Ա.
ՅԱՂԱԳՍ
ԴԱՏԱՍՏԱՆԱՑ
ԹԱԳԱՒՈՐԱՑ
ԵՒ
ՈՐՔ
ԸՆԴ
ՁԵՌԱՄԲՆ
ՆՈՑԱ:
1.
«Յառաջագոյն
գրեցաք
զեկեղեցւոյ
դատաստան
եւ
ի
նմա
կարգեցաք
զսահման
դատաւորաց
եւ
զմուտս
շահից
նոցա,
զի
առաջին
է
եւ
մեծ:
Իսկ
երկրորդ
նմինկարգեսցուք
զդատաստան
թագաւորի
եւ
իշխանաց
եւամենայն
աշխարհականաց:
Բայց
գիտելի
է
զի
թագաւորտիրապէս
Աստուած
է
եւ
անուանակիր
միայն
մարդիկ,
ո'չճ
շմարիտք.
սակայն
թագաւորք
այնոքիկ
անուանին,
որքազգաց
իւրեանց
տիրեն
միանգամայն
եւ
յայլոց
հարկառնուն
յազգաց,
եւ
եթէ
ոչ`
ո'չ
հարկիցին:
Եւ
եթէ
պատահիցի
որդիսլինել
նմա
եւ
դստերս,
զոյգ
եւ
արդար
զվիճ
ակթագաւորութեանն
բաժանիցէ.
զի
թէպէտ
զանդրանիկն
իդէպ
է
թագաւորեցուցանել,
այլ
զյառաջադէմն
յաթոռնստուսցէ
թագաւոր:
Եւ
որքան
եղբարք
իցեն
նորա`որդւոց
նորա
ոչ
է
իրաւացի
առնուլ
թագաւորութիւն,
եւի
հատանել
եղբարց`
ապա
նստցին
որդիք:
Եւ
եթէ
դուստրիցէ
նորա,
նահապետութեան
տուն
կարգեսցէ
հանդերձարամբն.
կէս
եղբօր
մասն
առցէ:
Եւ
թէ
մահուամբբարձցին
թագաւորք
եւ
որդւոյ
իցէ
որդի
եւ
դստերն,
որդւոյ
որդին
առցէ
զաթոռն
եւ
ոչ
դստերն.
եւ
որքանյորդւոցն
իցէ
ի
ծննդոց
դստերն
մի'
առցէ,
ապա
թէ
առցէ`յօտարս
համարեսցի:
Զի
այդպէս
մերն
արքայ
Աբգարիոսկարգեաց
զտուն
թագաւորութեանն
Պարսից:
Եւ
նահապետնՆոյ
ընդ
որդիսն`
եւ
դստերն
ետ
մասն
վիճ
ակի
զկողմնհարաւոյ
ըստ
որում
եւ
կանայք
թագաւորեն
կողմանցն.
զոր
եւ
Սողոմոն
երբեմն
էած
զդշխոյն
հարաւոյ.
եւ
Տէրիսկ
վկայէ:
Սակայն
զանդրանիկն
պատուէ
ընտիր
վիճակաւ,
զոր
եւ
օրէնքն
կրկին
հրամայէ
տալ:
Ի
դէպ
է
թէե'ւ
դստերն
իբր
կէս
եղբօր
տայ
վիճ
ակ,
սակայնթագաւոր
է
իբր
նախնի
եղեալ:
Իսկ
եթէ
որդի
չիցէ
եւդուստր
իցէ,
տացէ
զթագ
իւր
դստերն.
եւ
ունիմքհաստատուն
վկայ
զօրէնսն`
եթէ
ոք
մեռանիցի,
ասէ,
եւդուստր
իցէ
եւ
ոչ
որդի,
զժառանգութիւն
նմա
տացէ:
Եւառեալ
այր`
զթագ
իւր
տալ
նմա
իշխան
լիցի.
բայց
զկնիմահուան
նորա
իբր
յօտարս
համարեսցին
ծնունդք
նորա:
Ապա
թէ
ոք
ասիցէ`
զիա'րդ
ոչ
ըստ
օրինակի
կողմանցնհարաւոյ
իշխան
լիցի
ինքն
թագաւորել,
այլ
առն
տալ.
գիտասցէ
զի
անդ
սովորութիւնն
զայնոսիկ
յառաջ
տանի,
այլ
ըստ
գրոց
դատաստանի
զայդոսիկ
հաստատունկարծեմ:
Եւ
եթէ
կտակ
արասցէ
թագաւորն,
որքանկենդանի
է
իշխան
լիցի
փոփոխել
ըստ
արժանւոյն,
զիկտակ
յետ
մահու
հաստատուն
է,
ըստ
առաքելոյ,
որպէսարքայն
Կոստանդիանոս
կտակաւ
թագաւորեցուցանէրզորդիս
իւր:
Եւ
զսահմանսն
լերամբք
եւ
գետօքհաստատեսցէ
եւ
արձանօք,
ըստ
առաջին
թագաւորացն:
Եւթէ
չիցէ
բնաւին
ժառանգ
ի
ցեղէ
հարց,
իշխան
լիցի
տալզթագ
իւր
օտարի,
ո'չ
ըստ
կրօնից,
որպէս
որդիթագաւորին
Հնդկաց
եւ
Մակեդոնացին
Աղէքսանդր.
եւզայլ
եւս
մատակարարութիւն
թողուլ
ի
Տէր:
Իսկ
եթէ
իտանէ
հօր
նորա
իցեն
ժառանգք,
որք
մերձաւորք
իցեն`նոքա
լիցին:
Եւ
յորդւոց
թէ
իցեն`
զմի
առ
ինքն
կալցիմիշտ
եւ
նմին
ժառանգեցուսցէ
զանկաւորն,
եւ
զայլսնհեռի
բնակեցուսցէ
որպէս
ե'ւ
զայս
սովորութիւնկալան
առաջինքն
թագաւորք:
Այս
իրաւունք
դատաստանիյասացեալս
ամենայն
եղիցի
իշխանաց
եւ
ազատացմիանգամայն:
Բայց
ի
թագաւորեցուցանելն
մի'
առանցհրամանի
հայրապետին
լիցի:
Եթէ
շինիցէ
քաղաք
եւ
դղեակ,
աշխարհագիր
եթէ
առնիցէ,
եւ
եթէ
դահեկան
եւ
դրամհատանիցէ,
իշխանութիւն
կալցի
ըստ
իրաւանցդատաստանի:
Այլ
իշխանաց
ոչ
է
իրաւացի
հատանելդահեկան
եւ
դրամ.
եւ
թէ
հատանիցէ,
հրամանաւ
լիցիթագաւորին:
Նոյնպէս
շինել
քաղաք
եւբերդ,
եւ
կամուրջս
շինել
մեծամեծ
գետոց,
թագաւորացլիցի,
եւ
հոգետուն
եւ
իջաւանաց
տունս.
եւ
այնոցիկ
-որ
ընդ
հրամանաւ
նոցա
լիցի:
Իշխանք
զթագաւորաց
մի'զգեցցին
զգեստ,
մինչեւ
նոքա
հրամայիցեն
եւ
կամտայցեն
պատիւս:
Առաջի
թագաւորի
մեծամեծիշխանք
մի
նստցին,
բայց
եթէ
հրամայիցէ:
Ի
սեղան
թագաւորի
բայց
իհայրապետէ
մի'
ոք
կերիցէ,
եւ
յորժամ
նա
կամեսցի.
այլյարքունիս
ինքնիշխան
լիցի
եւ
հայրապետն
նստել,
այլոչ
թագաւոր
ի
տուն
Հայրապետի:
Մի'
լիցի
հաւատացեալ
ի
Տէրթագաւորի
զօրէն
հեթանոս
թագաւորի
հարճ
օք
վարիլ,
այլ
օրինաւոր
լիցի
ի
կարգ
ամուսնութեան,
զիիշխանութիւն
է
նմա
ընդ
հայրապետի
ի
բեմի
կալ,
այլզձեւ
առցէ
զբարեպաշտիցն
Ովսիայ
եւ
Եզեկիայ
եւզնոյն
ինքն
Դաւթի,
զԿոստանդիանոսն,
զԹէոդոսի,
զՏրդատիոսի
եւ
զնմանեաց
նոցա:
Դատաստանաւ
վարեսցիյամենայն
իրս
եւ
ի
գործս
հաւատացեալ
թագաւոր:
Եթէ
պատահի
պատերազմել
ընդայլազգիս
հարկաւորաբար,
յորժամ
սուրն
վերասցի`
մի'տացէ
առնել
սպանումն,
բայց
եթէ
որ
պատճ
առպատերազմին
իցէ
յայլազգեացն:
Եւ
եթէ
զքաղաք
պաշարիցէայլազգեաց,
նախ
ի
խաղաղութիւն
զնոսա
կոչիցէ
միանգամ
եւ
երկիցս
եւ
երիցս.
եւ
եթէ
ոչ
կամիցին
գալ
եւբռնաբար
առցէ,
զընդդիմացեալսն
սպանեալ
զայլսն
ընդհարկիւ
կալցի.
ապա
թէ
անձնատուրք
լինիցին
-
յայլսնհարկիցին,
այլ
մի'
ի
գլուխսն:
Եւ
զծառատունկս
ո'չհատանել
ի
պաշարել
քաղաքի
զպտղաբերս:
Զքաղաքատուրս
եւզբերդատուրս,
եթէ
ճ
շմարիտ
իցէ
եւ
յայլազգեաց,
մատնիցէ
մահու.
ապա
թէ
բաւական
իցէ
փրկել
զանձն,
զկին
եւ
զմանկունս
յարքունիս
կալեալ
վաճ
առիցէ
եւտարագիր
ի
ժառանգութենէ
արասցէ
խրատեալ
յաչս:
Ապաթէ
ի
գլուխ
չարն
ելանիցէ
եւ
ընդ
ձեռամբ
գայցէ,
մի'ապրեցուսցէ:
Իսկ
եթէ
քրիստոնեայ
եւ
հանդերձեալ
իցէյայլազգի
մատնել
եւ
թէ
ի
քրիստոնեայս,
նոյնդատաստան
մահու
է
եւ
այլոց.
բայց
վասնմարդասիրութեան
մեր
օրինաց
խրատիցի
յաչս
կամ
իձեռս,
կամ
յալս,
զի
ապաշխարութեան
հասանիցէ
եւ
մի'կորիցէ
չարին
յանգ
ոչ
ելելոյ:
Այլ
զգող
գանձուն
տէրունի`զայլազգի
խրատեալ
յաչս
եւ
կամ
ի
ձեռս,
եւ
զկին
եւզորդի
եւ
զժառանգութիւն
յարքունիս
կալեալ,
տարագիրարասցէ:
Բայց
զքրիստոնեայ
-
զգողօնն
առեալ
եւ
զինքնեւ
զկին
եւ
զորդիս
յազգատոհմ
եւ
ի
քրիստոնեայս
վաճառեալ
թողցէ.
ապա
թէ
այս
ոչ
իցէ,
խրատիցի
յաչս
եւ
իձեռս
եւ
թողցի:
Իսկ
եթէ
սպանանիցէ
այլազգիզքրիստոնեայ
կամաւ,
սպանցի
փոխանակ
նորա.
ապա
թէակամայ,
խրատիցի
ի
ձեռս
եւ
զգին
արեան
տուգանեսցի:
Իսկ
գին
արեան
մարդոյն
ըստ
արժանւոյ
գնոյ
ո'չ
է,
զիգործ
Աստուծոյ
է
եւ
պատկեր
եւ
յարուցանել
միայնԱստուծոյ
է
մեռեալ:
Բայց
մի'
ոք
զՅովսէփայ
եւ
զՏեառնգինն
կարծիցէ
ճ
շմարիտ
զքսան
եւ
զերեսուն,
զի
գողքիսկ
էին
վաճ
առողքն:
Այլ
հանդիպողութեամբ
եւ
ըստկարի
ի
դէպ
կարծեմ
երեք
հարիւր
վաթսուն
եւ
հինգլինել
գին
դահեկանի,
ոսկի
դահեկան,
որ
լինիերեքտասան
դրամ
արծաթ
ըստ
ժամանակին
վարման:
Այդգին
ըստ
բանականի
շնորհին
եւ
ըստ
քրիստոնէութեանկրկին
լիցի,
եւ
ըստ
աշտիճ
անաց
յաւելցի:
Իսկայլազգեաց
-
յերից
մասանցն
մին
լիցի,
իբրու
զի
ո'չբանի
ունել
շնորհ
եւ
ո'չ
զքրիստոնէութեան:
Այդյայդոսիկ
լիցի
դատումն:
Ապա
թէ
չիցէ
կարհատուցանել,
վաճ
առիցի
եւ
սպանելոցն
հատուսցի,
եւտունն
յաւար
յարքունիս
լիցի:
Այլ
եթէ
քրիստոնեայզայլազգի
սպանցէ
կամաւ,
զգին
արեանն
տուգանեսցիըստ
ցուցանելոյ
օրինակին
հարիւր
քսան
եւ
երկուդեկան.
եւ
եթէ
ակամայ
-
զկէս
գնոյն
վաթսուն
եւ
միդեկան,
եւ
գինն
յարքունիս
լիցի,
բայց
յերից
մասանցնմին
տացի
իւրոցն:
Իսկ
եթէ
քրիստոնեայ
զքրիստոնեայսպանցէ
կամաւ,
զգինն
տուգանեսցի
արեան
իւրոցն,
եւթագաւորի
տուգանք
ըստ
կարի
լիցի:
Եւ
թէպէտ
ըստօրինացն
մահու
արժանի
է,
այլ
ի
ձեռս
խրատ
առեալապաշխարութեան
հասցէ.
ապա
թէ
աղքատ
իցէ
վաճ
առեսցիիւրովքն
յազգատոհմ
եւ
հատուսցէ:
Ապա
թէ
ակամայ
-զկէս
գնոյն
իւրոցն
տացէ,
եւ
թագաւորի
ըստ
կարիտուգանք.
բայց
խրատ
մի'
առցէ:
Զայդոսիկ
թագաւորնդատիցի,
եւ
զայլս
եւս
դատաստան
հասարակաց
իդատաւորսն
թողցէ,
եւ
զանյայտսն
զբնաւսն
իխոստովանութիւնս
վարդապետացն:
Իշխանաց
մի'
լիցիզսպանողսն
սպանանել
առանց
հրամանի
թագաւորաց,
իսկզգողսն
խրատել
իշխան
լիցին:
Եւ
ազատ
առանց
հրամանիիշխանի
մի'
իշխեսցէ
զգողսն
խրատել:
Բայց
ասելի
է
զօրինակբաժանման
գերւոյն
եւ
աւարին:
Եթէ
պատահիցի
երթալյաւար
թագաւորի
ամենայն
զօրօք,
դրոշիւք
եւ
փողովքյաշխարհ
թշնամեաց
եւ
աւար
առեալ
դարձցի,
ոսկի
գտեալյաւարին
-
թագաւորի
լիցի.
բայց
մի'
երդմամբ
առցէ,
այլքարոզ
լիցի,
զի
թէ
յետոյ
առ
ոք
գտցի`
ընդ
միոյ
եօթնտուգանեսցի:
Բայց
տասանորդս
յեկեղեցիս
տայցէ:
Եւգերւոյն
եւ
աւարին
կէսն
թագաւորի
լիցի
եւ
տասանորդիցէ
յեկեղեցիս.
եւ
ի
կիսոյն
-
զօրացն:
Իւրաքանչիւրիշխանքն
զնոյն
բաժին
արասցեն.
եւ
նոքա
եւս
նախտասանորդեսցին
յեկեղեցիս
իւրաքանչիւր:
Իսկ
եթէչիցէ
թագաւոր
ընդ
զօրս
եւ
իշխանք
ինքեանց
դրօշիւքեւ
փողովք
իցեն,
ոսկին
նմանապէս
թագաւորի
լիցի,
եւ
իգերւոյն
եւ
յաւարէն
տասանորդ
թագաւորի.
իսկյեկեղեցիս
յիսներորդիցեն,
որէ
ըստ
օրինացն:
Փողս
եւգրոշս
տալ
իշխանի
ի
վերայ
գաւառի
եւ
բերդի
լիցի:
Իսկգողս
թագաւորի
եւ
իշխանի
ո'չ
վայել
է,
բայց
միայնլրտեսս:
Ապա
թէ
արտաքոյ
իրաւանց
ելցեն
եւառաքեսցեն,
վասն
հրամանին
կէսն
նոցա
լիցի
ի
մարդոյեւ
յանասնոյ.
իսկ
եթէ
առանց
հրամանի
երթիցեն,
երկուբաժինն
երթողին
լիցի,
զի
կամօք
ի
մահ
երթիցեն,
երկուբաժինն
երթողին
լիցի,
զի
կամօք
ի
մահ
դիմեցին:
Զայսըստ
սովորութեան
ասացաք,
զի
ոչ
է
հրաման
ի
գրոց,
զի
իպատերազմի
զօրականին
մեռանել`
անպարտ
է
տէրն:
Իսկգող
առաքեալ
եւ
մեռեալ`
պարտապան
արեան
է
տէրն,
իսկիւրովի
երթողին
-
ո'չ:
Եւ
զոր
առաքիցէ
ի
գողութիւն
եւըմբռնեսցի`
գնեսցէ,
եւ
զոր
ոչ
առաքեսցէ,
ինքնինգնեսցէ
զանձն:
Զօրական
ի
պատերազմի
զոք
ըմբռնեալզգեստն
եւ
երիվարն
եւ
զէնքն
ամենայն
նորա
լիցին,
այլ
զրահ
տեառնն
լիցի:
Արծաթ
եւ
մարգարիտ
յաւարինիշխանաց
լիցի,
պղինձ
եւ
երկաթ
եւ
նմանք
նոցա
-զօրացն:
Ոսկի,
ակունք
եւ
դիպակ
ամենայն
օրինակաւթագաւորի
լիցի,
եւ
ասրեղէն
պատուական
եւ
կտաւ
-իշխանաց,
եւ
անարգ
ասրեղէն
եւ
կտաւեղէն`
զօրացն:
Իսկ
զհարկս
գաւառաց
եւազգաց
թագաւորք
եւ
իշխանք
արդարութեամբ
առցեն.
մի'ինչ
աւելի
քան
զառաջնոցն
սովորութիւնս
կալցին,
զիընդ
ամենայնի
համարս
ունին
տալ,
զի
յԱստուծոյկարգեցան
ի
պահպանութիւն
եւ
ի
փրկութիւն
աշխարհիեւ
ոչ
ի
կործանումն:
Եւ
արդ`
այսպէս
լիցի:
Զանդաստանացն
զհինգերորդ
մասն
առցեն,
որպէս
Յովսէփօրինադրեաց
յԵգիպտոս,
զի
յորժամ
ստացաւ
զերկիրնՓարաւոնի,
յայնժամ
զհինգերորդն
կարգեաց.
յայտ
է
զինախ
ինքեանց
էր
ժառանգութիւն
եւ
ոչ
էր
հինգերորդ,
այլ
հայրենի
կտուր
սակաւ:
Սոյնպէս
եւ
այժմ
լիցի.
զիարծաթագին
անդաստան
եւ
այգեստան
եւ
բուրաստան
մի'լիցի
ընդ
հարկաւ
հնգեկի,
նմանապէս
եւ
ջրաղաց
եւտուն
եւ
խանութ:
Այլ
թէ
բնակիչքն
ընդ
արուեստի
եւկամ
ընդ
վաճ
առի
հարկիցին,
զի
ոչ
է
հարկ
գլխոյքրիստոնէից,
բայց
այլազգեաց`
յորժամ
բռնի
ընդհարկաւ
արասցեն:
Բայց
անդաստանք
ջրարբիք`
լիցին
ընդհնգեկաւ,
այլ
ոստինք
տասանորդեսցին.
զի
հող
միայն
էթագաւորի
եւ
իշխանի,
եւ
ոչ
ջուր.
սոյնպէս
ոստինք,
այգիք
եւ
ծառաստանք:
Այսպէս
եւ
յաւուրս
շաբաթույեօթնէ
մին
գործիցի
իշխանին
եւ
տէրունի.
այլ
աւելիաշխատելն
զձեռամբ
անկեալն
անիրաւութիւն
մեծ
է:
Եզին
առանձինն
այլ
հարկ
մի'լիցի,
զի
այն
իսկ
է
զոր
աշխատեալ
հնգեկի:
Կովու
լիտր
եղն
միայն
լիցի:
Արօտի
այլ
հարկ
մի'
լիցի,
զիայն
իսկ
են
արօտականք
որ
հարկին:
Ոչխարք
ի
գառինսնտասանորդեսցին.
թէ
հաճ
ոյ
իցէ
տէրունեացն`
ընդոչխարի
փոխանակիցէ
ըստ
արժանւոյն:
Ձիոյ
եւ
ջորւոյ
եւ
իշոյ
մի'լիցի
հարկ,
զի
նոքօք
բազում
անգամ
ծառայէզտէրունիսն:
Ի
տարեմուտս
ըստ
կարիծառայեսցէ
եւ
յաւուրս
տօնից:
Մի'
լիցի
չէքուչէքբազում
այլ
չի'ք
լիցին
անիրաւ
սովորութիւնքն,
զի
եւսահմանդ
բազում
եւ
յաւելորդ
սովորութեանց
եղեւ:
Առանց
դատաստանի
մի'
տուգանեսցի,
այլ
ըստ
կարի
լիցիթէ
յանցաւոր
ի
տէրունիսն
գտցի.
իսկ
յայլս
յանցաւորգտեալ,
դատաւորօք
վճ
արեսցի:
Անդատաստան
է
իշխանացհարկել
զհաւատացեալս,
զոր
հարկեն
այլազգիք.
զիյայլազգեաց
հարկ
արժան
է
եւ
ո'չ
ի
նոցունց,
որպէս
եւառնեն
Վիրք
ընդ
ձեռամբ
անկելոցն:
Թագաւոր
իշխանի
տուեալգաւառ`
եթէ
շինէ
ըստ
հրամանի
նորա
բերդ
եւ
կամ
աւանեւ
կամ
աւերակս
ի
նոյն
սահմանսն
ի
ժառանգութիւնսհամարեսցի
նմա.
մի'
լիցի
փոխել
առանց
մեծի
եւիրաւացի
յանցանաց.
եւ
զկնի
մահու
նոցա`
որդւոց
նոցալիցի
հրամանաւ
թագաւորի:
Սոյնպէս
ընդ
ձեռամբիշխանաց
ազատք
լիցին
եւ
ընդ
ազատաց
ձեռամբշինականք.
յորժամ
աւերս
շինեսցեն
եւ
հողսհատանիցեն
ի
մայրեաց,
ստացուած
լիցի
անփոփոխ
եւորդւոց
նոցա
յետ
մահու.
այլ
փոփոխումն
ի
վերայ
մեծիյանցանաց
եւ
իրաւացի
լիցի,
եւ
մի'
ի
պատճ
առսզրպարտութեան
փոփոխիցին:
Նոր
շինեալ
տեղեացազատութիւն
լիցի
մինչ
զի
ամենայնիւ
հաստատիցի:
Ի
շինուածս
քաղաքի
եւ
բերդիեթէ
պակասիցէ
գանձ
արքունի,
ամենեքեան
հասարակ
վճարիցեն:
Արք
քաղաքացիք
առաւել
քանզգեղջուկս
պատուիցին
եւ
գեղջկաց
նմանապէս
առաւելպատիւ
լիցի
քան
բնակչաց
ագարակի.
սոյնպէս
լիցիբերդի
բնակչաց
եւ
աւանի,
զի
եւ
կարգ
առաջնոցն
էմերոց
թագաւորացն
այդոքիկ:
Հարկաւորք
եւ
օգտակարքյարուեստս
հողագործութիւն
է
եւ
դարբնութիւն
եւհիւսնութիւն,
եւ
բազմաց
է
հողագործել.
առաւելպատուիցի
երկաթագործ
եւ
փայտագործ:
Իսկ
օգնականբնութեանս
մարմնոյ
եւ
հարկաւոր
յարուեստս
էբանական
է
բժշկութիւն.
պատուիցի
եւ
սա:
Եւ
թէպէտամենայն
կարծեալքն
նուազունք
-
յոյժ
հարկաւորք
(են),
այլ
որոց
սակաւ
գիւտն
է`
յարքունուստ
-
առաւել
իպէտս
հասարակաց
պատուիցին:
Սակայն
պիտանի
եւհարկաւոր
ի
բանական
արուեստս
եւ
փրկական`վարդապետութիւն
է,
նախապատիւ
լիցի
յիշխանս
եւյարքունիս,
զի
հասարակաց
հայր
է
եւ
բժիշկ
հոգւոցե: