Մանանայ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ազգագրութիւն Գեղարուեստական գրականութիւն

Զ
       Եթէ կենանք նայինք այսպէս բաներու, չպիտի կրնանք ճամբայ երթալ։ Թող մնան. ուրիշ առթիւ քեզ շատ բաներ պիտի պատմեմ։ Քալե՛նք։
       Սիւտակ մօրուս հալիւորը դմփիկ (մինտէր) ձգեր հինաւուրց բօդացած մեծ ուռենւոյն տակը, նստեր, կռնակը զարկած այն ծառին, որ իրեն պէս զառամեր եւ թառամեր է. բայց ջուրը, որ ասոնց ոտքի տակով կ՚անցնի, աճեցութիւն կ՚ընծայէ ուռենւոյն եւ զուարթութիւն՝ ծերունւոյն։ Հոն կարգ մը հասակաւոր մարդիկ, նստած զանազան առարկայից վրայ, կը խօսին. սովորաբար թաղի տուրքերուն կամ հասարակաց պէտքերուն խորհրդարանը փօղնիգլխներն են, որ ի գիրս կը կոչուի «Հրապարակ ծերոց»։ Իսկ մեր ալեւորն, մէկ-երկու իրեն նմանները գտած, կը պատմեն իրարու իրենց երիտասարդութիւնը, իրենց ըրածներն ու տեսածներն, Վանայ տիրապետող հին փաշաներու անուններ ու անոնց ըրածները, հայ գօջաբաշիներու գործքերն ու ազդեցութիւնը, առաջնորդաց, նշանաւոր վանականաց եւ տէրտէրներաց պատմութիւնը կ՚ընեն։ Քովի նստողն ալ խան Ապտալին եւ խան Մահմուտին ժամանակը, անոնց բռնաւորութիւնն ու ձերբակալութիւնը կը պատմէ։ Տես ի՛նչ կ՚ըսէ.
       «Էն տարին, որ խան Մահմուտ եկաւ Շուշանց գեղը նստաւ, իր ճէլօ ներով (քրդերով) պիտի Այգեստան եւ քաղաքը թալանէր։ Չորս դեհէն գեղացիք եկեր, լցուեր էին քաղաքը, փաշան քաղաքի դռները փակեր էր. Այգեստանեայց տուները մէկ-մէկ ամրոց դարձեր էին. կնիկ, մարդ, ճիժ, բիժ տանիքներ ելեր էին` արապահներու ետեւը կեցած, փողնի քարերը, կռէթներ (հողի չոր կոշտ), հող, փոշի եւ կրամոխիր կուտած էին, որ ճէլօներուն գլուխին եւ երեսներուն զարնեն, մարտակ, ձողին, թոնիրի շիշ, կրակ, ուրագ, դանակ, ինչ որ ձեռքերնին գտնուէր, վասնզի «արգիլուած էր հայերուն զէնք ունենալ»…
       -Ի՞նչպէս, կը հաւնի՞ս մեր սպարտացի այգեստանցւոց։
       Նայէ ի՞նչ կը պատմէ սա մէկալ ծերը։ «Երանե՛կ էր էն օրերուն, որ կ՚երթայինք ուխտ Տիրամէր, Տէր Յուսկանորդին (վանքը) , Ականից Լուսապտուղ Ս. Սահակը, Մեծոբ, Արծուաբեր, Սքանչելագործ, Սուսուն խաթուն (Տ. Յուսկանորդւոյ վանից տնտես կին մը` նշանաւոր քաջութեամբ), ձին հեծած, ոտնէն գլուխ կրակ ու սիլահ, մէկ ձեռքն էլ մզրաղ, կուգար կը ժողվէր ուխտաւորները, ինքն կ՚առաջնորդէր. էն արունբերան քրդերէն ո՞րն հոգի ունէր Սուսունի դէմն ելնէր. սէյտանցիք, եզտիք, հէյտարանցիք, հասնանցիք ըմէն կը դողին Սուսունի անունէն։ Էջմիածնայ ուխտաւոր կը տանէր, Մշոյ Ս. Կարապետի ուխտաւոր կը տանէր, Փութկու Ս. Գէորգ, Նարեկ, Հոգւոց վանք կը տանէր, կը բերէր։ -Դէ՜ իդի՛ ժամանակներ, դէ՜։- Քրդու դավր (դար) էլ աղէկ հաւատք կէր. Աստուածն էլ շատ կտրիճ մարդեր ու կնիկներ կը հանէր։ Միտըդ կուգա՞յ Չափկըն (հայ մ՚է), որ Թօխաթու ճանապարհով տասն օր քէլելով Ստանբօլ կ՚երթար, տասն օր ետ կը դառնար։ Խթման իրիկուն մը ժամեր կը զարնեն, Չափկընի կնիկ թոնիր կը վառէ. ճաշ պիտի եփէ, եղ չըկայ։ Չափկըն կ՚երթայ Արջակ գեղէն եղ կը բերէ կը հասցնէ, որ վեց ժամու ճանապարհ է, ու խթման պատարագին էլ կը հասնի»։
       Կը գովեն եւ կը գովաբանեն իրենց հին ժամանակը. «Մեր օրերը Աստուծոյ շէնք շնորհք կար, մկայ (հիմա) ղորդ է զուլմ չը կայ, ոչ էլ սէր կայ, ոչ աստւոր (երկրային) ուրախութիւն կայ, ոչ էլ Աստուած յիշող կայ։ Էն կրակ օրերու մէջ ի՞նչ կտրիճներ, ի՞նչ հունարի տէր մարդեր կ՚ին (կային) մեր հայերաց մէջ։
       Միտըդ կուգա՞յ Ջանկայ Պուղոս (Ջանիկ գեղ է), որ չորս գոմշու ոժ (ոյժ) ունէր։ Իսախ փաշի (փաշայի) օրով աճմու փահլիվան եկեր էր Վան, «Եա մէկ բե, որ քիւշտիկ բռնենք (ըմբշամարտինք), եա էսքանդար մալ ու խազնայ կ՚ուզեմ», - կ՚ասէր։ Դէւու նման անհաւատ գազան մարդ մ՚էր. ո՞վ ուր հոգւոցն ընցեր էր։ Ջանկայ Պուղոս որ լսեց, «Եա, - ասաց, - Վանայ երկիրն ըսկուն (այսպէս) աւերաւ, որ Աճմու թօլընգի մը գայ Վանայ թալա՞նը տանի»։ Քշեց Պուղոս էկաւ փաշին։ Փաշէն էն օր պիտի փահլիվանի ուզածը տէր (տար), դարդից ու ղասավաթից թթուեր աչք ւ՚իրես, դարձեր էր բագլի ջուր։ Քիթմռթէն լու մը իյնէր գետին՝ հազար կտոր կ՚ըլնէր։ Ի՛նչ անէր. փահլիվան շատ կէր, կը քաշուին էս աճմուց։ Աճման մ՚ասե, աժդահար ասա։ Դոր որ գնացեր էր, անուն հաներ էր, բերնի բռնածն (ուզածն) առեր էր։
       Պուղոս կ՚էլնի մէյտան, կը կանչի փահլիվանը։ Հողագործ մարդ էր Պուղոս, շալաքի շալվար մը, խամաքի զըպուն մը ու քազախիկ մը հագած։ Դաշտից գերընդին դրեր գետին, էկեր էր։ Քանի մը տակ (փաթոյթ) մէյտանի մէջ կ՚երթայ կուգայ աճման, խօսք կը թալի, ձեռ կը թալի, վիշապի թավուր կը բօռայ։ Ինչի՞։ Վախցուցի Պուղուսուն։ Մէկէլ որ իրար կուգան, Պուղոս կը վերու աճմուն, կը զարնի գետին, քանձ վիշապ մ՚իյնի երկնուց, կը դրմփայ, իդոր փորի ձէն կ՚երթայ չում Իրան ու Թէհրան։ Առ քե մալ ու խազինայ , դէ՛ գնա՛ մարդ ճանչցի։ «Բերէք, - կ՚ասի Պուղոս, - ես կնկան հալաւ հագուցեմ իդոր, թող ճանչնայ ուր քեռին, թող հասկնայ, թէ Վանայ խայեր, Խոյա խաներ չեն»։
       Պուղուսուն շատ խալաթ ներ կուտայ փաշէն, վեց լուծ գոմէշներով գութան մը։ Առաջ էս տեսակ մարդեր կ՚ին, բաներ կ՚ին, մկաւան (հիմակուան) մարդերն էլ մա՞րդ են»։
       «Էն տարին, որ Ս. Կարապետ գնացինք, - վրայ բերաւ ուրիշ մէկը, - Մշոյ դաշտի մէջ` Ցրօնք գեղին մօտ, գեղ մը կէր, - անունը ի՞նչ է, գիտե՞ս. - լեզուիս ծէրի վէրէն ի, չեմ կարնայ ասե։ -Դու ասա, Բաբիկ ախբէր։- Աբլբհա՛ր։ Հը՜։ Մարդ մը կէր (կար) էն տեղ, որ կ՚ասին ջաղցի քարեր մէկ ձեռնով կը վերուցի, կ՚իյնի քրդերաց ետեւ, ձիերու պոչէն կը բռնի, պոչ դուրս կը քաշի, չորս գոմէշ լծած սէլը (սայլ) իտեւանց կը քաշի կը դադրցուցի։ Շատ այլ եւ այլ բաներ կը պատմին։ Անուն ի՞նչ էր, դու ասա։ -Ալօ՛։- Հը՛. Ալօ՛։ Հայ ջաղցպանի մը տղայ է եղեր»։
       «Իդոնց ոժ տուածուրիկ ի (երկնային տուրք) , - վճռակի կրկնեց ամէնէն ծերունին, - ով եօթն տարի Սուրբ Կարապետի պահս պահի, եօթն դիր (անգամ) երթայ Սուրբ Կարապետի գերեզման համբուրի, ինչ որ ուզի, կ՚առնի»։
       «Էսա դավր ո՞վ միտք կ՚անի ուխտ, սըրբեր, հունար։ Քօռ օղլին ասեր ի. «Թվանք իջատ օլտի, իգիթլըղ բաթտի». մերն էլ՝ վարժատըներ, ղազաթաներ ելաւ, ըմէն բան ջուր տարաւ…»։
       Կը գովեն իրենց կեանքի մէջ ունեցած սովորութիւնները, այսինչին ծնունդը, այնինչին մահը կը պատմեն, մէկին հարսանիքը, եօթն օր եօթն գիշեր ըրած ուրախութիւնները՝ դաշտ ու մաղ կախելը, մէկին չափազանց գինի խմելը, որ քաջութեանց կարգին է, միւսին նոր-նոր ու հանճարեղ խաղեր հնարել եւ խաղալ, մէկին ճարտարախօսութիւնը, միւսին ճարպիկ ձեռնածութիւնը։ Մէկն իր ուղեւորութեան արկածները կամ ըրած քաջասրտութիւնը կը ճառէ, միւսն՝ իր երիտասարդութեան օրերն եւ երիտասարդաբար ըրածները։ Կը դառնան նորէն իրենց ներկայ կեանքին վրայ խորհրդածել ու անցելոյն հետ բաղդատել, եւ զայն ըստ ամենայնի անմխիթար կը գտնեն ու անհամեմատ իրենց ժամանակին ու ճաշակին։