարձակ
տեղեկութիսն
հանդերձ
բազմաթիւ
պատկերօք
դրամոց
գտցեն
խնդրողք
'ի
նամակսն
Սեսդինեայ
հռչակաւոր
դրամագրի,
որ
մեռաւ
'ի
1832.
'ի
Փլորենտիա
քաղաքի։
Իսկ
զդրամն
յորոյ
'ի
մի
կողմն
է
պատկեր
Լեւոնի
թագաւորին
մերոյ,
եւ
'ի
միւս
կողմն
գիր
արաբացւոց
յանուն
սուլտանին
Իկոնիոյ
Քէյքապատ
Քէյխիւսրէվ
կոչեցելոյ՝
գտցեն
առ
Լա
Քռոզի
'ի
պատմ
ութեան
քրիստոնէութենէ
եթովպացւոց
եւ
Հայոց։
Ցանկալի
էր
տեսանել
զդրամն
որք
գտանին
այժմ,
որպէս
լսեմք
յաւերակսն
առ
ստորոտով
Մասեաց
լերին.
զի
այն,
որպէս
թուի
գոլով
աւերակ
Արշակաւանին,
'ի
նմա
գտեալքն
պարտին
լինել
դրամք
արշակունեաց,
զորոց
որպէս
եւ
զԲագրատունեացն
զդրամս
ոչ
գտին
մինչեւ
ցայժմ.
կարծէ
Սեսդինի
ոչ
դրոշմեալ
նոցա
դրամս
յանուն
իւրեանց,
այլ
զդրամս
Յունաց
'ի
կիր
արկեալ։
Քանզի
եւ
Խորենացին
բ.
11
վասն
ա.
Արտաշէսի
իբր
նոր
իմն
գրէ.
«Դրամ
առանձին
զիւր
պատկերն
հարկանէր»։
Ապա
արշակունիք
քան
զինքն
յառաջեալք
ա.
Վաղարշակ
եւ
ա.
Արշակ
կամ
ոչ
հարին
դրամս
ըստ
նորա,
եւ
կամ
ոչ
իւրեանց
պատկերօք։
Այլ
վասն
ժամանակի
Բագրատունեաց
այնպիսի
իմն
գ
տանեմք
օրէնս
'ի
դատաստանագիրս
Մխիթարայ
Գ
օշի,
որ
ցուցանէ
թէ
յաւուրս
Բագրատուն
եաց
հատանէին
դրամ։
Թագաւոր,
ասէ
«եթէ
դահեկան
եւ
դրամ
հատանիցէ,
իշխանութիւն
կալցի
ըստ
իրաւանց
դատաստանին,
այլ
իշխանաց
ոչ
է
իրաւացի
հատանել
դահեկան
եւ
դրամ,
եւ
եթէ
հատանիցէ՝
հրամանաւ
լիցի
թագաւորին»։
Թէպէտ
եւ
մինչեւ
ցայժմ
ոչ
տեսաք
ուրեք
դրամս
Բագրատունեաց։
Ի
պատմ
ութիւնս
երեքտասաներորդ
դարու
ուրեք
ուրեք
'ի
մերոց
յիշատակի
Սպիտակ
անուն
դրամ,
յորմէ՝
եւ
կամ
'ի
ձայնէս
Յստակ՝
ածանցեալ
է
Ըստակ
անունս
յաշխարհիկ
բարբառ
մեր.
եւ
այլ
դրամ
Կարմիր
անուն
առ
Վարդանայ։
Այլ
յայտ
է
թէ
Սպիտակն
էր
դրամ
արծաթի.
իսկ
Կարմիրն
դրամ
ոսկի։
Յիշատակի
եւ
դրամն
կոչեցեալ
Դանկ
(որ
է
տէնդ,
տէնկ)
նաեւ
'ի
գիրս
նախնեաց,
բայց
առ
Թովմա
յի
Մեծոփեցւոյ
գրեալն
Թանկայ՝
թուի
ունել
զառաւելագոյն
արժէս.
զի
գրէ.
«Եւ
զկայանս
հաւատացելոցն
որ
էին
մտեալք
'ի
կղզին
Լիմն
կոչեցեալ
աւելի
քան
զերկու
եւ
զերեք
հարիւր
Թանկայ
վաճառեաց»։
Եւ
ստորեւ
գրէ.
«Ամենայն
մարդագլուխ
քառասուն
Թանկայ
առնուն,
թող
զԲարայ
եւ
զՉարեք»։
Այլ
իմն
դրամ
յիշատակի
առ
նորին
Թովմայի
մեծոփեցւոյ
Ֆօլի
անուն
յասելն.
«Ի
միոյ
եպիսկոպոսէ
հազար
եւ
ութ
Ֆօլի
առին»։
Որոյ
անուն
որպէս
յայտ
է՝
նոյնանայ
ընդ
անուանս
Ֆուլ,
որ
եւ
Փող
(ագջէ)։
Ի
գիրս
վաճառական
ութեան
կիլիկեցւոց
ընդ
իտալացիս՝
յիշատակի
եւ
այլ
անուն
դրամոյ
Թագօլին
ձայնեալ.
գուցէ
ածանցեալ
յանուանէս
Թագաւորին
կամ
Թագաւորին,
զորմէ
կարես
տեսանել
'ի
Կիլիկիա։
