Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԽՈՐԵՆԱՑԻՆ յաշխարհագր ութեան իւրում վասն բարձր Հայոց գրէ ունել Էրէս բազումս. զնոյն գրէ եւ վասն չորրորդ Հայոց. իսկ վասն Այրարատու գրէ ունել Էրէս եւ Հաւս եւ զամենայն պարարտուի։ Բայց Ղազար 19. առաւել որոշակի գրէ ունել Այրարատ նահանգին «զդաշտս մեծատարածս եւ Որսալիցս. զլերինս շուրջանակի գեղեցկանիստ եւ պարարտարօտս, զհոծեալս Էրէովքն կճղակաբաժնիւք, եւ որոճայնովքն, եւ այլովք եւս բազմէք ընդ նոսին»։ Ապա 'ի պատմելն զորսորդ ութիւն իշխանացն 'ի թղթ. 21 ասէ. «Եւ տեսանել է յամենեցուն ընթրիս որպէս եւ շեղջակոյտս ինչ 'ի վերայ միմեանց, զԵրէսցն բազմ ութիւն, եւ զնոցուն գլխոց կարգմանց զառաջադրութիւն. յորոց ուրախացեալ բերկրին ձկնակերացն եւ մսակերացն անձինք առաւել քան զխորտկաց անուշութեամբ»։ Նման սմին գրէ Խորենացին եւ վասն լերանցն Կարնոյ 'ի պատմ ութեան իւրում գ. 59. «Լերինքն, ասէ, լի են Երէովք կճղակաբաշխիւք եւ որոճայնովք, նաեւ զանասուն պաճարս բազմացուցանեն, մեծահասակս, քաջամարմինս եւ յոյրս ցուցանեն համակեալս 'ի գիրութիւն »։ Իսկ Ստեփաննոս Օ րպելեան 'ի գլ. ժա. յիշէ «զլերինս Որսասուն եւ բազմաջոլիր վայրացն Սիւնեաց»։ Եւ Թոմա Արծրունի դ. 11 'ի յիշելն զԳետս աւան 'ի Ճուաշռոտ Վասպուրականի ասէ. «Ի խաղս գետոյն Երասխայ, ուր հոյլքն Էրէոցն խայտան. եւ վայրենեացն Խոզից եւ Առիւծոյն մորիքն, եւ երամակք Ցռոց պատրաստական. առ որսոյն հրճուանք առ ձեռն պատրաստ հոլովին, ընդդէմ նայելով լերանց այրարատեան ազատն Մասեաց»։ Որչափ ինչ յիշատակին 'ի գիրս 'ի կենդանեաց աստի՝ կարգեսցուք յառաջիկայդ։

       Այծեամն։ Խորենացին յաշխարհագր ութեան իւրում դնէ զսա 'ի Պարսկահայս։ Յիշատակին նաեւ 'ի ճանապարհորդուէ Հռիփսիմեանց Այծեմունք մշկապորտք. «Ելանեն 'ի Հայաստան գաւառ 'ի խորին խորշ լերինն մշկունեաց, 'ի սմա ասի Այծեմունք Մշկապորտք լինել»։

       Ցիռ։ Խորենացին դնէ 'ի Պարսկահայս։ Իսկ Ղազար 21. 'ի ներբողելն զԱյրարատ նահանգ՝ յիշէ զկենդանիս նորա զՑիռ եւ զԱյծեամն։

       Եղջերու. Եզն. Վարազ. Ձի կամ Երիվար. Նոյնպէս անդանօր յիշէ զայսոսիկ Ղազարայ. զորոյ զբանս կարես տեսանել՝ ուր ունիմք խօսել զորսորդութենէ։ Ստրաբոն ժա. 529 'ի խօսելն զաշխարհէս Հայոց՝ ասէ թէ «Այնչափ բազմ ութիւն Ձիոց բերէ այս աշխարհ, ոչինչ ընդհատ 'ի Մարաց յայսմ մասին»։ Ապա 'ի թղթ. 530. պատմէ թէ Արտաւազդ թագաւոր «բաց յայլոց հեծելազօրաց եցոյց Անտոնիոսի նաեւ գունդ ինչ վեց հազար հեծելոց համակ սպառազինելոց եւ կրթելոց, յորժամ միանգամայն ընդ նմա խաղայր 'ի վերայ Մարաց»։ Զբազմութիւն Ձիոց Հայաստան եաց յայտ առնեն եւ սուրբ գիրք 'ի պատմելն յԵզեկ. իէ. 14. զվաճառականուին զոր առնէին ընդ Տիւրոսի. զորմէ տես 'ի յետագայ գլուխն։ Ստրաբոն 'ի թղթ. 525 որոշէ նաեւ զտեղին. զի յետ գրելոյ թէ երկրին Մարաց է լեռնային, միայն առ դրամբ Կասբից դիւր է հովիտ բարեբեր ապա ասէ. «Այս աշխարհ որպէս եւ Հայաստան գերեզմանցէ 'ի դարմանս Ձիոց եւ այնորիկ աղագաւ Ձիարօտ կոչի դաշտավայրն, ընդ որ անցանեն որք 'ի Պարսից եւ 'ի Բաբիլոնէ գան 'ի Կասբս, յայնմ վայրի յիսուն հազար մատակ ձիոց ճարակիլ ասեն 'ի Պարսից, եւ լինել այնմ արօտ արքունական»։ Զայս թէպէտ 'ի Մարս գրէ Ստրաբոն, բայց քանզի առ Կասբիւք դնէ, պարտ է դնել առ Փ այտակարանիւ որ էր 'ի սահմանի Կասբից, որրպէս ցուցեալ է մեր 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 319 եւ որպէս երեւի ինձ՝ նաեւ 'ի նմին իսկ Փայտակարանի. իսկ 'ի 528. յիշէ Ստրաբոն գաւառս ինչ Հայոց մեզ անծանօթս, որք են Ֆանինի, Գոմիսինի եւ Օրխիսդէնի, զորս կոչէ բերօղս բազմ ութեան ձիոց եւ հեծելազօրաց։ Բայց Քսենոփոն զայլ տեղիս Ձիարօտս յիշէ 'ի Հայաստան մերձ յակունս Եփրատայ, զոր պարտ է իմանալ վասն վտակին եկելոյ 'ի Կարնոյ. զի պատմէ 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի, թէ յետ անցանելոյ ընդ ակունս Եփրատայ՝ յորժամ հասին 'ի գիւղ ինչ Հայաստանեաց մերձ 'ի Խալիվ նահանգ, տեսին ձիս արօտականս, եւ հարցեալ ծանեան զի էին ձիրք կարգեալք առ 'ի տալ հարկ արքայի. եւ էին փոքրիկ քան զձիս Պարսից, բայց առաւել աշխոյժք եւ ոգելիցք. որք գուցէ էին 'ի նոցունց՝ որք այժմ կոչին յանուն Խնուսի։ Որով բանիւ յայտ առնէ, թէ հայք յայնժամ ձի տային 'ի հարկ Կիւրոսի Պարսից արքայի. այլ քանզի 'ի գիրս այլ եւ այլ ցեղք նոցա յիշատակին, տես զոր ինչ ունիմք գրել ստորեւ։ Պլինիոս զ. 8. պատմէ զխաղալոյ ձիոց Սիպարիդեանց ասելով. «Այնչափ է ընտելութիւն (ձիոց), զի հեծելազօրք Սիպարիդեանց առ հասարակ ընդ լսելն զերգ նուագաց, խաղալով իմն սովոր են շարժիլ»։ Եւ զի Սիպարիդք ըստ մեզ են Սպերացիք, որպէս ունիս տեսանել 'ի յետագայ գլուխդ, վասն որոյ զայս բան Պլինիոս պարտ է իմանալ վասն ձիոց Սպերացւոց։

       Նիսէոս. որ է մօտ մերս Նժոյգ. պարսկերէն Նէղիճ. տաճկերէն Եէտէկ աթ։ Որպէս ազգ ինչ ձիոց նշանակի առ արտաքին մատենագիրս. քանզի Երոդոտոս գիրք է. գլ. 40. պատմելով զհանդէս զօրաց Քսերքսի Պարսից արքայի ասէ. «Յետ սորա (անցանէին) ձիրք սրբազանք գեղեցիկ զարդարեալք, Նիսէոս կոչեցեալք, սակս գոլոյ 'ի Մարաց աշխարհին դաշտավայր լայնածաւալ Նիսէոս յորջյորջեալ, որ բղխէ ձիս մեծամեծս»։ Սոյնպէս եւ համառօտութին Ստրաբոնի գրէ. «Առ դրամբք Կասբից որք մերձ են Պարթեւաց՝ է դաշտն Նիսէոս, յարմար յոյժ յարօտ ձիոց»։ Ըստ այսմ նաեւ Եւստաթէոս. «Հհռչակաւորն այն Նիսէոս դաշտավայր էր յաշխարհին Մարաց, դարմանօղ մեծամեծ Ձիոց՝ զորս Նիսէոս կոչեն»։ Իսկ Պլինիոս զ. 25. Նիսէա զգաւառն կոչէ, որպէս ասէ Կելլարիոս. որով անուամբ այլք դաշտավայրս դնեն 'ի ծայրն Մարաց. իսկ Իսիդորոս քաղաք դնէ Նիսէա կոչեցեալ 'ի Յունաց, եւ Բարթաւնիսա մականուանեալ. այսինքն Պարթեւաց նիսա, զայն զոր բարբարոսքն Սաւլօի կոչէին, ասէ։ Զոր մարթ է իմանալ զԱլաւան կամ զԱլեւան գաւառ Փայտակարանի։ Յիշեն զՆիսէոս ձին եւ Պլուտարքոս 'ի վարս Պիւռոսի, եւ Ստեփաննոս բիւզանդացի։
       Այլ այս անուն կամ դաշտավայրի եւ կամ գաւառի՝ է հնչումն յունական, որ ըստ բնիկ հնչման Մարաց եւ Պարսից պարտի լինել Նէղիճ. ըստ հայումս Նժոյգ. զի այսպէս գրի առ մատենագիրս մեր. որպէս առ Բուզանդայ ե. 37. «Հրաման տուր Նժոյգ մատուցանել, թող հեծայց»։ Եւ 'ի դ. 14. «Հրապուրեաց (Շաւասպ Արծրունի) զմարդպետն իջանել 'ի կառաց անտի, եւ հեծանել 'ի Նժուգի»։ Եւ առ Ղազարայ 235. «Զոր հեծուցեալ 'ի վերա իւրոյ նըժուգի»։ Նոյնպէս յիշատակի եւ առ Յոհաննու կաթողիկոսի յասելն վասն ա. Սմպատայ արքայի. «Թագ արքայութենէ նմա բերեալ մատուցանի յիշխանէ անտի յիսմայէլեանն Ափշնէ… եւ Նժոյգս իբրեւ օդապարիկս»։ Եւ թէ. «Բեհեզս նոցա մատուցանէր, եւ կամարս եւ մանեակս ոսկեղէնս, եւ Նժոյգս սրավարս»։ Առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 15 Նշոգ գրի, զոր կարծեմ վրիպակ գրչաց. «Նոյնժամայն աճապարեալ աշտանակեալ 'ի նիւս Նշոգ երիվարին (կամ 'ի նիւսն, այս ինքն յուս շոգ երիվարին)։ Ի գրելոցս ցայս վայր յայտ է, թէ նիսէոս ձայնդ անլուր՝ ըստ արեւելեայց է Նժոյգ, կամ Նէզիճ, եւ էր անուն տեղւոյ, ըստ ոմանց դաշտի, եւ ըստ ոմանց գաւառի կամ քաղաքի. եւ յանուանէ տեղւոյն նաեւ այն տեսակ ձիոյ՝ զոր ըստ Երոդոտոսի բերէր նոյն երկիր, կոչեցաւ Նժոյգ եւ ըստ այլոցն հնչման Նիսէոս։ Նոյն նախագրեալ բանք նախնի մատենագրաց յայտ առնեն թէ այն տեղի էր 'ի Մարս, բայց յայնմ սահմանի Մարաց՝ որ էր սահմանակից Հայոց աշխարհիս. զի Ստրաբոն ժա. 509. գրէ, թէ «Մասն Վրկանայ է նաեւ Նիսէա. բայց այլք անջատեն զայն անտի»։ Այն զի՝ դնելով այլոց առ Կասպիւք եւ առ դրամբ Կապսից՝ յայտ առնեն դնել 'ի Փայտակարան, որպէս ասացաք 'ի վերոյ, որ 'ի բազմաց հետէ համարէր ընդ աշխարհս Մարած, եւ կոչէր նաեւ Կասպք։ Այլ 'ի բաց թողեալ զքնն ութիւն տեղւոյն՝ պարտ է քննել թէ արդեօք եւ Հայաստան աշխարհ բերէ՞ր զնոյն տեսակ ձիոյ նժոյգ կամ Նիսէոս յորջյորջեալ։ Ստրաբոն ժա. 525. 'ի ճառելն զՄարաց՝ յերկուանօք խօսի. «ԶՆիսէոս ձիս, զորս վարեն թագաւորք, զընտիրս եւ զմեծամեծս, ոմանք աստի (յաշխարհէն Մարաց) ասեն առնուլ, այլք 'ի Հայաստանեաց»։ Բայց 'ի թղթ. 529. եւ 550. 'ի ճառելն զՀայաստանեաց հաստատելով գրէ. «Այնչափ բազմ ութիւն ձիոյ բերէ այս աշխարհ (Հայաստան ), ոչինչ ընդհատ 'ի Մարաց յայսմ մասին, մինչեւ նաեւ աստ ծնանին Նիսէոս ձիք, զորս սովոր էին վարել թագաւորք Պարսից. եւ Սատրապն Հայաստանեաց ամի ամի քսան հազար մտրուկս առաքէր»։ Ոչ միայն թագաւորք Պարսից՝ այլ եւ մերքն 'ի կիր առնուին զՆիսէոս կամ զՆժոյգ ձի, որպէս յայտ առնէ Բուզանդ դ. 12. ուր ասէ վասն երկրորդի Արշակայ թագաւորի, թէ ետ Խադայ եպիսկոպոսի «Բազում Նժոյքս զարքունական ձիոյ՝ արքունի օճառովք, ոսկիվարաւանդ ապրդմովն»։
       Վասն կերպարանաց Նոյգ ձիոցս գրէ Ստրաբոն ժա. 525. ունել «տեսիլ իմն սեփական. որպէս եւ որք Պարթեւականն կոչին այժմ, տարբեր (են) 'ի յունականաց, որպէս եւ 'ի մերոց»։ Նախագրեալ բանք յունաց մատենագրաց ասեն լինել մեծամեծ եւ ընտիր, իսկ մերքն կոչեն սրավար, սրաթռիչ, օդապարիկ, որք ցուցանեն զերագութիւն ընթացից այս ազգ ձիոյ, որով եւ յայտ առնեն մի եւ նոյն տեսակ ձիոյ լինել զոր այժմ կոչեն Քիւհէյլան։ Գրիգոր մագիստրոսի 'ի թուղթն որ առ Գրիգոր Մոկաց եպիսկոպոս, յիշէ այսպիսի ինչ վասն բն ութեան Նժուգի յասելն. «Եւ մահաշունչ հոտ քաղուն քարգոնական Նժուգին նախ բուրէ քան զկառսն»։

       Պարթեւական նժոյգ։ Պլինիոս զ. 25. յիշէ զայս ձի ասելով. «Պարթինեանն Նիսէա ազնիւ»։ Նիսէա կոչելով յայտ առնէ թէ էր նոյն իսկ տեսակ ձիոյ՝ զորմէ խօսեցաք 'ի վերոյ. եւ քանզի Նիսէա կամ Նժոյգ միայն 'ի Մարս եւ 'ի Հայս ծնանէր ոպ գրեցին մատենագիրք նախայիշեալք, յայտ է թէ աստ Պարթեւեան կոչէ զայն որ սեփական էր Մարաց եւ մանաւանդ Հայոց աշխարհիս. ընդ որ չէ պարտ զարմանալ, զի որպէս գրէ անդէն Պլինիոս. «Թագաւորութիւնք Պարթեւաց առ հասարակ են ութուտասանք, զի այսպէս բաժանեն զգաւառս□ յորոց մետասան քն որք վերին անուանին, սկսանին 'ի սահմանակցութենէ Հայաստան եաց»։ Արդ քանի՛ դիւրին լինէր մատենագրաց շփոթել, եւ զմերձակայ տեղիս Հայաստան եաց՝ զոր օրինակ էր Փայտակարան նահանգ մեր տեղի նիսէա ձիոյ, յանուն Պարթեւաց կոչել ուրեք ուրեք, մանաւանդ յետ տիրելոյ պարթեւազեան տոհմին 'ի վերայ մեր։ Զնոյն իմա ասել եւ վասն բանին Ստրաբոնի բ. 163. ուր զձիս սպանիացւոց նմանեցուցանելով ձիոց Պարթեւաց, այսինքն է Հայաստանեաց որ ընդ տէրութեամբ Պարթեւաց, ասէ. «Արագութեամբ եւ յաջողութեամբ ընթացից գերազանց են քան զայլս»։

       Տաճիկ նժոյգ, այսինքն արագընթաց երիվար. մանաւանդ յԱրաբիա, զի Արապ՝ է երագ։ Անունս Տաճկաստան ըստ Խորենացւոյն է մի 'ի գաւառացն Արաբիոյ. վասն որոյ եւ ասելն Տաճիկ ձի՝ է ասել Ձի արաբացի. որպէս ասի եւ Գայլ արաբացի, այս ինքն սրընթաց։ Ուրեք ուրեք մարթ է կարծել այսպէս կոչեցեալ եւ զայլ տեսակ ձիոց յԱրաբիա՝ որք ունին զբնութիւն նման տաճիկ ձիոյ։ Վասն որոյ ես այսպիսի մակդիր անուամբ՝ ոչ զայլ տեսակ ձիոյ կոչեցեալ համարիմ զՆժոյգն առ Ստեփաննոսի օրպելեան, որ գրէ վասն Անդոկայ իշխանին Սիւնեաց՝ որ գնաց յաւարի առնուլ զՏիսբոն «արամբք ընտրելով, ժիռ եւ քաջ Տաճիկ Նժոյգ»։ Զի ոչ ոք 'ի նախնի մատենագրաց դնէ յԱրաբիա ծնանիլ նժոյգս, կամ որ նոյն է նիսէոսս։

       Ծովային նժոյգ։ Այս է տարբեր իմն անուն յիշատակեալ 'ի թուղթն դաշանց. ուր 'ի զզէնս եւ զզարդս զորս ետ մերոց զօրաց մեծն Կոստանդիանոս, նախ յիշատակին Ծովային օդաթշիչ երիվարք. ապա Երեւելի երիվարք, Նժոյգ Ծովայինք։ Յայն սակս թուի այսպէս կոչեցեալ, ըստ որում ընդ ծով տայր բերել կայսրն զերիվարսն զայնոսիկ յաշխարհաց անտի յորս ծնանէին. որք են Մարք եւ Հայք։

       Ձիք հրաշալիք։ Ի գիրս մեր յիշատակին ուրեք ուրեք եւ ձիք գերագոյն քան զայլ ընտիր ձիս, զորս յիշեսցուք աստանօր առ 'ի ցուցանել զազնու ութիւն ձիոց աշխարհիս Հայոց. քանզի թուին լինել ձիք սեփականք աշխարհին՝ եւ ոչ օտարք. այսպիսի էին երկու ձիք ա. Տիրանայ թագաւորին, զորոց գրէ Խորենացին բ. 62. Սորա «ձիոց երկուց լեալ թեթեւ առաւել քան զՊիգասոսս երագութեամբ անբաւ, զորս ոչ երկրակոխս, այլ օդագնացս համարէին. յոր խնդրեալ հեծանել Դատաքէի ուրումն իշխանի Բզնունեաց, պարծէր ընչեղագոյն գոլ քան զարքայ»։ Բուզանդ գ. 20. վասն ձիոյն բ. Տիրանայ արքայի պատմէ. «Ձի մի էր երիվար արքային Տիրանայ, զորմէ կարի զարմանային. եւ էր ձին գունով ճարտուկ ճանճկէն, սա լի էր քաջուբ, անուանի եւ հոյակապ, մեծ եւ բարձր երկայն քան զամենայն ձիս, եւ տեսանելով քան զայլս գեղեցիկ, զանազան՝ որ համեմատ նմա այլ ոչ գտանէր. զորմէ յերթեալն իւրոյ դեսպանութեն՝ սենեկապետն արքային Փիսակ մատնեաց զձին Վարազայ»։ Այլ Տիրան ոչ կամելով ասէ զնոյն տալ Վարազայ, զայլ ձի ետ փոխանակ այնր. «Ի խնդիր անկանէր, ասէ, զնոյն գոյն ձի, զնոյն նշան, զնոյն պատկեր, բաց 'ի մեծութենէն՝ զի այնչափ ուրեք ոչ գտանէր, զնոյն նման զնոյն կերպարանս ճարտուկ ճանճկէն գտեալ»։ Իսկ 'ի ե. 2. յիշէ զայլ իմն ձի զարմանալի. «Եւ էր 'ի ժամանակին յայնմիկ երիվարն Մուշեղի (զօրավարին Պապայ արքայի) ճերմակ ձի մի. իսկ թագաւորն Պարսից Շապուհ յորժամ առնոյր գինի 'ի մատունսն ըմպել… ասէր. ճերմակաձին գինի արբցէ. եւ ետ նկարել զտաշտ 'ի պատկեր զՄուշեղ ճերմակաւն. եւ 'ի ժամ ուրախ ութեանն իւրոյ դնէր զտաշտն առաջի իւր. եւ յիշէր հանապազ զնոյն բանս ասելով թէ ճերմակաձիւն գինի արբցէ»։

       Էշ։ Ղազար 'ի թղթ. 19. զայրարատեան իշանց գրէ ասելով. «Թանձրախիտ աճմունք խոտոցն զանթիւ արօտականս ընտանի Իշանց, եւ զանհամբոյր բոյլս վայրենի էրէոցն յագեցուցեալ, թանձրաթաղանթս, առոգագաւակս, սոնքացեալս գիրութս զնաւ մարմինն ցուցանեն»։
       Անուանք երից գաւառաց Մոկաց նահանգին՝ յանուն այսր կենդանւոյ յորջորջեալք, որք են Իշոց գաւառ, Իշայր, Միւս բղայր, ցուցանեն զբազմութիւն ընտիր ընտիր իշոց յայնմ Մոկաց նահանգի, նաեւ զտուրեւառութիւն նոցա յայն տեղիս։

       Որդն, յորմէ Որդան կարմիր։ Խորենացին յաշխարհագրութեան վասն Այրարատայ ասէ. «Ունի Այրարատ… եւ Որդն յարմատոյ սիզոյ, 'ի զարդ կարմր ութեան գունոյ. » ուր ի տպագրեալն գրի. «Որդն սիզաբերեալ յարմատոյ առ 'ի զարդ» եւ այլն։ Յիշէ զայս եւ Ղազար 'ի թղթ. 20. ասելով. «Նաեւ զարմատս եղէգնասէր բուսոցն ոչ ընդունայն սնուցանէ յինքեան ամենաբաղձ դաշտն Այրարատայ, այլ եւ 'ի նմանէ ծնեալ Որդունս 'ի զարդ կարմրատեսիլ գունոց ընծայէ օգտասիրացն շահս եւ շքեղութիս»։ Որդան կարմիրն հռչակեալ 'ի գիրս մեր՝ գոյն կարմիր գեղեցիկ, յորդանէ աստի լինի, եւ կոչի լատիներէն Քօքշինէլլա դինքդօռիա. գաղղիարէն կոչի Քօշնիյլ։ Այս որդն է 'ի կարգի այնց միջատաց՝ զորս բնաբանք կոչեն Բռօկալլ միջատք, կամ Կալե միջատք. որոյ չորացեալն գայ այժմ յԵւրոպիա 'ի Մեքսիկոնէ որ յԱմերիկա. որ քանզի անձեւ իմն էր՝ ընդ բազում ժամանակս ոչ ծանեան եւրոպացիք թէ իցէ որդն, այլ յապա ժամանակս թանալով 'ի ջուր կամ 'ի գինի՝ 'ի յայտ ել ձեւ որդանն։ Իսկ առ օսմանեանս գայ յարեւելից, եւ է նիւթ շահաւոր 'ի վաճառական ութեան, առ որսկոչի Չիչէք այսինքն ծաղիկ, որ 'ի սկզբան անդ թուի ոչ որդն, այլ ծաղիկ ինչ կարծեցեալ առ նոսա եւ անտի ընկալեալ զայս անուն։ Գըրմըզ գոյնն՝ որ նոյնպէս է որդն ըստ բնապատմից այլ է յառաջնոյն։