Ե.
ՀԱՅՈՑ
ՊԱՏՐԻԱՐՔՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ
ԵՒ
ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍՆԵՐԸ
Ամենայն
հայոց
կաթուղիկոսութեան
սկզբնաւորութեան
հետ
համարեա
թէ
սկսուել
է
Երուսաղէմի
պատրիարքութիւնը
իւր
նախնական
առաջնորդական-վանահայրական
բնաւորութեամբ,
մինչեւ
իսկ
ըստ
աւանդութեան`
հէնց
առաջին
դարից:
Ըստ
մեր
աւանդական
պատմութեան`
Աբգար
թագաւորի
կինը՝
Հեղինէն,
առաջինը
դրսի
թագուհիներից,
գնացել
է
Երուսաղէմ,
շինութիւններ
կառուցել
եւ
այնտեղ
բարեգործութեամբ
եւ
ճգնութեամբ
անցրել
իւր
օրերը:
Այնպէս
որ
Երուսաղէմում
օտարազգիներից
առաջինը
եղել
են
հայերը,
որ
Հեղինէ
թագուհու
նախաձեռնութեամբ
հիմք
են
դրել
Երուսաղէմում
հայոց
վանքի
շինութեան
եւ
միաբանութեան
կազմութեան:
Ապա
Տրդատի
ժամանակ
վանք
շինուեց
Ս.
Յակոբայ
անունով
եւ
իւր
կալուածներով
իբրեւ
ազգային
սեպհականութիւն
յանձնուեց
հայոց
հոգեւորականութեան
կառավարելու:
Սկզբից`
Յակոբ
Տեառն
եղբօրից
սկսած
նստում
էին
Երուսաղէմում
եպիսկոպոսներ
իբրեւ
կառավարիչներ
ընդհանուր
եկեղեցու
առանց
ազգի
խտրութեան:
Քաղկեդոնի
ժողովից
յետոյ,
երբ
դաւանաբանական
բաժանումն
եղաւ,
հայերը
իրանց
սովորութեան
համաձայն
շարունակեցին
ազգային
ծիսակատարութիւններով
իրանց
եկեղեցին
վարել`
նորամուծութիւններ
չմտցնելով
Ծննդեան
եւ
Զատկի
տօների
պատճառով,
այն
ժամանակ
սկսուեցին
վէճեր
հայերի
եւ
յունաց
Երուսաղէմի
եպիսկոպոսի-պատրիարքի
մէջ:
Այդ
ժամանակ`
Զ
դարում,
հայոց
նախարարները
եօթը
կենդինար
(500)
դրամ
ուղարկեցին
յունաց
կայսեր,
որ
հրովարտակով
պատուէր
արձակի
Երուսաղէմի
պատրիարքի
եւ
յոյների
վրայ,
որ
հայերին
եւ
աղուաններին
այդ
պատճառներով
նեղութիւն
չտան
եւ
սիրով
վարուեն:
637-ին,
արաբացոց
ժամանակ
հայոց
նախարարները
դիմեցին
արաբացի
իշխաններին
եւ
հրաման
ստացան
առանձին
եպիսկոպոս-պատրիարք
ունենալ`
յունաց
պատրիարքից
անջատ
եւ
անկախ:
Հաբեշները,
խպտիները,
ասորիք
առանձնացան
յունաց
պատրիարքի
իրաւասութիւնից
եւ
մտան
հայոց
պատրիարքի
հովանաւորութեան
տակ
այդ
ժամանակից
հէնց:
Կիլիկիայի
թագաւորութեան
ժամանակ,
երբ
խաչակիրների
օգնութեամբ
1090
թուին
լատինական
պատրիարքութիւն
հաստատուեց
Երուսաղէմում,
հայոց
թագաւորները
իբրեւ
խաչակիրներին
օգնողներ
մօտիկ
յարաբերութիւն
սկսեցին
Երուսաղէմի
հայոց
միաբանութեան
հետ,
Երուսաղէմի
հայոց
պատրիարքները
արդէն
ղեկավարուել
սկսեցին
կաթուղիկոսական
կոնդակներով
եւ
հրահանգներով,
քանի
աթոռը
գտնւում
էր
նոյն
ժամանակ
Կիլիկիայում
եւ
հեռաւորութիւնը
չէր
կարող
պատճառ
դառնալ
կաթուղիկոսի
հեղինակութեան
անուանական
լինելուն
Երուսաղէմի
Հայ
եկեղեցու
վարչական
կառավարութեան
վերաբերմամբ:
Օշինի
ժամանակ
Կոստանդին
կաթուղիկոսը
երբ
պահանջեց,
որ
քաղկեդոնականութիւնը
մտնի
Հայոց
եկեղեցու
մէջ,
Երուսաղէմի
հայոց
պատրիարքը
արհամարհեց
կաթուղիկոսի
հակաեկեղեցական
ընթացքը,
քաջութիւն
ունեցաւ
ամիրապետից
հրաման
ստանալ
անկախ
պատրիարք
հրատարակելու
իրան
Կոստանդինի
հակազգային
առաջարկութիւնները
չկատարելու
համար:
Երուսաղէմի
այդ
անկախ
պատրիարքութիւնը
եղաւ
1311
թուին,
որից
եւ
առիթ
համարելով
Երուսաղէմի
պատրիարքութեան
սկիզբը`
շատերը
ընդունեցին
այդ
թիւը
(տե՛ս
Մովսէս
Կաղանկատուացի,
227
երես):
Հներում
վանքը
ունէր
իւր
ձեռաց
տակ
72
վանք,
ահագին
միաբանութիւն,
վերջերումս
մնացել
է
միայն
6
վանք,
100
տուն
ծուխ
բուն
կեդրոնում,
200
միաբան.
ունի
5
թեմ,
Երուսաղէմ,
Զամ,
Եաֆա,
Պէյրութ
եւ
Կիպրոս:
Երուսաղէմի
պատրիարքը
եղել
է
միշտ
Ամենայն
հայոց
կաթուղիկոսի
իրաւասութեան
ներքոյ,
բայց
իւր
ներքին
գործերում`
համարեա
անկախ.
Պօլսոյ
1861-ի
սահմանադրութեամբ
որոշ
կարգ
կանոնի
տակ
մտաւ
թէ
պատրիարքի
ընտրութեան
եւ
արձակման
եղանակը
եւ
թէ
ամբաստանութեան
դէպքում
դատուելու
ձեւը.
նա
ենթարկւում
է
Պօլսոյ
պատրիարքարանի
իրաւասութեան
եւ
դրանով
հայոց
կաթուղիկոսի
գերիշխանութեան
(տե՛ս
Ա
գիրք,
520521
երես):
Երուսաղէմի
պատրիարքը
պիտի
լինի
Էջմիածնում
ձեռնադրուած
եպիսկոպոս:
Երուսաղէմը
իբրեւ
Էջմիածնի
թեմ`
ստանում
է
մեռոն
Մայր
Աթոռից:
