Մի
'ի
կարեւոր
գիտելեացն
է
եւ
այս
վասն
աշխարհիս
Հայոց,
զի
Յոյն
եւ
հռոմայեցի
մատենագիրք
բազում
ուրեք
զՀայաստան՝
աշխարհ
փոքր
եւ
անձուկ
երեւին
ցուցանել.
ուր
ոչ
սակաւ
հանճարոյ
պէտք
են
'ի
համեմատութենէ
նոցին
զճշմարիտն
'ի
վեր
հանել։
Օրինակի
աղագաւ,
առ
Քսենոփոնի
յերրորդ
գիրս
արշաւանաց
Կիւրոսի՝
Գարտուքս
իբր
այլ
իմն
աշխարհ
յիշատակի,
ընդ
որ
անցեալ՝
ապա
լինի
մտանել
'ի
Հայաստան.
բայց
ահա
'ի
համեմատելն
զբան
Պլինիոսի
զ.
15.
գտանես
զի
Գարտուքս
այս
է
նոյն
իսկ
Գօրտուք.
«Ատիապենաց
առ
երի
կան,
ասէ,
Գարտուքք
կոչեցեալք
'ի
նախնումն,
իսկ
այժմ
Գօրտուէնք,
առ
որովք
ընթանայ
Տիգրիս»։
Եւ
'ի
համեմատելն
զպատմ
ութիւն
եւ
զաշխարհագր
ութիւն
մերոյ
ազգին՝
գտանես
զի
Գօրտուէիք
եւ
Կորդուաք,
կամ
նոյն
իսկ
Կարթունիք,
որ
էր
մի
'ի
գաւառաց
Կորճէք,
նահանգին
Մեծին
Հայ
ոց,
ուստի
եւ
ոչ
օտար
աշխարհ
'ի
Հայոց։
Արդ
ո՛
կարէր
իմանալ
թէ
մի
'ի
գաւառացն
է
այս
աշխարհիս
Հայոց,
եթէ
'ի
բանից
այլոց
մատենագրաց
մերոցն
եւ
օտարաց
այսպէս
չէաք
լուսաւորեալ.
որպէս
արդարեւ
Պօշար
ոչ
կարելով
իմանալ,
զԿորդուք
ասէ
լինել
աշխարհ
ինչ
'ի
մէջ
Հայաստան
եաց
եւ
Ասորեստան
եաց։
Կելլարիոս
զՔարտուքս
նշանակեալս
յաղիւսակս
Պտղոմեայ
դնէ
'ի
Մարս,
եւ
զանազանէ
'ի
յիշատակելոյն
առ
Քսենոփոնի։
Ըստ
այսմ
եւ
Ստեփաննոս
բիւզանդացի
'ի
յիշելն
զԿօկարինի,
իբր
զօտար
աշխարհէ
խօսելով
եւ
ոչ
զՀայոց
աշխարհէ՝
կոչէ
«Տեղի
ինչ
'ի
մէջ
Կողքիսոյ
եւ
արեւելեան
Իվիրոսի»
այն
է
Վրաց.
բայց
բան
Ստրաբոնի
յայտ
առնէ՝
թէ
էր
'ի
Հայս,
եւ
աշխարհագր
ութիւն
ազգիս
յայտ
առնէ՝
թէ
էր
Գուգարք
մի
'ի
հնգետասան
նահանգաց
Մեծին
Հայոց։
Պլինիոս
զ.
10
յետ
աւարտելոյ
զՄեծ
Հայս,
յիշելով
զազգս
բնակեալս
առընթեր
Հայոց
աշխարհին՝
զԿ
ողքիսեան
անապատս,
զԱռմէնօգալիպս,
որք
են
Խաղտիք,
եւ
զՄոսքս,
ապա
իբրեւ
զմի
'ի
սոցանէ
դասելով
ընդ
օտար
աշխարհս՝
ասէ.
Իսկ.
«ստորեւ
քան
զսոսա
Սագասսանք»։
Բայց
բան
Ստրաբոնի
յայտ
առնէ՝
թէ
Սագասսինի
որ
է
նոյն,
որպէս
համարի
նաեւ
Հ
արտուին,
էր
գաւառ
Մեծին
Հայոց.
եւ
աշխարհագր
ութիւն
ազգիս
յայտ
առնէ՝
թէ
էր
Շակաշէն
գաւառ
Ուտի
նահանգին
Մեծին
Հայոց։
Աստի
յայսմանէ
մարթ
է
իմաստասիրել
թէ
են
եւ
այլ
տեղիք
եւ
գաւառք
աշխարհիս
Հայոց.
այլ
կամ
առ
աղաւաղելոյ
անուանց.
եւ
կամ
առ
այլայլութեան
գրից,
ընկղմեալ
կան
յայլեւայլ
բանս
մատենագրաց,
եւ
անծանօթ
մնացեալ։
Ըստ
այսմ
Պլինիոս
'ի
նախագրեալ
բանի
յետ
յիշելոյ
զԳօրտուէնս՝
յիշէ
անդէն
զԲրադիդէն
իբր
ազգ
կամ
ժողովուրդ
ինչ,
եւ
սահմանակից
ասէ
զնոսա
լինել
Գօրտուէնաց՝
կամ
որ
նոյն
է
Կորդուաց,
համարիմ
թէ
նոյն
իսկԹրափի
գաւառ
մեր
իցէ
որ
'ի
նահանգին
Պարսկահայոց,
կամ
որ
նոյն
է
'ի
Հեր
եւ
'ի
Զարեւանդ
գաւառին,
որք
ունէին
ասէ
զդրունս
Կասբից,
զի
եւ
ազգ
Կասբից՝
յորոց
անուն
կոչեցաւ
եւ
դրունք
եւ
ծովն՝
որպէս
ասէ
անդէն.
էին
առ
ծովեզերբք
'ի
սահմանակցութեան
Հայոց։
Սոյնպէս
եւ
'ի
զ.
9.
ուր
ասէ.
«Իսկ
'ի
ձորավայրս
մերձակայս
Հայաստան
եաց
են
(բնակին)
Մէնօպարտք
եւ
Մոսքէնք»,
համարին
լինել
զՄոկս,
աղաւաղանօք
Մօսքէնք
կոչեցեալ,
շփոթելով
ընդ
Մոսք
ժողովուրդս՝
որք
բընակին
'ի
Մոսքիքեան
լերինս.
զի
աստ
բան
Պլինիո
սի
է
զհարաւային
կողմանէ
Հայաստան
եաց,
իսկ
Մոսքէնք
կամ
Մոսք
բնակին
'ի
հիւսիսային
կողմն
Հայաստան
աշխարհիս։
Յիշատակին
եւ
առ
Երոդոտոսի
իբր
օտար
աշխարհք
Մադիէնք,
Սասխիրք,
եւ
Ալարօտք,
զորս
համարիմ
տեղիս
Մեծին
Հայ
ոց,
այսինքն
է՝
Աղձնիք,
Սպերք,
եւ
Ա
ղանդաւոր
գաւառ
Վասպուրականի։
Սապէս
եւ
զՔառուսք
լեռնականս
զորս
յիշէ
Ստրաբոն,
'ի
ստորագրելն
զՄարս,
համարիմ
նոյն
իսկ
Քարտուքք,
կամ
Կորդուաք,
որք
էին
լեռնականք
եւ
շրջէին
աստ
եւ
անդ,
եթէ
չիցեն
նոյն
ընդ
զօրս
Կատշաց,
որ
յիշին
'ի
գիրս
Փարպեցւոյն
որպէս
նիզակակիցք
Պարսից,
եւ
առ
Յուստինոսի
իբրեւ
թշնամացեալք
ընդ
Պարսից
արքայի։
