Խոնարհները

ՀՕՐՔՈՒՐ ՎԱՐԴԱՆ

Ա

Երբ Փիլիկ աղուոր ճերմակ մօրուքով գլուխը դրան մութ բացուածքին մէջ երեւնայ, Վարդան աղբար կը գիտնայ, որ ժամուն ներսը մարդ չի մնացած։ Կ’ելլայ ոտքի, պատէն կախ մեծ բանալին կ’առնէ ու կը շտկի ներս։

Դրան շեմէն ան ստիպուած կը նայի հեռացող ծերուկին ետեւէն, որ հաստ գաւազանին վրայ հակած, քթին տակէն կը մրմռայ աղօթքի մօտեցող բան մը, որուն բառերը ոչ մէկը կրցած է գիտնալ։

Ժամը պզտիկ է։ Ձեղունին մօտ փորուած զոյգ մը պատուհանի ձեւով ծակերէ պղտոր, խարզած լոյս մը պատերուն վրայ կը կլորնայ, մեծ լուսանկարներ դնելով պատի հանդիպակաց երեսներուն։

Վարդան աղբար վարժուած է այդ մութին։ Սեղաններուն խորունկ շուքին մէջ հանդարտ մը արիւնող մոմերը կը մարէ, վար կը քաշէ կողմնակի խորաններուն աղքատ կանթեղները, որոնք ողբի նման հեծկլտանք մը կը ձգեն այդ ամայի սրբարանին մէջ, կը խփէ մեծ խորանին մշտավառը, պատրոյգը քիչ մը շատ ընկղմելով ձեթին մէջ։ Լոյսը քանի մը հեղ կը կաթի. պզտիկ ցոլքեր կը փախին ասդին ու անդին ու ետքէն կու գայ հանդարտութիւնը, զսպուած լոյսը կ’այրի մշիկ–մշիկ։

Վարդան աղբար սեղանէն վար կ’իջնայ։ Երեսին վրայ բաց ժամագիրքին առջեւ, տէրտէրին կարդացած տեղերուն փակցուցած ոտքերը, կը խոնարհի գետին։ Երեք հեղ կը պագնէ դէմի քարը, որուն վրայ շրթունքներու շարունակուող հպումէն կլոր ճերմակ մը կ’անջատուի, ու աղօթքի մը դանդաղ բառերը ծանր–ծանր, հատիկ–հատիկ կը քակուին բերնէն։

Աղօթքէն վերջը կը կենայ մէկ կողմին հակած, ականջին մէկովը մտիկ կ’ընէ ժամուն լռութիւնը, լոյսին նուաղուն ճառագաթները կը դիտէ քիչ մը ու դուրս կ’ելլէ։

Ժամուն դուռը կը գոցէ մեծ բալլիով ու երկու–երեք հեղ կը հրէ ապահով ըլլալու համար. թաղիքէ հաստ վարագոյրը կը ձգէ դրան երեսին ու վեր կ’ելլայ՝  քահանային սենեակը, բալլին տեղը կախելէ վերջ, ծունկի կու գայ դրան մօտիկ։

Երբ տէրտէրը սուրճը խմելէն վերջ տուն երթայ, Վարդան աղբար կ’առնէ սենեակին մէկ անկիւնին պսակուած աւելը, զոր ձեռքովը կը շինէ ամէն տարի արտերուն եզերքը ցանուած աւելներէն մէյ–մէկ շիւղ հաւաքելով, կ’իջնայ բակը, աղբիւրէն ջուր կը ցանէ հողին վրայ ու կը սկսի աւլտուքի։

Շատ մաքրասէր ըլլալուն՝ արարողութեան մը պէս ծանր–ծանր աւելը կը զարնէ գետին, փոշի մը անգամ չձգելով։ Երբ բակին կից պարտէզին սահմանը գայ, մեռելի քարի մը վրայ կը նստի, բաց ճակատը կը սրբէ թաշկինակովը, կը հանէ ծխախոտին տոպրակը, պզտիկ մը կը հազայ ու կը փաթթէ.

– Պումպարէ՜ք. մեղրի պէս կու գայ մարդուն, – կ’ըսէ ինքնիրեն ու ծուխը կուլ կու տայ։

Այդ հանգիստը պայմանադրական է։ Անկէ անդին ժամուն պզտիկ պարտէզն է։ Քանի մը խոշոր քարեր, որոնց վրայ փորուած աչքի նման ծակերուն մէջ լուացուցած ածուխի կտորներուն վրայ խունկը իր բիւրեղը կը փռէ. մեծ թթենի մը, աղքատ ճիւղերով եւ կտրտուած շուքերով։ Երկու խնձորի ծառ փլած պարիսպներուն վրայ իրենց ճիւղերը կը կախեն։ Ցանկապատին տակովը լելակներու, ճերմակ շուշանի քանի մը գլուխներ, վախկոտ ու նիհար վարդենիներ կը մտմտան իրենց բախտին ձգտուած։ Վարդան աղբար չգիտնալով կը տեսնէ ասոնք ամէնքը։

Պարտէզին անկիւնը նռնենիի մը դէմ կը բացուի իր հիւղակին դուռը։ Վարդան աղբար հոն կը մտնէ ամէն առտու աւլտուքէն վերջը, միշտ փռուած անկողնին վրայ կ’երկննայ իր բոլոր հասակովը ու կ’աշխատի քնանալ։

Հիւղակին առէքին վրայ իր նայուածքը կ’ուշանայ պզտիկ հողէ ամանի մը վրայ, ուր կերակուրը կը պահէ ցերեկուան։ Ամանին հետ իր միտքին մէջ կ’արթննայ կնկան մը պատկերը։ Դէմքը այդ պատկերին ցոլքէն կ’անուշնայ, կը լուսնայ, աչքերը կը մանրանան՝ երազը աւելի վայելելու համար։ Ու քունը կը տանի՝ ժպիտ մը բանալով անոր շրթունքներուն վրայ։

Բ

Ժամկոչ է ան շատ տարիներէ ի վեր։

Հովիւ էր ան պզտիկուց. կ’արածէր հօրը գառները շէն սիրտով։ Խելօք տղայ, մարդու հետ չիյնող, ընկերներուն հետ սուր ու ջուր, սիրեր էին զինքը։ Գեղի այն տղոցմէն էր ան, որոնք տաւարի հետ կը մեծնան, կը խենթանան ուլերուն ու մաքիներուն վրայ, կ’ունենան տակաւին շատ պզտիկ հասակնուն իսկ սեպհական գառնուկ ու այծեր։ Կոչումը հանդիսաւոր է անոնց մէջ ու երբ լեռները ճանչնան ու շուքերը զանազանեն՝ անոնք չեն գիտեր ուրկէ կը սորվին սրինգ զարնելը, մաքի կթելը։

Ու անոնց հոգին բարի կ’ըլլայ՝ կենդանիներու հոգիին պէս։

Սարի հովիւ մըն էր արդէն Վարդան, երբ իրիկուն մը պզտիկ սարսուռով մը հիւանդ ինկաւ իր լերան հիւղակին մէջ։

Կէս–գիշերին քարակներու մէջ էր։ Մինչեւ առտու չարչարուեցաւ։ Արեւը բաւական ելեր էր լեռնէն, երբ ընկերները զինքը գտան անզգայ վիճակի մէջ. աչքերը խուփ, լեզուն կապուած։

Հայրը եկաւ գեղը տարաւ զայն։ Քացախ դրին գլուխին, պաղ ջուրով լոգցուցին։ Տղան բոցերու մէջ կ’եփէր։

Տէրտէրը եկաւ, չորս գլուխ աւետարան կարդաց։ Տենդը կը շարունակէր։

Կնիկները իրար ինկան, փնտռեցին, մտիկ ըրին տղուն կիսահագագ արտաբերումները ու եզրակացուցին, որ Աւազանին Ս. Սարգիսը զարկեր էր խեղճ տղան։

Աւազանի անտառը համբաւ ունի գեղին մէջ։ Քանի մը տարին անգամ մը դաշտէն ու լեռնէն հիւանդներ կու գան, որոնք յանցանքը գործած կ’ըլլան անտառէն փայտ վերցնելու կամ տաւար պտտցնելու։

Կասկածի տեղ չկար։ Ս. Սարգիսը զարկած էր հիւանդը։

Ատո՞ր դարման։ Կնիկները շէրպէթ թափեցին անտառին խորհրդաւոր աւազանի մէջ, որ մեծկակ քարէ դուռ մըն է։ Պիտէ բաժնեցին մինչեւ իրիկուն չորս ճամբուն բերանը կեցած, անցնող ու դարձողին։ Սուրբ Սարգիսին մասունքի տուփը ժամէն բերին հանդէսով խաչահանգիստի համար։

Ոչ մէկ միջոց չբացաւ տղուն լեզուն։

Ու հայրը յուսահատ, արցունքն աչքին մէջ, հանդիսաւոր կերպով, դրացիներուն ու տէրտէրին ներկայութեանը տղան նուիրեց ժամուն.

– Լեզուակը բա՛ց, Տիրու՛կ, տղան քեզի ըլլայ։

Ժամուն նուիրումը շատ հազուադէպ պարագայ մըն է գեղերուն մէջ։ Ծերերը, թոռան թոռ տեսնողները հազիւ կը իշեն անկէ օրինակներ։ Նուիրուած տղան, աղէկնալէ վերջ, կրնար գնուիլ ժամէն իր ծանրութեամբը ոսկիի փոխարէն։ Աղքատ տղան պարտաուոր է ժամուն ծառայելու կրցած ձեւովը։ Երբ տէրտէրը լաւ սիրտ ունենայ, անոր կը սորվեցնէ մէկ–երկու կտոր գիր, ժամու շարական։ Ան դպիր կ’ըլլայ, սարկաւագի մօտ բան մը։ Երբ կարդալ ու գրելը պակսի անոր, կ’ըլլայ ժամկոչ մը։

Նուիրուածը չի կրնար կարգուիլ, չի կրնար թողուլ իր գեղն ու տունը, չի կրնար ժամ, երգեցողութիւն եղած պահուն դուրսը գտնուիլ։ Սարսափելի անէծքներ կը դառնան անոր գլխին շուրջը։ Գեղացին կը դողայ Սուրբին վրէժխնդրութենէն։

Վարդանը չմեռաւ։ Երկու շաբաթ վերջը լեզուն բաց էր։

Աւազանին անտառին մէջ մայրը սեւ խոյ մը մորթեց. Պրուսայէն ապսպրուած տղուն հասակովը մոմը վառեց այն ծառին տակը, ուրկէ հովիւը անխոհեմութիւն ունեցեր էր քիչ մը փայտ առնելու։

Ու տղան աղէկցաւ։ Հիւանդութիւնը, ուրկէ անցեր էր հովիւը, շատ բան տարած էր անոր մարմինէն ու հոգիէն։

Թմբիրի արտայայտութիւն մը դէմքին վրայ անուշ բաներ կը դնէր։ Մազերը թափեր էին, ակռաները նետուած իր կզակներէն։ Ու ականջին մէկը յաւիտենապէս գոցուեր էր աշխարհքի լուրերուն։

Թմրութեան մօտ խելօքութիւն մը կ’երեւէր հիմա այդ տղուն հոգիին մէջ։ Կը խնդար մեղմ, մարած ժպիտով մը ու աչքերուն լոյսը խփուեր էր մշտավառի կանթեղին պէս։

Երբ իմացաւ, թէ ինչպէս ազատեր էին զինքը, տրտմեցաւ, աչքերը խոնաւցան, ամչցաւ սակայն լալու։ Ու տասնհինգ տարուայ այդ տղան լեռներէն իջաւ ժամ։

Խնամքով պահեց առէքի մը ճեղքին մէջ իր հովիւի ցուպը, տրեխները, որոնց չալըմ ին համար աշխատանք ու սիրտ էր վատնած, հանեց մարտիրոսի համակերպութեամբ մը։ Գօտիին հետ կապ դանակը դողալէն յանձնեց հօրը, ու խելօք, հարսի մը պէս խելօք քալուածքով ժամ գնաց՝ Տիրոջը ծառայելու։

Տարօրինակ էր իր նոր միջավայրը։ Առջի օրերուն նեղուեցաւ. նստուկ կեանքը ճնշեց վրան, լեռներուն վայրի ջուրերուն կարօտը տառապանքներ բերաւ անոր ներսը։ Յետոյ՝ իրիկուն-առտու լեցուող ու պարպուող ժամը շահագրգռեց զինքը. խունկին հոտին վարժուեցաւ օր օրի, կոչնակ ծեծելու համար իր մատները ճկունութիւն ու դիւրութիւն գտան։ Ամբոխի, շարժումի, երգի ու աղօթքի համագումարէն բխած ժխորը անուշ եկաւ իր հոգուն։

Պզտիկ ժամուն հետ ընտանեցաւ կամաց–կամաց։ Հասկցաւ պատի պատկերներուն պատմութիւնը կէս մը տէրտէրէն, կէս մըն ալ Օհան ամճայ էն։ Ամէնէն աւելի սիրեց մեծ խորանին մութին մէջէն թոմպուլ միսերով Յիսուսին անուշ նայուածքը։ Աղուոր Աստուածամայր մըն ալ իր համակրանքը շահեցաւ։ Աւազանին Սուրբին համար միշտ պահեց տեսակ մը անխոստովանելի ատելութիւն, վախով ու սարսափով շինուած։

Պահարանները հինցած շապիկներու դէզին տակ փտած պատկերները խնամքով լուաց, կախեց ժամուն ներսը։ Անոնց առջեւ բարեպաշտներու մոմերուն իբրեւ ընդունարան երկաթէ կիսաշրջանակներ ալ գամեց։

Իր նախասիրած պատկերներուն համար գիտցաւ տեսակ մը աչառութիւն ունենալ։ Գեղին մէջ տէրտէրը մէկ կ’ըլլայ. ժամկոչը լուսարարի պաշտօն ալ կը կատարէ։ Ժամուորներուն մոմերը անիկա միշտ տարաւ իր սիրական սուրբերուն առջեւ։

Ու Դաւիթ Մարգարէն, Յակոբ Մծբնացին, Աբբա Մարկոսը, Պետրոս Առաքեալը իրենց գէշ մօրուքներուն համար զրկուեցան լոյսի մխիթարութենէն։ Իրենց տօնի օրերուն իսկ ժամկոչը չկամ-չկամ կիսատ ու նիհար մոմ մը միայն կը թոյլատրէր անոնց։

Սորվեցաւ ժամուն բոլոր անկիւնները։ Սեղաններուն խորհրդաւոր հիւսքը գաղտնիք չունէր իրեն համար։ Մուկերուն ծակերը հազար ու մէկ տեղերով ամրացուց, քակուած ծեփերը նորոգեց, ձեղունէն կախ տախտակները տեղաւորեց։ Վերնատունին գառնուկի մորթէ բազմոցները իրենց տեղերը, գամեց՝ կնիկներուն մէջ կռիւը քիչցնելու համար։

Գովուած ու սիրուած հովիւէն պարտաճանաչ, համեստ ժամկոչ մը դուրս եկած էր։

Ամէն տաղաւարի, դպրոցէն տղայ մը հետը առած՝ տունէ տուն կը պտտէր սպասի ալիւրի համար։

Շատ պարկեշտ սիրով, շատ խելօք երեսներով այդ տղան կը կենար բակերուն մէջ ու կը պոռար.

– Հօրքու, հօրքու, ժամը մի մոռնաք, առտուն տաղաւար է, մաս պէտք է, նշխարք պէտք է, հօրքու, հօրքու՜։

Ու տանտիկինը կ’իջնէր վարը՝ անոր տիկին մէջ լեցնելու աման մը աղուոր ալիւր, որը հաւկիթ մը կը տեղաւորէր իր գօտիին փոթին մէջ, որը պահծու ընկոյզ ու չամիչ կու տար։

– Աստուած պէրէքէթ տայ, ամբարներդ շէն մնան, ցանքերուդ վրայէն

Յիսուսի աչուկը պակաս չըլլայ, հօրքու։

Ու կ’անցնէր միւս բակը։

Գեղին շրջանը կ’ընէր։ Հաւաքուած ալիւրը իր ձեռքով երեք տեսակ տարբեր հիւսքով մազերէ կ’անցնէր ամէնէն նուրբ մասը կը դնէր նշխարի տուփին մէջ՝ պատկառանքով խաչ մը հանելով։ Երկրորդ մաղին արդիւնքը կը յատկացնէր մասի։ Խոշորքոտ ու թեփը համրուող ալիւրն ալ կը պահէր աղքատներուն համար խարթալաճ եփելու։

Ալիւր հաւաքելէ դուրս, ժամկոչին մեծագոյն գործն է դարձեալ փայտ ժողվելը։ Միտքէն անցուց էշ մը ճարել, դրացիի մը ախոռը կապելու, ասոր-անոր դիմելու տեղ երթալ լեռնէն անձամբ փայտ բերելու։

Իր կարօտցած տեղերուն յիշատակն էր անշուշտ այդ հնարամտութիւնը թելադրող։ Տէրտէրը անպատշաճ գտաւ ժամկոչին համար էշը։ Վարդան ստիպուեցաւ ամէն տաղաւարի դուռ–դուռ բանալ, ճեղք մը փայտ տանելու համար ժամուն։

Իր պտոյտները գեղի փողոցներուն մէջ տեսնելու բաներ էին. անուշիկ, չամիչի աչքերով այդ տղան կնիկներուն կը նայէր կարծես երկինքներէն, այնքան քիչ կ’երեւնային իր բիբերը ու այնքան շատ մօտիկ էին թարթիչները իրարու։ Պզտիկ տղաք պատերուն տակէն մեծ–մեծ բերան կը բանային անոր ետեւէն. աղջիկները կը խնդային վրան խորհրդաւոր աչքերով. հարսները կը ցաւէին անոր համակերպութեանը. պառաւները երնէկ կու տային անոր մօրը, դայակին. դիւրի՞ն բան է հոգին շահիլը,  անդիականին մէջ տեղ ունենալը։ Ու անոնց հաւատքով ժամկոչ այդ տղան Քրիստոսի աչքին լոյսն էր։

Ժամկոչը դեռ շատ մատաղ՝ ընտանի ու պարզ էր կիներու հետ։

Ամէն մազով մարդ հօրքուր մըն էր իրեն։ Գտակով պառաւները, մանգաղ ու փորի գացող կնիկները, քողով հարսները ու նոյնիսկ ճիտերնին ոսկի նշանուած աղջիկները հօրքուր էին։

Բառը այնքան համով կ’ելլէր իր բերնէն. սիրտը այնքան շիտակ կը տեսնէին, որ գեղացին պատիւ մը ըրաւ իր անունին կապելով Հօրքուր վերադիրն ալ։

Ու Հօրքուր-Վարդան ապրեցաւ մինակուկ։ Իր հիւղակին մէջ ամէն գիշեր հանգիստ–հանգիստ կը քնանար։ Ցերեկները, մանաւանդ ամառ օրերուն դուրս կ’ելլէր. գեղին բոլորտիքը, ծանօթ աղբիւրներու ակերուն մօտ կը պտտէր միս–մինակ, խօսելով բանուոր կնիկներուն հետ յայտնի հաճոյքով։ Կը տխրէր, երբ լերան գագաթներուն կողքին ոչխարներուն  տարտամ պիսակաւորումները  աչքին իյնային։ Սրինգի մը հեծը արցունք կը հանէր իր խիտ թարթիչներէն։

Իր ապրուստը կը ճարէր առանց աշխատելու։ Ամէն կնունքի դայակը իրեն կը բերէր աւանդական հացը, կաթնապուրի ամանը, եղով պիշին (խմորեղէն մը)։ Ամէն մեռելի հետ կու գար իրեն հաց ու չամիչ, պանիր ու ընկոյզ։

Շաբաթ կ’ըլլար, որ կերակուրները կը դիզուէին։ Ժամկոչը, նուիրուած ժամկոչը կուտ բան չի կրնար ծախել, ոչ ալ տուն տանիլ։ Արտօնուած էր առ առաւելն իր գիտցած աղքատ տեղուանքը բաժնելու իրմէն աւելցածները։ Երբեմն պատահական ու գաղթող աղքատներ ներսի կողմերէն կը մաքրէին իր հիւղակին բոլոր պաշարը։ Երբեք օր մը չնեղացաւ անոնց որկրամոլութեան։

Քսան տարուան էր։ Հիւանդութեան բերումովը իր մէջ շատ ուշի մնացած էր երիտասարդութեան զարթնումը։

Հիմա ալ հասակը քալեր էր, երեսները լեցուած, ոսկորները հարուստցած։ Դէմքին թմբիրը կը բարեխառնուէր առնականութեան տեսակ մը ծփանքով, որ անոր շարժումներուն կոտրածութիւնը, վախկոտութիւնը  կը սրբէր  անոր հոգիին լերկածութիւնը  կը թօթուէր։ Աչքերը կը ջանային թարթիչներուն բանտը արհամարհել։

Ու երբ հիւանդութեան պատահական հետքերը լաւ մը ջնջուեցան, երբ քթին տակովը սեւ շուքի պէս բանի մը երկննալը զգաց ժամկոչը, սկսաւ տառապիլ։

Նախ փորձուեցաւ տարօրինակ երազներէ։ Անուշ, զմայլելի, նոր երազներ, որոնց համին տակ իր ողնուղեղը կը կոտտար երկարերկար, ու անոնց հմայքը կը տեւէր աչքերը բանալէն ետքն ալ։ Յետոյ տագնապը մտաւ իր ներսը։

Իր հիւղակին մէջ գիշերներուն ան ճանչցաւ մինակ անկողիններուն կրակը, ջիղերուն ցաւագին ու թուլցող ձգտումը, անծանօթ զարկերուն տակ սիրտին թրթռալը։ Յաճախ իր թեւերը ինքնաբերաբար, անգիտակցաբար գրկեցին բարձն ու վերմակը։ Ուշացած երիտասարդութիւնն էր, որ իր մարմինին մէջէն դուրս կը բերէր իր ձայնը։

Նայեցաւ ժամուորներուն, խորունկ ու ճիգով բացուած աչքերով. պաղատանքով ու տառապանքով։ Պզտիկ, թոփիկ գլխով աղջիկներուն հետ ինկաւ եղբայրաբար, գրկեց զանոնք ժամուն մութ խորշերուն մէջ, մեղմով ու կրակով պագաւ։ Յետոյ համարձակութիւն եկաւ իրեն նայելու այն աղջիկներուն, որոնց կուրծքին վրայ թեթեւ կլորներ կը դողան։

Տագնապը շարունակուեցաւ ամիս մը ամբողջ։ Քունը թռաւ աչքերէն։ Ալեկոծ հոգիին մէջ այդ բռնաւոր պէտքը տակաւ կ’ուռենար, կուրծքին վանդակը կոտրելու չափ։ Փախաւ ցերեկները խորունկ լեռներուն մէջ, բայց Սուրբին վախը հզօր էր շատ ու էտինքին նորէն կու գար իր հիւղակը փակուելու։

Օր մը տուն գնաց։

Ձեռքերը գօտուն մէջ պահուած, գլուխը մէկ կողմին հակ՝ կծկտեցաւ օճախին դուռը։ Չէր խօսեր։ Մայրը մեղր բերաւ, պահած դդում խաշեց, ընկոյզ ու պաստեղ դրաւ առջին։ Տղան չտեսաւ նոյնիսկ, թէ մայրը ինչեր կը բերէր։ Աչքերը կրակին պզտիկ երգին էր։ Երկու սրտեր իրարու կու գային պտուկին տակ ու անոնց կլոր բոցը իրարու կը խառնուէր։

– Տղա՛յ, օղու՛լ, հիւանդ ես վախըմ։

– Չէ՛, մամօ։

– Ի՞նչ ունիս ըպա, շէն չես նէ։

Տղան պատասխան չունէր։ Քանի մը հեղ շրթունքները երերացին, բերանը կէս մը շարժեցաւ, աչքերը թարթիչներուն տակէն խոշորխոշոր դարձան իրենց անկողնին մէջ։

Մայրը ճակատը բռնեց։

– Պաղուկ է, օղու՛լ, պաղուկ է. երկու բերան մեղր առ, սիրտդ կը բացուի։

Ու ամանները կը շարժէր, կերակուրները կը գովէր։

Ժամկոչը փորձեց ուտել։ Պատառը իր բերնին մէջ կը շատնար, կը մեծնար։

– Սիրտս չ ՚ ուզեր, չ ՚ ուզեր, մամօ, ա՜խ, սիրտս։

Մայրը լուսաւորուեցաւ յանկարծ։ Տղան սրտին հետ էր։

– Սըխըլմըշ կ’ըլլա՞ս ժամուն մէջ։

– Հա, մամօ՜, հա, հոգիս պակսեցաւ, սա դիմանալու բան չէ։ Հերքէս ին տղաքը լեռներուն մէջ կը մեծնան, հերքէսին տղաքը տուն–տեղ կ’ըլլան, իմ հալս եաման է, մամօ, ատ չորս պատերուն մէջ կը մնայ (կը յոգնի) մարդուն հոգին։

Բայց վախը շատ աւելի հզօր է գեղին վրայ, քան բոլոր զգացումները։ Մայրը խանդաղատեցաւ տղուն կսկիծէն, հասկցաւ անոր կուրծքին պէտքը. ի՞նչ կրնար ընել սակայն։ Սուրբը վրէժխնդիր էր։ Ուխտերնին աւրողները մոխիրի ու չուլի վրայ կը նստէին։ Անոնց տունը բուերուն բնակարան կը դառնար։ Ամբողջ ընտանիք մը փրկելու համար, պէտք էր զոհել այդ տղան։ Ու մայրը գէրեկցաւ անոր. անոր առջեւ դրաւ անցեալին մէջ նշանաւոր տուներուն աւերակները, որոնց հիմերուն մէջ հիմա շան խաղողն ու մորենին կը բուսնին. անոնք ալ ուխտադրուժներուն պալատ էին ատենով։ Յետոյ անոր երեւակայութեան առջեւ բացաւ գեղջուկ միտքերուն դրախտի հոյակապ ու թաւ անտառները, ուր ձիւնի պէս աղուոր մաքիներ պիտի արծէր, հուրիներուն հետ գիրկ գիրկի։ Հոգին չէր մեռեր, միսը կը թափէր։ Հոգին պէտք էր շահիլ ու մանաւանդ մեղքնալ պապենական օճախին։

Տղան մտմտաց, վախցաւ։ Վրէժխնդիր Սուրբին հեքիաթը տպաւորիչ էր շատ։ Յետոյ մօրը արցունքը իր սիրտը իջաւ։ Նայեցաւ շէն տունին, աղբրտոցը զաւկներուն։ Տունը կ’եփէր կեանքով։

Ու գլուխը կախ իջաւ վար դէպի ժամ։

Իրիկունը տէրտէրը գողտուկ կանչեց զինքը։

– Սատանայի ույմուշ ելու չէ, օղլում, այսօր կանք, վաղը չկանք։ Արքայութիւնը, դրախտը խելքէդ վեր համեր ունին։ Անոնց աշխատէ։

Ու տէրտէրին թելադրութեամբ Աբբա Մարկոսի նկարը ժամկոչը իր հիւղակը փոխադրեց։

Վայրի բան մըն այդ պատկերը, շատ հին։ Մաշած գոյներուն մէջ դեռ շատ յստակ կը տեսնուէր ճգնաւորը իր քարայրին բերանը՝ ահարկու ու բարբարոս նայուածքով մը, մէկ ձեռքը սրտին, միւսն ալ նետած առաջ խոշոր խաչով մը։ Իրմէ վար որոշապէս կարելի էր ճանչնալ սատանաներու կոտոշաւոր գլուխները, թելէ ձեռքերուն մէջ բռնած մերկ աղջիկներ։ Մնացեալը աւրուած էր ու խորհրդաւոր։ Պատկերին խորհուրդը հասկցուց անոր տէրտէրը։ Իրիկունները լոյսը պակաս չըրաւ ժամկոչը։

– Ցերեկին ալ պոշ մի նստիր, վար–վեր քալէ, գնա պախչան փորէ, տէրտէրն է խօսողը։

Լեռնէ լեռ անցաւ։ Իր ուժերը կ’աւելնային իրմէ։ Փորեց մեծ աշխուժով։ Յոգնութիւնը տեսակ մը հանդարտութիւն բերաւ իր ջիղերուն, հիւղակը մտածին պէս կրցաւ հանգիստ քունը գտնել առջի տարիներուն։

Այսպէս անցաւ երիտասարդութեան այս զարթնումը։

Աւանդութիւնը յաղթական էր ելած։ Ժամկոչը պիտի մեռնէր։ Աստուծոյ դուռին մէջ։

Աշխատեցաւ ինքզինքը համոզել։ Աշխարհի իրերուն շուտ անցնող հանգամանքը ամէն ատեն կը տեսնէ։ Ծնուողներու ու մեռնողներու պայմանադրական վկան՝ տեսաւ բոլոր ցաւերուն համադրութիւնը։ Ամէն օր ճաղով մարդ կու գար իր ժամերուն մէջ։ Հոն պառկողները մինակ ճերմակ մազովներներ չէին։ Ամէն հասակէ ու ամէն արտէ մարդ կար անոնց մէջ։

Ամէն օր կրկնուող այս ողբերգութիւնը կը գրաւէր իր հոգին քանի մը ժամ. մահուան հետ այս աստիճան մօտիկ ապրելուն համար կրցաւ իր մեծ զրկանքին դառնութիւնը մոռնալ։

Կնունքներուն ատեն ինք արդէն ժամուն մէջ գործ ունէր։

Տարին հեղ մը սակայն իր սիրտը խաչ կը հանէին։ Այդ ալ հարսանիքներու շրջանին կ’ըլլար։

Ժամկոչ ըլլալուն ստիպուած էր իր գործին գլուխը գտնուիլ։

Թափօրը կու գար պոռալէն ու երգելէն։ Գինովները կը ձգէին կնիկները քաշուելու՝ խմելու համար։ Ծերուկ հայրը փեսին ու ծեր քահանան ներս կը մտնային, կէս մը լուսաւոր ժամուն մէջ բազմութիւնը կ’եփէր կնիկներուն ու աղջիկներուն։ Պսակներուն ատենը անցուդարձը չի կենար։ Ու Վարդան աղբար հոգին բռնած, հոգին սխմած կը կենար իր տեղը։ Կնիկներուն մոմի լոյսով կարմրած դէմքերը, իրենց ուրախ ժպիտովը, ոսկեղէն հմայքովը, նոր լաթերուն վրայէն նետուող ցոլքերուն կախարդութեամբ կը գինովցնէին ժամկոչը։ Հարսին ընկերակցող աղջիկները իր մօտ կը մնային շատախօսելով կամաց–կամաց, իրար կսմթելով ատեն–ատեն։ Իրար հետ կ’իյնային ու խեղճ ժամկոչը Աբբա Մարկոսէն աւելի կը փորձուէր, երբ անհոգ կնիկներու խումբը իրեն կը քսուէր առանց ամչնալու։ Իր գիրկը ինկող հարսեր իսկ տեսաւ ան։

Այս մօտիկութիւնը, կնկան միսին այս գրգռող հոտը կը զգլխէին զինքը։ Տարուէ տարի իր խղճահարութիւնը կը քիչնար։ Անոնց ձեռքերը կը բռնէր ինքնատիպ միջոցներով, մոմերնին շիտակ կեցնելու պատրուակին տակ աղջիկներուն կակուղ դաստակը կը սեղմէր իր հարստացած ափին մէջ, կը ծռէր անոնց երեսներուն, անոնց շունչը խմելու, անոնց հոտը կուլ տալու համար։ Ու անոր հոգին կ’եփէր։

Հարսնիքներու շրջանէն վերջը կեանքը կը ստանար իր կանոնաւորութիւնը։ Թափօրները, թմբուկին հեռաւոր երգը, անցուդարձի գոյն–գոյն երիտասարդութիւնը կ’անհետանան։ Ինկող ձիւնը, երկար տեւող  ու  սեւի  վրայ անձրեւները  հոգին ուրիշ  յուզումներու, ուրիշ ձանձրոյթներու կը տանին։

Թաղեց ան իր հայրը։ Թաղեց ան իր մայրը։ Աղբրտանքը բաժնուեցան իրարմէ. իրենց տունը քանի մը պատերով կիսուեցաւ։ Հօտը կոտորակուեցաւ։ Ժամկոչը պապուն ողջոցը անգամ քիչցուցած էր այդ դժբախտ տունը այցելելը։

Նուիրուեցաւ իր հիւղակին։

Անոր ներսը ծեփեց ամէնէն ազնիւ կիրով, պատերուն մինչեւ կէս տեղերը, յատակէն արիւնի վրայ կարմիր հող մը քաշեց։ Առէքները իրարու վրայ զոյգ–զոյգ երկնցուց։ Օճախին քարը երկու ժամ հեռու լեռնէն բերաւ իր շալկովը։ Ունեցաւ իր տապակը, աղամանը, իւղի տեսակ–տեսակ թիթեղէ ամանները։ Ճարեց սրուակներ, ասեղ խոթելու կոկիկ բարձ մը, կատու մը։ Գտաւ սնտուկներ, տարբեր մեծութիւնով ու գեղեցկութիւնով։

Իր անկողինը միշտ մաքուր մնաց։ Հակառակ հողէ յատակին, հակառակ միշտ փոշիի մէջ ապրելուն, ու հակառակ ամէն օր ժամէն հարիւրներով լու հետը բերելուն, իր սենեակը գիտցաւ ազատ պահել այդ կենդանիներէն։ Երբեք ոտքին գուլպաները չքակած, չփնտռած մակաբոյծ կենդանիները, չկոտրտած ներս մտաւ իր հիւղակէն։

Աբբա Մարկոսի նկարը ծալեց մէկ կողմ դրաւ, երբ ջիղերը հանգչեցան քիչ մը։ Ամէն օր ականջին տակ կրկնուող արարողութիւնը սովորական շարականներուն եղանակը կրցաւ միտքը պահել։ Ձմեռ իրիկունները, կրակին տուած իր ներբանը, հաճոյքով կ’երգէր քիթին տակէն «Առաւօտ լուսոյ» մը, «Փառքի բարձունք»ը։

Իր լաթերը ինք կը լուար իր ձեռքով։ Իր լուացքը կ’ընէր գեղէն դուրս, ակը։ Իր կարկտուքը ինք կ’ընէր։

Այսպէս ապրեցաւ ան։

Երբ երիտասարդութեան զարթումը անցաւ, յաւիտենականութեան համար աշխատեցաւ։ Ու իր գործին մէջ մոլեռանդութեան մօտ հաստատակամութիւն դրաւ։ Ժամը ամէն օր կ’աւլէր։ Խորաններուն բարակ սիւները, խարխուլ աստիճաններն ամէն օր տաքուկ ջուրով կը լուար։ Ժանգոտած, սեւցած խաչերը աւազով շփելով կը ճերմկցնէր, կանթեղներուն մուխէն մթնած շղթաները կը մաքրէր։

Անցուց անիկա քսանհինգ տարեկան տղու սարսուռն տարիները, անցուց երեսունին կրակէ իրիկունները։ Սահեցաւ ան քառասունին վրայէն։

Ալ ծանր մարդ եղած էր։

Ճաղատ գլխուն վրայ կաշին կծկտեցաւ։ Չորուկ երեսները թուլցան, լխկեցան, ու այտերուն վրայ միսի ալիքները շարուեցան իրարու ետեւէ։

Գ

Տէրտէրը փոխուեր էր։

Նոր քահանան հաստ միսերով, կարճ մօրուքով ու թանձր շրթունքով մարդ մըն էր։ Բաւական երիտասարդ, բաւական անհոգ ան կը սիրէր իր մօտ կանչել գեղին բոլոր անգործ մարդերը, որոնք գլխաւորաբար կոյրեր էին։ Ժամուն սենեակը տէրտէրին հետ մաս կը բանար, կը խօսէր ծերերուն։ Գիտէր անոնց ցաւը։ Գեղը կնիկ չէր տար կոյրերուն։

Ու տէրտէրը անուշ բառերով կը բողոքէր իրենց ըլլուած անիրաւ զրկանքին դէմ։

Ծերունիները, շրթունքնին կախած՝ մտիկ կ’ընէին։ Ատեն-ատեն ժպիտի մը փայլակը կը բացուէր անոնց երեսին վրայ կիսատ ու եղերեգական, քանի որ սոսկալի գիծեր միայն կը շարժէին անոնց այտերն ի վար։

Ու տխուր, տխուր էին անոնք։ Քանի՛ խորունկնային տարիքներուն մէջ, այնքան տունը կը պաղէր իրենց շուրջը։ Անիծուած բեռներ էին։ Իրենց երկնցուած  հացը նախատինքի չափ լեղի կ’ըլլար միշտ։ Որուն մայրը, որուն ալ հայրը մէկ-երկու կտոր արտ կը ձգէին, որպէսզի քիչ մը երես ունենային։ Բայց հիմկու ճահիլները, հարսերը, նոյնիսկ պզտիկները Աստուծմէ չէին վախնար։

– Օտար աղջիկը, տէ՛ր պապա, օտար աղջիկը ինչ սիրտ ունենայ մեզի դէմ։

Ու բոլորին գլուխները կ’օրօրուէին, շրթունքները կէս մը կը բացուէին երկար «ա՜խ» մը քաշուելու համար, այնքան դժուար կ’արձակէին զայն։

Ու կը յիշէին գեղին այրի կնիկները, Մելիք ապլան, Շէքէրենց հարսը, Ֆէլէքին Բաբէթը, Գուգուլին Հեղնան, Բուբուլ ապլան։

Տէրտէրը անոնց երեւակայութիւնը կը վառէր հեշտանքի պատկերներով։

– Ծօ Խաչի՛կ, Մելիք ապլան քու թեւերէդ կ’աւելնար, այ օղուլ, քիչ մը բարակին ետեւէն եղիր, ամսուան մը չես ըլլար։

– Չէ, տէր պապա, ապուր մի՛ խառներ, ըլլայ նէ՝ անի պըլլայ։ Ի՛նչ կ’ըսես դուն, ինչ կ’ըսես։ Երէկ տահա հետը երկու ջուխտ լաֆ ըրի. գիտես քի շավգը երեսիս կը զարնէր։

Բոլորը կը խնդային կոյր Խաչիկին այս խանդավառութեան վրայ։ Կոյր Խաչատուրը, աւելի պզտիկ, երդում կ’ընէր Շէքէրենց հարսին համար։

Համր թագաւորը նշաններով կ’արտայայտէր իր խանդը Բաբէթին համար։ Գրքոն, այրի երկաթագործ մը, իր քրթած երեսներուն վրայէն արցունք կ’իջնէր Հեղնա ապլային համար։

Ամէն մարդ իր սիրածը ունէր։ Ամէն օր, իրիկուն առտու կը կարգուէին միտքերնուն, զաւակ կ’ունենային, օճախին քէօշէ ն կը նստէին. հարսին հրամաններ կու տային. ձմեռ իրկուններն ալ միս միսի կը տաքնային։

Ժամկոչը մտիկ կ’ընէր հաճոյքով։

Քիչ–քիչ հետաքրքրութիւնը ոտքի ելաւ։ Կոյրերուն հետապնդած կիները ամէն օր կը տեսնար, կը խօսէր հետերնին. օր օրի կը հաւնէր անոնց, միսերուն շատութիւնը, կլոր ու հաստ կռնակը, մանաւանդ շատ յիշատակուած դնդուշներ ուն վրայ աչքը կ’անուշցնէր։

Ու սկսաւ ժամուն փոքրիկ պէտքերուն համար ափ առնել այրիներուն դուռները։ Սորվեցաւ անոնց հետ խօսքի բռնուիլ, խնդալ ու խնդացնել։

Կիները համարձակութիւն ու պարզութիւն ունէին իրեն հետ։ Գեղին ժամկոչն էր։ Աստուծոյ նուիրուած, հրեշտակի հոգի ունեցող։ Քսանհինգ տարիներէ ի վեր մէկուն հաւին ծուռ չէր նայած. բերնէն անվայել բառ մը չէր փախցուցած։ Ժամուն ու աղօթքին ետեւէն՝ ան հոգուն ճամբան բռներ էր ու երանի կու տային իրեն։

Այդ վստահութիւնը չարագուշակ հետեւանքներ ունեցաւ ժամկոչին։ Տեսաւ կնիկները իրենց անգործ ժամերուն մէջ, երբ անոնք իրարու ծունկ գլուխ դրած իրարու միս կը խածնէին։ Տեսաւ սենեակին խորունկը մինակուկ լողցող այրիները, որոնց կռնակէն ու կուրծքէն փրփուրները պագտուելէն վար կը վազեն։

Այս երեւոյթները, տէրտէրին խօսակցութիւնը, կոյրերուն կրակը մանաւանդ կեանքին զառիթափը բռնող մարդու ջղագրգռութիւնը երեւան հանեցին նոր Վարդան աղբար մը։

Հիւղակը նորէն ստուերով ու սեւով փաթթուեցաւ։ Երազները նորէն բացուեցան իր ուղեղին տակ, անսահման կերպով, լայն ու քմայքոտ։ Մինակութեան չարչարանքը, անվերադարձ կորուստի մը ճանչցուած ցաւը փոթորկեցին զայն։ Իր սիրտը կը գալարուէր, կրակին բռնուած թուղթի մը պէս։ Ու մէկէն ի մէկ խենթենալու չափ սիրեց Հեղնա ապլան։

Հեղնա ապլան ժամուն շատ մօտիկ գետնայարկ խրճիթի նմանող տուն մը ունէր։ Էրիկը շատոնց մեռած, զաւակները իրարու ետեւէ մեռցուցած. քէն էր պահեր աշխարհին դէմ։ Չէր խնդար ալ։

Ամառը կ’երթար արտերուն մէջ թափուած ցորենի հասկերը հաւաքելու։ Մեռելներուն տուները կ’երթար՝ լացի արարողութիւնը վարելու։ Ամէն շաբաթ իրիկուն արեւին կործելէն առաջ գերեզման կ’ըլլար իր գովքերը թափելու։

Քանի՜ տարի է կը ճանչնար զանի ժամկոչը։

Իրիկուն–առտու ժամէն անպակաս էր այրին։ Անոր ցաւը հասկցած՝ Վարդան աղբար կարդացեր էր առաջները, վերջը մոռցած։

Հիմա զարնուած էր անոր, այսպէս կ’ըսէր իր սիրտը ներսէն։

Օրէ օր կորսնցուց իր պարզութիւնը. համարձակութիւնը անոր հետ։ Երբ նալինին ձայնը որոշէր դուրսէն, Վարդան աղբար ժամուն դրան մօտ կրակ կը դառնար, շրթունքները կը դողային։ Առանց գիտնալու գօտին կը կոկէր, իւղոտ ֆէսը կը տեղաւորէր, վար կախուած, կտկտուած պեխերը ձեռքին կռնակովը կը շտկէր շրթունքը բանալու համար. վարտիքին կարելի ծակերը կը պահէր անոր ծալքերուն տակ ու կը սպասէր։

Այրին երբ դրան մէջ յայտնուէր, Վարդան աղբար հոգին կը փետտէր աչքերը լայն բանալու համար։ Երկու–երեք բառ կը փոխանակուէր իրենց մէջ ու կնիկը ժամ կ’երթար։

Ամէն օր պատրուակ ունեցաւ անոր տունը ելլելու։

– Հեղնա հօրքու՜ր, տէրտէրը ակեղը կ’ուզէ։

– Հօրքու՜ր, երկու խոռ կրակ տուր։

– Հօրքու՜ր, հոգիդ պագնեմ, երկու պուտ աղ տուր։

– Հօրքու՜ր, առջիդ մեռնեմ, երկու ճեղ փատ տուր։

– Հօրքու՜ր, պաղ ջուրիկ մը, հոգուդ դէմ կու գայ։

Ու Հեղնա ապլան անտրտունջ ու սիրով կը կատարէր ժամկոչին խնդրածները. խէր կը վաստակէր։

Ժամկոչը բռնկեցաւ։ Քունը լման փախաւ իր աչքերէն՝ հոգիի շատ յայտնի անձկութեամբ մը դժուարացուց իր յարաբերութիւնները։ Յուզումով կը խօսէր, երբեմն ալ յանկարծ կը կապէր լեզուն, քարէ արձանի մը պէս նայելով միշտ դէմը։

Տէրտէրը կռահեց։ Մօտեցաւ անոր ցաւերուն զգուշաւոր բառերով, պզտիկ քարեր գլորեց անոր ամչցող լեզուին տակ, դիւրութիւններ հնարեց անոր արտայայտուելու համար ու հասկցաւ ամէն բան։

–Ինչո՞ւ չէ, Հեղնա ապլան քեզի խախ է, զաւակ չունի։ Կը գրկուիք, կը պառկիք։

Ժամկոչը խենթեցաւ այս երազին կարելիութեան վրայ իսկ մտածելով։ Տէրտէրը կեցուց անոր թեւ առած երեւակայութիւնը։

«Սուրբ»ը կար, ոխակալ սխառնացող Սուրբը, զոր պէտք էր ողոքել ամէնէն առաջ։

Քահանան ատոր համար ալ խորհեցաւ։ Իր համոզումովը կը բաւէր։ Շաբաթ մը ամէն իրիկուն–առտու սրտանց աղօթեց անոր բանալ հոգիին ցաւը, քսանհինգ տարիներու անմռունչ սպասարկութիւնը։ Չէ՞ որ այդ Սուբն ալ մարդ էր եղեր, չէ՞ որ Հռոմի աղջիկ էր գողցեր։

Ժամկոչը աղօթեց։ Ըրաւ անոր իր միտքէն անցած բոլոր ձեւովը իր մեծ, սրտառուչ  պաղատանքը։ Անոր խոստացաւ  ամէնէն  անուշ գոռնուկը ու իրեն տեղ նուիրեց անոր իրմէն գնելիք զաւակը։

Իր հաւատքը զինք հեռուները տարաւ։ Նախապէս անոր արտօնութեան միայն աղերսարկու կամաց–կամաց պարտադրեց զայն իրեն օգնելու, իր սիրածին սիրտն ալ լուսցնելու։

– Մրմունջի վրայ աչք չեմ նետած, մատներուս հարամ բան չէ դպած, Տէ՜ր, մեղքցիր իմ ծերուկ օրերուս։

Կը կրկնէր ամէն անգամ, որ ըսելիքները հատնէին։ Իր վերացումին մէջ Աստուածն ու Սուրբը հաւասարապէս կը թախանձէր։ Ամբողջովին լեցուած էր մտապատկերովը, մոմին լոյսին պատկերին վրայ գծագրուող պզտիկ շարժումները իրական կարծելու չափ յառաջացաւ։

Յետոյ մասնաւոր ուշադրութեան առաւ բոլոր սուրբերը։ Տարիներով թել մը լոյսին դէմ դողացող (կարօտը ունեցող) լքուած պատկերներուն համար մոմ մը ճարեց։ Մաքրասիրութիւնը հիւանդագին նրբութիւններու հասցուց։ Բոպիկ տղաք ներս չառաւ։

Դ

Վարդավառի շաբաթ էր։

Տաղաւար։ Ուրբաթ առտու կանուխ ժամէն ետք Վարդան աղբար առաջին անգամ ըլլալով մինակուկ, առանց դպրոցէն տղու մը հետ ըլլալու, տիկը շալակը տուները ինկաւ։

Վարանոտ էր անոր նայուածքը, քայլերը տեսակ մը աճապարանքի մէջ, ֆէսին շուրջը փաթթուած չէմպէրը կը թաղէր անոր մազերուն մնացորդները։ Լաթերը նոր էին։ Հակած ճիտը յայտնի ջանք մը կ’ընէր շտկելու։

– Հօրքուրնե՜ր, հօրքուրնե՜ր, առտուն Վարդավառ է. Աստուածուկը մուրատնուդ հասցնէ, ժամը մը մոռնաք։

Այս ձայնը հիմնովին տարբեր էր առջի տարիներուն խելօք շեշտէն։ Հոն կը զգացուէր տեսակ մը այրածութիւն, ցաւի տեսակ մը արիւն։

– Հօրքուրնե՜ր, հօրքուրնե՜ր, մէկին տեղը հազար կ’առնէք, լուսերուն մէջ կը պառկին ձեր մեռելները։

Այս ձայնը քիչ մը հպարտ էր ու յայտնի ճիգերու ծանրութիւնը կը կրէր իր մէջ։

Հոգիի այս զարտուղութիւնը հասկցան ամէնէն առաջ այրիները, անոր աչքերուն մէջ տեսնելով անակնկալ ցաւերուն մշուշը։ Այս փորձութիւնը վերագրուեցաւ բարեպաշտութեան նոր յորդումի։ Շուքերը եկեր էին։ Ծերութեան խաղաղութեան հետ երկինքին յոյսերը կը շատնային։

Տուին իրեն, բոլորն ալ շատ–շատ, շէն երեսներով։ Օրհնեց զանոնք բուխ սրտով, լայն շարժումներով։ Այրիներուն ընծան ընդունեց Աւետարանի կնկան լումային պատմութիւնովը։ Ժամանակ կը շահէր անոնց քով մնալու, քանի որ իր բերանը կը մտնէին, անոնց շունչին տաքութիւնը կը ճանչնար իր երեսին վրայ։

Հեղնա հօրքուրն ալ տուաւ իրեն կոխունկ աման մը ճերմակ ալիւր։ Վարդան աղբար օրհնեց, պզտիկ աղբիւրի մը չափ, անոր պէս շաղակրատ ու ճռլտուն շեշտերով օրհնեց։ Հատցուց օրհնենքին սովորական բոլոր բանաձեւերը։ Իր զգայնութեան սաստկութիւնը ստեղծող ըրաւ զինքը։ Նոր, չլսուած, չմտածուած օրհնենքներ գտաւ։ Հեղնա ապլա, տրտում ժպիտով մը կը լսէր անոր շատախօսութիւնը։ Երբ ժամկոչը տիկը շտկեց ու դուռնէն դուրս պիտի ելլար, յանկարծ ետ դարձաւ ու մոռցուած բան մը ըսելու պէս.

– Աստուածուկը տաքուկ գիշերներ տայ, Հեղնա հօրքուր, վերջին վանկին վրայ ժամկոչին ձայնը մարեր էր դողդղալէն։

Այրին շատ ինքնատիպ գտաւ օրհնենքը ու առանց նեղանալու քիչ մը զարմացաւ միայն։

Ժամկոչը երբ հասաւ խուցը՝ պարպելու համար տիկը, ինքնիրմէն ելած էր։ Բոլոր միսերը կը դողային իր վրայ։ Եւ երջանիկ էր։ Հեղնա հօրքուրը անշուշտ հասկցած էր իր միտքը։ Իր երջանկութիւնը փոխեց իր հոգին։ Ծունկի եկաւ աղօթելու։

Իր ծերուկի երեսներուն վրայ անճառելի քաղցրութիւն մը իջեր էր։ Զուարթութեան, հաճոյքի հով մը կը թարմացնէր իր լխկած միսերը։ Աչքերուն մէջ ժպիտը կ’այրէր հրաշալի երազին։ Երախտագիտական պարտք մը կատարելու համար ցերեկին գնաց ժամը բացաւ ու ձեռքովը պատրաստուած մեղրամոմը վառեց հովարտա սուրբին առջեւ։

Սպասեց, որ անիկա հատնի։

Հանդարտ ու կէս մը մութ ստուերին մէջ բոցը միօրինակ կերպով կը քակուէր մոմէն, կը կարմրցնէր սուրբին խոշոր աչքերը, որոնք հետզհետէ կեանք ու հոգի կ’առնէին։ Իր սեւեռումին մէջ կը կարծէր տեսնել, թէ այդ աչքերը կտաւին վրայէն կ’ելլէին դուրս, ձին իր քայլերը կը նետէր միջոցին մէջ ու կը քալէին մէկտեղ՝ ան իր սիրած աղջիկին, ինք ալ իր Հեղնա հօրքուրին ետեւէն։

Մոմը հատաւ։ Իրիկուան դի էր ա՛լ։ Վերնատունէն արեւի կտոր մը Յիսուսին կուրծքին վրայ կը վառէր մեղմ անուշութիւնով ու անոր միսերուն կու տար ոսկեգոյն թարմութիւն։ Դուրս ելլելէ առաջ անոր ալ շնորհակալ եղաւ սովորական «փառք քեզ» ով մը։

Յաջորդ առտու, տաղաւարին համար սեղանները հարկ էր ծաղիկներով զարդարել։ ժամը հոտ ու գոյնը կը սիրէր։

Ժամկոչը պտտեցաւ տուները, այս անգամ վերն ու վարը խօսելովխնդալով։ Դաշտէն նոր դարձած աղջիկները տակաւին նոր լեցուած ու կարմիր երեսներով կը բռնէին անոր թեւերը՝ ծաղիկները քիչ փրցնել տալու համար։ Վարդան աղբար իր առջի զգուշութիւնները մոռցեր էր, թեւերով կուրծքերնէն ետ կ’ընէր աղջիկները եւ իր մատները կակուղ ու կլոր բաներու կը հանդիպէին։ Երբեմն նոյնիսկ քիչ մը յամառ աղջիկները կողմնակի գրկեց ու իր մատները սարսռաց անոնց կակուղ փափկութենէն։

Պատուհաններուն առջեւ փայտէ ու հողէ սնտուկներուն մէջէն առաւ ռեհան, թարփոշ, մեխակ ու շատ մը ուրիշ ծաղիկներ, որոնք անուն չունին։ Պարտէզները խուզարկեց խանդով։ Ամբողջ սուրբերուն հաճոյք տալու համար լեռն ալ գնաց ժամէն վերջը, անմատոյց դիրքերու վրայ բռնող վայրի ծաղիկներն ալ գտնելու։

Կիրակի առտու ժամը կը լողար հոտին մէջ։ Գեղացիք զմայլումով կը խօսէին Վարդան աղբարին, նոյնիսկ աչքէն հեռու խեղճ ու լքուած նկարներուն վրայ, ծաղիկներուն փունջերը իրարու կու տային պսակի ձեւով, խորհրդաւոր կորացումի մէջ։ Հոտը կ’աւելնար ժամէն։

– Աստուած մուրատին հասցնէ, – ըսին ժամուորները, մաղթելով անոր երկինքին անծայր երանութիւնը։

– Զաւակ ալ ըլլայ նէ, ասանկուկ ըլլար, – կ’ըսէին մայրերը՝ երեւակայելով անոր հոգին խունկին ծառերուն տակ, Քրիստոսին մօտիկ։

Կիրակի իրիկուն եղաւ։ Լոյսերը տուներուն խորունկէն պլպլացին ու հատան։ Ձայները մեռան։

Վարդան աղբար դուրս ելաւ իր խցիկէն բալլիները հետը առած ու ժամ մտաւ։

Մեծ Սեղանին առջեւ կանթեղին զսպուած լոյսը նուաղուն աչքի մը պէս կը նայէր։ Մութը շատ խորունկ էր ժամին մէջ ու ժամկոչը վախցաւ առջի անգամն ըլլալով։

Գնաց վարանքով պատրոյգը ազատեց իր սեղմուած օղակէն, բոցի քանի մը կտորներ թռան, թրթռացին ու մեծ լոյս մը ինկաւ սեղանին վրայ։ Շուտ մը փակցուց միւս կանթեղներն ալ։ Ժամը կը լուսաւորուէր, վերնատունին բազրիքը, քանդակը անդունդի յատակն ինկած բաներուն տժգունութեամբը կ’այրէին։ Արծաթ խաչերուն թեւերէն ճառագայթներ կ’արձագանգէին հեռուի պատերուն վրայ ու մութը կ’ոսկեզօծէին տարօրինակ գեղեցկութեամբ մը։ Գտաւ բոլոր պահծու մոմերը ու վառեց բոլորն ալ։ Ու ժամը ճառագեց, շատ պայծառ բոց մը լեցուց խորշերու անկիւնները։

Կանթեղներն ու մոմերը կ’այրէին քիչ մը բարձր. վասնզի ոչ մէկ ձայն կու գար խանգարել անոնց մեղեդին։ ծաղիկները իրենց հոտերը կը բանային ու գիշերը անուշ էր ու սոսկալի։

Ժամկոչը փռուեցաւ մէջտեղը, ջահի մը տակ ձեռքերը վերցուցած անհուն տառապանքի դիրքի մը մէջ։ Յետոյ՝ գլուխը փակցուց գետնին։

Իր գրգռուած երեւակայութիւնը դիմած էր այդ միջոցին վերջնականապէս ողոքելու համար բոլոր սուրբերը, Աստուածն ու իր բարեկամները։ Անոնց հաւաքական օժանդակութեամբ Հեղնա հօրքուրը իրը պիտի ըլլար։

Քառասուն ծունկ ժամ ըրաւ ան իրիկունը։ Շարականներու եղանակներ, հիւանդի աւետարաններ խառն ի խուռն դպան մտքին ու անցան։ Երբ առջի աքաղաղին ձայնը ինկաւ իր ականջին, թեթեւ դող մը լեցուց իր ուղեղը։ Կէս–գիշեր էր։ Ճիները կրնային գալ։

Ոտքի ելաւ։ Մոմերուն մեծ մասը հատնելու մօտ անհանդարտ–անհանդարտ շարժումներ ունէին, պատկերներու կտաւին վրայ ճառագայթները թեւ կը զարնէին ու գոյներուն կու տային կեանքի տեսակ մը թրթռում։ Տանիքին վրայէն անցնող կատու մը սարսափեցուց ժամկոչը։

Յետոյ՝ մոմերը մարեց կարգով. մութը քիչ–քիչ իր տեղը բռնեց նորէն։ Ու երբ մշտավառը խփելէ ետք սեղանին պաղ քարին դրաւ շրթները, սիրտը հանգչեցաւ մեծ խաղաղութեան ու մեծ քաղցրութեան մը անդորրին մէջ։

Մինչեւ լոյս իր քունը լեցունկ եղաւ անուշ պատկերներով։ Մերկութիւններու, ծիծերու ու միսերու հետ խաղաց։ Երբ աչքերը բացաւ՝ արդէն հիւղակին վրայ պզտիկ ապակին տարտամօրէն լուսաւոր էր։ Աճապարանքով ելաւ, գտաւ կոչնակին պզտիկ մուրճերը ու սիրտը ուզելով երգեց պողպատի կոչնակին վրայ։ Յետոյ՝ դուռները բացաւ կռնակին վրայ։

Փողոցներուն մէջ մութը հաստ էր տակաւին։ Ժամկոչը փոխանակ աղբիւրին առջեւ սլքտալու, դուռը լուալու, մտաւ փողոցը։

Մէկը չկար այդ պահուն։ Շուները պատերուն տակ հանգիստ պառկեր էին. աքաղաղ մը, թառէն ինկած՝ կը վարանէր քալելու, գլուխը աջ ու ձախ նետելով։

Ժամկոչը գտաւ Հեղնա հօրքուրին բակը։

Գեղին տուները ընդհանրապէս բակ չեն ունենար։ Ձմեռը փայտերով տեսակ մը պարիսպ կը փակէ տան շրջանակը։ Ամառը սանդուխին քէփէնկ ը միայն գոց կ’ըլլայ։

Ժամկոչը ելաւ մութի սանդուխէն, քէփէնկը մեղմով վեր առաւ ուսերովը եւ առանց ձայն հանելու մատներուն վրայ կոխելով անցաւ ջարտախը ։ Սենեակին կիսաբաց դուռին  դպաւ  ու  կեցաւ  սեմին վրայ։

Պատին մէջէն լոյսը ինկեր էր սենեակին մէջտեղը փռուած անկողինին վրայ։ Ու հոն, գլուխը բարձին, քիչ մը թեւերը մերկ ու վերմակէն դուրս՝ Հեղնա ապլան կը քնանար։

Ժամկոչը դիտեց պահ մը։ Իր բոլոր մազերը կը խաղային վրան. խուլ  ականջին մէջն  իսկ արիւնը  փոթորիկի մը պէս  կը պոռար։ Վախցաւ, որ սիրտին զարկը կ’արթնցնէ պառկողը, քայլերը վերցուց առաջանալու համար։ Ոտքերուն տակ խարխուլ տախտակներ երկար հծծիւն մը ունեցան ու Հեղնա ապլան աչքերը բացաւ։

Կէս–մութին մէջ ցցուած այդ ստուերէն յանկարծապէս վախցած, պոռալու շարժում մը ըրաւ։

Վարդան աղբար կարծես կը սպասէր ատոր.

– Հօրքու՛ր, հօրքու՛ր, մի վախնար, կրակս իրիկունը մարեր էր, եկայ երկու խոռ տանելու։

Ժամկոչին ընտանի ձայնը ապահովցուց կնիկը։

Թեւովը վերմակին պոչէն նետեց ու ճերմակ շապիկին բացուածքէն տարտամօրէն երեւցան իր երկայն ծիծերը։ Առանց նեղուելու մարդուն ներկայութենէն վեր ելաւ պառկած տեղէն, գնաց օճախին դուռը։

Ակիշովը մէկդի ըրաւ մոխիրները, թաղուած կրակին վրայ մոխիրի խաւը մէկ–երկու խոռ դուրս քաշեց.

– Ու՞ր է թիդ, ժամկոչ պապա։

–Մոռցեր եմ բերելու։

Կնիկը օճախէն կախ թին առաւ, կրակները քով քովի շարեց. մէկերկու պուկ շունչ փչեց։ Կրակը փայլուեցաւ։

– Առ եկուր։

Ժամկոչը քալեց, գինովի կը նմանէր։ Թին առաւ ու կրակները կը խաղային անոր մէջ։ Հեղնա ապլան գրեթէ  նշմարեց ժամկոչին տակնուվրայութիւնը եւ թեւովը անոր դուռը տեսցուց։

Ժամկոչը վար իջաւ։

Մութը հատեր էր։ Ժամուորները ցանցառ էին տակաւին։ Այվազը աղբիւրին տակ կը լուացուէր։

Կրակը տարաւ  վեր, նետեց օճախին մօտ, արդէն  պէտք  չունէր անոր։

Այն օրը ժամկոչը մռայլ էր շատ։ Տէրտէրը հարցուփորձ ըրաւ, ոչինչ ըսաւ անոր։

Պտտեցաւ նորէն լեռները, բոլոր աղբիւրներուն գլուխը մոմեր վառեց. Աւազանին գուռին մէջ պահած քառորդ մը նետեց։

Իրիկուան դէմ նորէն ժամուն դուռն էր։ Այրիները եկան ու անցան. ծերերը բարեւ տուին ու անցան, Հեղնա ապլան ալ անցաւ։

Ե

Երկու ժամ է ժամկոչը նստեր է անկողնին վրայ։ Օճախին մէջ մոմը կը վառի կտրտուած բոցով մը ու հողած մոմերը ճերմակ առուներու պէս կ’երկրննան մոմին տակուածքը։

Ժամկոչը ինքն իր տէրը չէ։ Իր շարժումները ջղային, անհաւասար, մերթ բուռն ու մերթ կոտրած տեսակ մը հով կը բանան հիւղակին մէջ։ Աբբա Մարկոսին նկարը նորէն բացուած է։

Կ ’ուզէ աղօթել. չի կրնար։

Աչքին առջեւ է ճերմակ շապիկով այրին։

Դէմը կը նայի։ Իր պզտիկ ուղեղին մէջ մտածումներ չեն կրնար կենալ, այնքան պատկերներու տիրապետութիւնը ուժով է հոն։

Յետոյ կը բանայ կամաց մը հիւղակին դուռը. դուրս կը նայի։ Սեւ, բայց աստղերով լեցուն գիշեր մը կայ վերը։ Գեղը խորունկ քունի մէջ է։ Աքաղաղները մօտ են իրենց երգին։

Շեմին վրայ վարանոտ՝ կը նայի վեր, ականջներով կը նայի մութին ու լռութեան. ոտքին մէկը դուրսն է արդէն։ Ու՞ր կ’երթայ. լաւ չի գիտեր, բայց միւս ոտքն ալ կ’ելլէ շեմէն։

Ժամուն դուռը կը բանայ նոյն զգուշութեամբ։ Հոդ տարակոյսը շատ ուժով է, միտք կ’ընէ ետ երթալ, պառկիլ իր տեղը։ Բայց ոտքերը կը քալեն ու իր ուղեղը չի կրնար արգիլել։

Փողոցն է արդէն։ Շուն մը կը քսուի իր ոտքերուն ու կ’անցնի։

Բակն է հիմա։ Խիտ մութ մը, արապէն աւելի սեւ մութը բակը կը լեցնէ։

Բայց ոտքերը լոյս ունին... ։ Հեղնա հօրքուրին սենեակին մէջն  է ալ։ Ձեռքովը կը շոյէ գետինը, կը գտնէ վերմակին ծալքերը տախտակին վրայ։

Կամաց-կամաց կ’երկնցնէ  ձեռքերը, անկողնին տաք սիրտը կը կակուղցնէ, մատները կը դպին այրիի ոտքերուն։

Յետոյ շարժումները կ’արագանան, վերմակը երկու թեւերովը կը նետէ եւ կը մտնէ անկողինը՝ իր բոլոր ուժերովը գրկելով այրին։

Այրին արթնցած է եւ կ’ուզէ պոռալ. ժամկոչին բազուկները անոր գլուխը կը սեղմեն իր կուրծքին վրայ ու ձայնը խեղդուկ է շատ։

– Մը՛ պոռար, հօրքու՛ր, մը՛ պոռար.

Թշնամիին ծանօթութիւնը վտանգի պահուն կարեւոր է։

Ժամկո՜չն է։ Հեղնա ապլան ուժով մը կը թօթուըւի, կը փետտէ, զինքը փաթթող բազուկները ու իր կարգին կ’իյնայ ժամկոչին վրայ։

– Մե՜ղք եմ, հօրքուր, մեղք եմ, – հազիւ կը լսուին իր բառերը այնքան սեղմուած է պուկը։

Այրին կը թողու զայն. կը վառէ լոյսը։ Ժամկոչին աչքէն արցունքներ կը վազէին։

– Ելիր եաթախ էն, մեղք որ այսչափ տարի Աստուծոյ տունը կեցար։

Ժամկոչը հնազանդ՝ տղու մը չափ՝ կ’ելլայ անկողինէն ու պատին տակ կը կծկտի։

Այրին կը զարմանայ սակայն։

Մազերդ ճերմկեր են ալ, Վարդան աղբար, հոգուդ ճամբէն ինչո՞ւ ետ կը կենաս։

Ժամկոչը պատասխան չունի։ Բայց անոր արցունքները չեն կենար, ու արցունքներուն հետ իր կզակները տակաւ կ’ոգեւորին, իր լացը հեծկլտուքի կը փոխուի։

Ու լացին մէջէն ատեն կը գտնէ ըսելու.

– Տէրտէրը պատուիրեց, տէրտէրը ըսաւ, հօրքուր։

– Ի՞նչ ըսաւ։

– Կը պսակեմ, – ըսաւ Հեղնա հօրքուրը, – քեզի խախ է ըսաւ, կը գրկուիք, կը պառկիք ըսաւ։

Այրին յայտնապէս կը մեղքար ժամկոչին։

– Է՜, ինչ ընել եկար գիշերանց։

– …

Կը մտմտայ, Վարդան աղբարը ու յանկարծ մեծ գիւտ մը ընողի հպարտութիւնովը.

– Քեզի բան չըսի՞ն։

– Ո՞վ պիտի ըսէ։

– Երազիդ մէջ չերեւցաւ քեզի Աւազան տէտէն։

– Ի՞նչ ընելու համար։

– Ըսել է քեզի չի հասկցուց իմ տէրտ ս։

– Վարդան աղբար, խելքիդ է եկեր, ինչ է. ելիր գնա տեղդ խելօք մը պառկէ։

– Բան, բան չըսա՞ւ հիմա քեզի Ս. Սարգիսը։

– Չէ՛, օղուլ, չէ։

– Պզտիկ բան մը, փսորի չափ բան մը չըսա՞ւ քեզի։

– Չէ՛ կըսեմ, չե՞ս հասկնար։

Ժամկոչը մռայլեցաւ, յօնքերը ոտք ելածի պէս եղան, դէմքին խեղճութիւնը ամուրցաւ, գրեթէ դաժանցաւ։

– Հեղնա՛ հօրքուր, ես խաբուեցայ. ումուտ էի դրեր, տիլէկ էի կապեր, դուն ծեր, ես ծեր, պէլքի աղուոր ձմեռ անցընէինք, ըմա, պոշ ելան անոնք։

Ու պահ մը հանգչեցաւ. յետոյ երեսի զարմանալի դիմացկունութեամբ մը, որ նոր էր իրեն մէջ, հարցուց.

– Հեղնա ապլա, հօրքուր, ինծի կ’առնե՞ս։

Այրին չի կրցաւ իր նեղածը զսպել։

– Ելիր տեղդ գնա, մարդ, հոգուդ ճամբան բռնէ, նէ՜ ես կը կարգուիմ, նէ՜ քեզի կնիկ տուող կ’ըլլայ։

– Եա՜, ինծի կնիկ չկա՞յ, հա՜։

– Սէքսէն էն ետք սազ կը չալե՞ն։

Ժամկոչը  ժողվեց ինքզինքը։ Ոտք ելաւ։  Իր քայլերը  ամուր  էին տախտակին վրայ։

Երբ փողոց իջավ՝ կատղած էր։

Զ

 

Հետեւեալ առտուն կոչնակը ատենին չերգեց։ Տէրտէրը եկաւ ժամուն դուռները բաց չգտաւ։ Ժամկոչը չկար։

Հարցուցին, փնտռեցին։ Տեսնող չէր եղած։ Իրիկունը լուր բերին անոր վրայ։

Իր աւանդական ցուպը ձեռքը, մանկութեան տրեխները չալըմով անցուցած ոտքերուն, անիկա դարձեր էր իր հին արհեստին։

 

1912