Ազդարար

ԱԶԴԱՐԱՐ
ԱՐԱՄ ԱՄՍՈՅ
1794 թիւ 4.

 

Յետեւմունք եւ Աւարտ Պատմութեան մանկանն (այսինքն փոքրիկ Ջէկի) սկելոյն Դամայ ամսոյ յԱդզարարի: Այժմ սկեալ ՚ի 111 երրորդ էջէ` Համիրայ ամսոյ Ազդարարէն:

 

Իսկ ՚ի միւսում առաւօտու յարուցեալ կրկին ջանիւ մեծաւ աշխատեցաւ զի գտցէ ճանապարհ, բայց տարաբախտ էր զի կորուսեալ էր զմիտս իւր յամենայն ճանապարհէ զոր արժան էր գնալ եւ տեսանէր ոչ ինչ, բայց ՚ի թափուր երեւութիւն անտառի եւ լերանց, ճանապարհք թարց առաջնորդի եւ շաւղի:

Ջէկս այժմ յոյժ քաղցեալ էր բայց ունելով ընդ իւր հրացան, վառօդ, եւ գնտակ, նոքօք իսկոյն պատրաստեաց վասն իւր զճաշ վառելով բոց սակաւ թառամեալ տերեւոց եւ ճղկաց ոստովք, խօրովեաց զորսն իւր եւ եկեր այնքան մխիթարութեամբ որպէս մարթէր բարցի թողի այսպիսոյ ումեք լինիլ:

Յորժամ եգիտ զիւր այսպէս հանգիստ` ընթացաւ ՚ի ճանապարհ իւր, բայց անյաջողութեամբ որպէս միշտ, էր իսկ անյաջողակ, յերրորդում աւուր եկն ՚ի տեսութիւն ծովու, բայց ոչ ինչ եգիտ զի անցեալ էր ՚ի միւս կողմն կղզոյն ոչ նաւն եւ ոչ նաւակն կարաց տեսանել:

Ջէկս այժմ ժամանակի կորուս զյոյսն իւր կրկին հասանիլ բարեկամաց իւրոց, որովհետեւ գիտէր զի նաւն յերրորդում աւուրն ելանելոց էր եւ ոչ եւս սպասէր վասն իւր, վասն որոյ չոգաւ ՚ի լեառն մի բարձր եւ նստաւ անդ տրտմութեամբ եւ հայէր ՚ի տեսս ովկիանոս ծովուն զոր տարածեալ կայր ընդ յառաջս իւր:

Ահա արդ Ջէկս կարծեաց զանձն իւր թողեալ ՚ի բաց վարկեալ զօտար քաղաքիս յայսմիկ առանց բարեկամի ումեք եւ կամ ծանօթի եւ կամ անձին միոյ զոր խօսեսցի ընդ նմա զլեզուն իւր:

Սա յաշաջագոյն խորհեցաւ որոնել երկրականաց եւ յայտնել նոցա զտարաբախտ անցս իւր. բայց երկեաւ յաւել եւս մտածելով գուցէ դաւաճանութիւն ինչ դիպիցի ՚ի նոցանէ զի գուցէ ոչ իցէ բարւոք, եւ ասէ ընդ միտս իւր գուցէ զի մի հաճեսցին ՚ի յընկերակցութենէ իմմէ եւ վարեսցին ընդ իս համարձակապէս որպէս հասարակաբար սպիտակ մարդիքս ավրիմք ընդ սեւոց յորժամ ունիցիմք զնոսա ՚ի ձեռս մեր, եւ զի ստիպեսցեն զիս գործել զգործս ծանունս, սակաւ ուտելեօք եւ գան հարցեն զիս յորժամ կամիցիմ փախչիլ ՚ի նոցանէ, վասն որոյ յաւել եւս եւ ասէ ընդ միտս իւր բարւոք է զիս աստ լինիլ ուր իսկ եմ, թէ եւս ոչ կարեմ գտանել ոմն ընկեր` այլ եւս ոչ ոք է լինելոց զի կագեցից եւ կամ ծաղր արասցէ զիս եւ հօրն իմոյ եւ կամ ողորմելի մօրս, բայց ոչ գիտեմ թէ զիարդ պատրաստեցից վասն ինձ զկերակուր յորժամ վառօդն իմ վերջասցի, այլ ինչեւիցէ գիտեմ զի ոչ եմ մնալոց քաղցեալ, տեսի ես զանազան ազգս պտղոց ՚ի անտառիս այսմիկ նաեւ արմատս բազումս նման ստիպղի այսինքն գազարի եւ վասն զգեստուց ոչ գիտեմ եթէ կարի հարկաւորութիւն լինելոց է ինձ յորժամ մաշի զոր ունիմ վասն զի յոյժ ջերմ է եղանակս, եւ խորհելով զայս ամենայն ասէ դարձեալ ընդ միտս կարելի է ՚ի տեղւոջս յայսմիկ մնալ խաղաղութեամբ որպէս յայլ տեղիս:

Աւարտ արարեալ Ջէկն զմտածմունս իւր, եւ ել վաղվաղակի առ ՚ի որոնել զի գտցէ վասն իւր օթեւան ինչ գիշերոյ զոր յետ բազում որոնելոյն` եգիտ խորշ մի ՚ի կողմն լերան միոյ զոր կարծեաց բաւական լինիլ տեղիս այս մխիթարական հովանի եւ բնակութիւն, շոգաւ Ջէկս այս ՚ի գործ տապարաւ միով զոր ունէր ընդ իւր, եւ էհատ նովաւ ոստունս ծառոց զոր տփռեաց ՚ի վերայ գետնոյ եւ ՚ի վերայ նոցա էարկ զխոտ իմն մետաքսակերպ զոր եգիտ յոյժ մերձ այնմ տեղոյն եւ այնու պատրաստեաց զանկողինս:

Երկրորդ գործն իւր էր թէ որպիսի կերպիւ զանձն իւր անվտանգ արասցէ ՚ի պատահմանէ իմեքէ, քանզի ոչ գիտէր եթէ ՚ի կղզոջն զոր նա կայր գոյին արդեօք գազանք ինչ վայրի թէ ոչ, վասն որոյ էհատ զբազում ոստունս ՚ի ծառէ եւ գործեաց նոքօք զմի ինչ, քանզի տեսեալ էր արհեստաւոր ոմն գործել զայնպիսիս յորժամ էր ՚ի տան երկրագործի, եւ հնարիւ իւրով ետես զի դիւրաւ կարէր արգելուլ զճանապարհ մտից ՚ի տեղւոյն այնմիկ:

Եւ արդ որովհետեւ գիշերն կրկին մերձ էր, եւ սովն Ջէկիս սաստկացաւ չոքաւ որոնել առ յափն ծովուն եւ եգիտ զազդ ինչ ձկան միոյ որով ելից զամենայն քաղցս իւր, զայս այսու կերակրօվ ՚ի միում յառաւօտու յարուցեալ Ջէկս տրտմութեամբ բայց հաստատեալ էր ՚ի մտի մարդապէս աշխատիլ ընդդէմ դժուարութեան վարուց իւրոյ:

Չոգաւ անտառս եւ ետես բազում ազգս պտղոց յորմէ իշխեաց սակաւիկ ուտել, քանզի թռչունք կտցահարեալ էին, եւ եգիտ զայնս քաղցրահամ, փորեաց նաեւ եւ եգիտ ազգս արմատոց զոր երկեաւ ուտել զի մի գուցէ ասէ թիւնաւոր ինչ իցէ, եւ վաղճանի եգիտ արմատ ինչ յոյժ նման գետնախնծորի եւ կամեցաւ խորովել զայն եւ ապա փոքրինչ ուտել եւ ասէ ընդ միտս իւր ոչ մեծ վտանգ առնելոց է զիս յայսքան փոքրիկ մասն, եւ եթէ ախորժիցէ` աճեցուցից նովաւ զկերակուրս իմ, արմատն այն բարեբախտապէս յոյժ ախորժէր ՚ի համս, եւ զովացուցիչ մինչ Ջէկս եղեւ միջապէս անվտանգ սակս հարկաւորութեան ուտելեաց:

Այսպէս Ջէկս կենցաղավարէր զկեանս իւր, թէպէտ վայրենիս` բայց միջապէս մխիթար կենօք ՚ի յամիսս ինչ, եւ էր յարաժամ կատարեալ յառողջութեան, եւ ոչ երբէք հանդիպեցաւ ումեք յայնմիկ կղզոյ:

Եւ արարեալ էր սովորութիւն բազում անգամ յաւուրն երթալ եզր ծովու յուսալով զի գտցէ նաւ ինչ զի նովաւ կարասցէ զիերծանիլ ՚ի միայնակութենէ:

Հանդիպեցաւ յաւուր միում նաւակի միոյ նաւի անգլիացւոյ զոր նաւէր ՚ի Հնդիկն եւ վասն հարկաւորութեան ինչ գնացեալ էր անդ ՚ի կղզին, եւ Ջէկն իսկոյն գոչեաց բարձրաձայն առ նաւակն եւ նաւակապետն լսելով զանցս նորա հաճեցաւ տանիլ ընդ իւր ՚ի նաւն, եւ յորժամ նաւավարն ետես նմա եւ ծանեաւ զի էր նա այր յոյժ կատարեալ ՚ի նաւավարութիւնս յոյժ բարետէս կամօք ետ նմա տեղի, եւ խոստացաւ նմա յաւել եւս պարգեւս ինչ եթէ բարւոք վարեսցի:

Էհաս Ջէկս ՚ի Հնդիկս թարց իմն պատահմանց, եւ պատմելով զանցս իւր` հրաման ետուն ծառայել այլում գնտի քանզի ՚ի գունդն յայնմիկ զոր յառաջագոյն էր չւ եւս էր անդ:

Սա քաջասրտութեամբ եւ բարի վարուք փութանակի ընտրեցաւ եւ կարգեցաւ տասնապետ:

Այսպէս կարողութեամբ համարեցին նմա չոգալ ՚ի դուրս եւ գնալ մի ՚ի մերձակայ գեօղն քաղաքին:

Սակայն զօրքն զոր Ջէկս ծառայէր ընթացաւ զաւուրս բազումս ի ջերմ օդոյ եւ ունելով հարկաւորութիւնն ամենայն կերպից կենաց, ՚ի վաղճանի մտին սոքայ ՚ի դաշտ մի ընդարձակ ՚ի սհմանացն հռչակաւոր թաթարաց:

Ջէկս բարեպէս ծանօթ էր որպիսութեանց եւ վարուց ազգիս այսմիկ, եւ կերպից պատերազմելոյ նոցա, եւ գիտէր զի են ՚ի միջի նոցա բազումք ձիավարք կատարեալք զոր մարթէ գտանել ՚ի վերայ երկրի, զոր ոչ երբէք վաստակէին ՚ի մարտնչելոյ, թէ եւ երբեմն յ աղթեցեալք յետս դառնային` այլ յաղթօղքն նոցա ոչ երբէք թարց սաստիկ պատժոյ մտանել անդ կարէին, վասն որոյ համարձակեցաւ ասել յոմանց զօրապետացն` զի ոչ ինչ է լինելոց յոյժ վտանգաւոր` քան թէ վաղվաղելով բանակիլ ՚ի յայնմ ընդարձակ դաշտի ուր ժամէ ՚ի ժամ սպասէին գալստեան ձիավարաց թարց իմն ապահովի եւ կամ տեղի զի ամրասցին վասն տարաբախտութեան իւիք իւրեանց, վերահասութիւնս զոր ետ Ջէկն ոչ էր ՚ի բազում ժամս անցեալ յորմէ հետէ զգուշացեալք էին եւ մինչդեռ յաղագս կատարելոյ զխորհուրդս իւրեանց ընթանային վրդովեցան սոքա վասն մերձենալոյ բազմամբոխից ձիամարտ թաթարացն:

Կանգնեցան նոքա ՚ի դասս դասս այնքան կերպին զոր կարէին, եւ կայծակելով զբազում հրացանս ջանային պահել հեռի զթշնամիս իւրեանց յինքենէ:

Բայց թաթարքն ոչ ունէին զկարծիս յաղթելոց բազում կորստեամբ նոցա զոր կարելի էր առնել հանդարտաբար եւ թարց կորստեան իմիք, վանս որոյ փոխանակ սպանանելոյ եւրօպացւոց` բաւականացան միայն պահել զնոսա ՚ի մշտատեւ վրդովմանց, եւ զարմացուցանէին նոցա սպառնալով յամենայն կողմանց թարց հասուցանելոյ նոցա զմեծամեծ վնաս ինչ:

Արդ բանակս` կամեցաւ փախչիլ առ յետս յուսալով զի հասցէ լերանց յոմանց զի կարօղ լինիցին պահել զինքեանս ՚ի գալստենէ ձիավարաց, եւ ՚ի յայսմ առաջադրութեան եղեն անյաջողք քանզի զմեծ մասն թշնամեաց երեւեցան յանցս ճանապարհին յայնմիկ եւ արգելեցին զընթացս նոցա:

Եւ եւրօպացիքս յորժամ տեսին զի շուրջ պատեալ կային զիւրեամբք յամենայն կողմանց եւ զի մարտնչիլն եւ յանդգնիլն ունայն էր լինելոց:

Զօրապետն դատեաց արժան փորձել զի թէ կարասցէ առնել զխաղաղութիւն, եւ առաքեաց ոմն ՚ի զօրաց իւրոց զոր սակաւ ինչ գիտէր զլեզուս թաթարաց զի խօսեսցի ընդ զօրապետ թշանմոյն:

Գլխաւորն թաթարաց ընկալաւ եւրօպացւոցն յայնոցիկ բազում քաղաքավարութեամբ, եւ յետ քաղցրապէս նախատելոյ նոցա եւ ցանկութիւն նոցա վասն գալոյ այսչափ հեռագոյն տեղիս, եւ առ ՚ի մտանելոյ ներտէրութիւնս յազգի միոյ զոր ոչ երբէք վնաս ինչ արարին նոցա եւ ընկալաւ յոյժ բարեպէս զդաշնադրութիւնն սակս ազատութեան նոցա:

Բայց հրամայեաց զի զզէնս իւրեանց յանձնեսցեն նոցա բաց ՚ի յոմանց սակաւուց զոր եթող առ ՚ի ապահովութիւն յետս դարձման նոցա, եւ պահեաց զոմանս ՚ի նոցանէ իբրեւ զպատանդս առ ՚ի կատարելոյ զթիւս դաշանցն:

Մի ՚ի նոցանէ որք թողեալ եղեն ընդ թաթարաց էր Ջէկն, արդ մինչ էին ամենեքան անմխիթար լինելով գերի այսպիսի բարբարոսաց` Ջէկս միայն պահելով զանձն իւր ՚ի մխիթարութիւն եւ ունելով զուարճութիւն պատրաստեցաւ հանդիպիլ ամենայն ձախողակութիւնն բաղտին արիաբար:

՚Ի Թաթարաստան զոր այժմ Ջէկս բնակէր էր բազմամբոխ եւ մարդաշատ յոյժ ունելով զլայնատարած երկիր բնակութեան թէ ՚ի Եւրօպիոյ եւ թէ ՚ի յԱսիոյ:

Քաղաք նոցա հասարակապէս ընդարձակ է եւ խոտաւէտ թարց իմն ամրոցի որպէս ունիմք եւ մեք յԱնգլիոյ, եւ բնակիչքն նորին են համարձակք եւ դիաղականք, բնակին ՚ի փոքունս տաղաւարս զոր եւ փսփսխէին տեղէ ՚ի տեղ ըստ համեմատ եղանակի տարոյն, ամենայն ստացուածք նոցա են հօտք խաշանց զոր ընդ ինքեանցս տանէին ՚ի տեղոջէ ՚ի տեղ, եւ ՚ի կաթանէ եւ ՚ի մսոցն միայն կերակրին, յատկապէս սիրողք են ձիոց զոր թէպէտ եւ երիվարք նոցա փոքունք են հասակաւ բայց ցեղիւք գովելիք են, զի են երկայնակեաց, զօրեղք ՚ի պատերազմունս եւ ՚ի կառավարութիւնս այնքան բարեպէս տեղեաք են զոր չէ մարթ յայտնել:

Բազմաթիւ ջոկք ձիոց արձակեալք ՚ի կապից շրջին ՚ի դաշտս, այլ նշանաւորեալք են թէ զորն առ ում վերաբերի:

Յորժամ ունիցին սոքա հարկաւորութիւն ձիոյ, բազումք ՚ի յերիտասարդաց նոցա հեծալ ՚ի ձիս ունելով ոչ ինչ բայց պարտն մի առ ՚ի յառաջնորդելոյ նոցա, եւ չվան մի օղակակերպ հանգուցիւ ՚ի ձեռս իւրեանց հանդերձ բրով միով, եւ իբրեւ մերձենան ՚ի ջոկն պնդեն զհետ այնմ ձիոյ զոր ցանկան ունիլ, եւ այնքան փութով մինչ հասանեն նոցա եւ արկանեն փութանակի զկապեցեալ չվանն ՚ի պարանոց նոցա ՚ի ժամ երագելոյն նոցա, եւ գիտեն սոքայ ըստ մեծի մասին հեծանել ՚ի ձիս զոր վայրի էին եւ էին ՚ի դաշտի հանդերձ միայն մի գօտով կապեցեալ ՚ի փորս նորա զի նովաւ կառաւարեսցին հեծանիլն իւրեանց վասն յոյժ ուժեղութենէ նոցա մինչեւ վաստակեցուցանեին նոցա եւ ածեն ՚ի կատարեալ հնազանդութիւն, այսպէս էին ազգքս այսոքիկ ուր վիճակեցեալ էր Ջէկին բնակել, եւ չեւ եւս էր անցեալ ժամանակս բազումս յորժամ պատեհ եղեւ Ջէկիս ցուցանել եւ յայտնել զորպիսութիւնս իւր:

Դիպեցաւ մի անգամ զի մի ՚ի բարեգոյն գլխաւորի ձիոյ թաթարացն անկաւ սաստիկ ջերմութիւն եւ յոյժ մերձ էր ՚ի վտանգս մահու, խանն` (այսպէս թաթարք անուանեն նախարարին իւրեանց) ետես զձին իւր ժամէ ՚ի ժամ առաւել տկարութեան վերջապէս հրամայեաց ցուցանել նմա եւրօպացւոց վասն առողջութեան նորա, ամենեքեան նոքա անծանօթ էին ՚ի բժշկութենէ ձիոյ, այլ իբրեւ բանն էհաս ՚ի լուր Ջէկին ցանկացաւ տեսանել զձին եւ յոյժ արիաբար մխեալ զձեռս իւր ներքոյ թեւոյն ձիոյ եգիտ զերակն, զոր հիացեալ թաթարաց ծանօթ եղեն զգիտութենէ նորա յորժամ եգիտ զերակն եւ գիտաց զի ձին այն ՚ի սաստիկ ջերմութենէն էր, ասաց խանին զի թողցէ նմա հանել զսակաւ արիւն յաձնէ նորա զոր գիտէր եւ ուսեալ էր յոյժ կատարելաբար ՚ի յԱնգլիայ, եգիտ զարձակութիւն ՚ի խանէ անտի առնել զոր ինչ եւ կամիցի, եւ բախտաւորապէս պատրաստի ունէր ընդ իւր նշտարակ մի` զոր նովաւ էառ արիւն ՚ի պարանոցէ ձիոյն յոյժ կատարելաբար, զկնի առնելոյ արեան ծածկեաց եւ ետ բժշկական ինչ կերակուրս որ մարթէր ՚ի տեղւոջ, յայնմիկ գտանել, եւ եթող նմա ՚ի հանգստի:

՚Ի մէջ սակաւ ժամու սկսաւ առողջանալ ՚ի մէջ քանի աւուրց ինչ կարելապէս առողջացաւ` զոր կարի ուրախ եղեւ խանն առողջութեան ձիոյն:

Այսպէս բարեպէս եղեալ մեծացուց զամբաւ Ջէկին, այնքան` մինչ զի ամենեքեան ՚ի բնակչաց տեղոյն խորհուրդս ՚ի սմանէ հարցանէին վասն ձիոց իւրեանց, եւ ՚ի սակաւ ժամանակի եղեւ սա բժիշկ հասարակութեան քաղաքին:

Իսկ խանն եւս այնքան գութ շարժեցաւ առ Ջէկն որ ետ նմա մի գովելի ձի զի հեծեալ ընդ իւր երթիցէ յորս եւ Ջէկս զոր առաւել քան զչափն տեղեակ էր ձիավարութեան կառավար էր այնքան բարոքապէս մինչ շահեցաւ սիրտ բոլոր ազգին:

Եւ թաթարք թէպէտ կարի կատարեալ ձիավարք են այլ ոչ կարեն հովել եթէ ոչ բռնութեամբ, բայց Ջէկն ՚ի փոքր ժամանակի զգուշութեամբ արար զձի իւր այնքան մեղմ եւ հնազանդ ՚ի բոլոր նշանս ձեռաց եւ ոտիցն զի թաթարք զարմանային ՚ի վերայ նորա հիացմամբ մինչ կամէին եւ ինքեանք ուսանիլ:

Ոչ շատացեալ այսու` եգիտ որոնելով երկաթ եւ շինեաց ձիոյ իւրում զպայտս ըստ կանօնի եւրօպացւոյ` որ աս պատճառաւ եւս կարի զարմանալի էր յաչս թաթարաց զոր ոչ ունէին սովորութիւն պայտառնել զձիս իւրեանց, եւ յետ այնորիկ ետես զի զթամբքն թաթարաց անչափ մեծ է եւ անձնկացուցիչ քանզի հեռացուցանէ զնստօղն ՚ի մէջէ ձիոյն, նստաւ ՚ի գործ եւ յետ ոչ բազում աւուրց շինեաց ինչ նման թամբին եւրօպացւոյ եւ եբեր առաջի խանին, եւ որպէս մարդիկք հասարակապէս երեւին լինիլ սիրօղ նորագիւտ գործոց` վասնորոյ խանս յոյժ հաճեցաւ գործոյ Ջէկին եւ գիտութեանցն, եւ յետ բազում քաղաքավարութեան յայտնեաց թէ կարի ցանկայ նա ունիլ եւ մի վասն իւր, եւ քանզի Ջէկս էր յոյժ արի առ ՚ի կատարելոյ յիւրմէ կարելի ծառայութիւնն վասն այլոց` եւ յատկապէս վասն բարեկամաց իւրոց, ոչ ծուլացաւ եւ ոչ խնայեաց զաշխատանս իւր` եւ նստեալ կրկին ՚ի գործ եւ ՚ի փոքր ժամանակի շինեաց յոյժ գեղեցկապէս յայլ իմն թամբ վասն խանին:

Այսպիսի գործք արար զՋէկն սիրելի ՚ի յաչս խանին եւ յամենայն քաղաքացւոց այնքան մինչ զյեղուին ՚ի վերա նորա զընծայս ՚ի բազում կողմանց, միւս զինուորացն որք չէին կրթեալ առնել ոչ թամբ, եւ ոչ պայտ` վարէին ընդ նոսա նախատանօք եւ լքանէին զնոսա:

Ջէկն վարէր ընդ քաղաքացիս իւր կարի բարեպէս եւ ոչ պակասէր ընդ նոսա առատասրտութեամբ բաժանորդս նոցա առնելով զոր ինչ եւ գտանէր եթէ ՚ի կերակրոց եւ թէ յոսկոյ զոր տային նմա, բայց տխրէր երբեմն սապէս զի նոքա չէին ուսեալ գոնեայ պայտ առնել (այսինքն նալնել) զձիս փոխանակ կաքաւելոյն եւ զարդարելոյն զհերս իւրեանց:

՚Ի ժամանակի յայսմիկ էհաս հրեշտակ ՚ի տէրութենէ Ինկլիզաց` եւ զլուր եբեր զի զամենայն դաշինս ձեր կատարեցին, եւ խնդրեն զգրաւս իւրեանց:

Գլխաւորն թաթարաց էր յոյժ պատուելի եւ ոչ յապաղեաց` այլ փութանակի յանձնեաց զնոսա հրեշտակացն:

Բայց առաջ քան զելանելն նոցա` Ջէկն աշխատեցաւ անձանձրալի վաստակաւ առ ՚ի շինել զերկու թամբս եւ երկոտասան պայտս զոր յետ շինելոյն ընծայեաց խանին բազում շնորհակալութեամբ եւ երախտագիտութեամբ:

Խանն գերիվերոյ հաճեցաւ ՚ի սիրոյ եւ ՚ի գթոյ նորա, եւ հատուցումն արար զընծայս զերկու գեղեցիկ ձիս, եւ բազում արժանաւոր մաշկեղէնս անասնոց:

Եւ Ջէկս թարց վտանգի իմիք էհաս ՚ի սահմանս Անգլիացւոց, եւ վաճառեաց զձիս եւ զմաշկեղէնն` եւ եղեւ տէր բազում ստացուածոց եւ դրամոց:

Եւ սա այժմիկ խորհեցաւ դառնալ կրկին ՚ի յԱնգլիայ, եւ մի ՚ի զօրապետացն զոր բազմիցս էր նմա արարեալ ծառայութիւն Ջէկն ՚ի ժամանակի գերութեան նոցա էհան վասն նորա շնորհ արձակութեան, յայնժամ չոգաւ ՚ի նաւ հանդերձ ամենայն ստացուածովք իւրովք առ ՚ի գնալ յԱնգլիոյ, եւ ՚ի սակաւ ամսոյ ամբողջ իջաւ ի Պլէմօութ:

Ջէկս յոյժ արի էր եւ խոհեմ, վասն որոյ ոչ ետ զանձն իւր ՚ի ծուլութիւն եւ յետ մտածելոյ զանազան բանից եւ գործոց` խորհեցաւ զի վերստին առցէ զնախագոյն գործն իւր դարբնութեան, եւ այսու մտածմամբ չոգաւ ՚ի հիւսիս կոյս եւ եգիտ զտէր իւր ծերացեալ բայց գործէր զգործն իւր այնքան արիաբար որպէս յառաջ:

Եւ տէրն իւր յարաժամ ունէր ՚ի մտի զՋէկն, եւ յոյժ ցնծացաւ վասն գալստեան նորա, եւ լինելով ՚ի հարկաւորութեան գործապետի` կարգեաց նմա գլխաւոր գործապետ տեղւոյ յայնմիկ:

Եւ Ջէկս ոչ երբէք վաստակէր կատարելոյ զնորոգ աստիճանս իւր, զգոյշ եւ հաւատարիմ էր վասն շահի տեառն իւրոյ` մարդասէր եւ խնամակալ նոսա` որք ընդ հրամանաւն գործէին, այնքան զոր գրաւեաց զգոյթ ամենայն ծանօթից իւրոց:

Յետ սակաւ ամաց տէրն իւր այնքան հաստատեցաւ ՚ի հաւադարմութենէ Ջէկին եւ զի ծերացեալ էր ետ նմա բաժանորդ ամենայն գործոց իւրոց, եւ յանձնեաց զգործն բովանդակ ՚ի ձեռս նորա:

Տեւեաց սա ՚ի նոյնում բարեբնութեան ՚ի գործս որպէս նախագոյնս եւ որով յառաջացաւ ՚ի գործս իւր եւ շահեցաւ բազում դրամս, եւ եղեւ յոյժ պատուեցեալ յաչս բոլոր գեղականաց առաւել քան զամենայն գիւղականքն:

Բայց յամենայն աղոջութեան իւրոմ ոչ երբէք հպարտացաւ եւ մեծամտեցաւ, այլ ներհակն ծախեաց զդրամն իւր եւ գնեաց զտեղին այն զոր յառաջագոյն կեցեալ էր եւ շինեաց վասն իւր փոքրիկ բնակութիւն ՚ի յայնմ տեղւոյ զոր բնակութիւն հօր իւրոյ նախագոյն էր, աստ երբեմն հանգչէր ՚ի գործոյ իւրոյ եւ հնձէր զայգիս իւր ձեռամբ իւրով քանզի ատէր զծուլութիւն:

Ողորմած էր առ ամենայն տնանկս եւ առ դրացիս իւր, եւ ազատէր զնոսա ՚ի նեղութենէ եւ յաճախապէս հրաւիրէր նոցա ՚ի տունս իւր զոր ճաշէր ընդ նոսա յոյժ ցնծութեամբ եւ մշտապէս պատմէր նոցա զանցս իւր առ ՚ի յայտնել զի յոյժ սակաւ պատճառէ մարդն գայ յաշխարհ բայց պարտի վարել զկեանս իւր բարեպէս եւ կատարել զհարկն իւր որքան եւ իցէ ՚ի նմա:

 

Յաւարտ պատմութեանս Փոքրիկ Ջէկին:

 

Առ վերակացուս գրուածոցն գտելոց ՚ի սնդկի Ազդարարին:

 

Պարնիք

Տեսանելով զյաւիտեանական տեւողութիւն եդելոցն ի գանձարանի Ազդարարին, եւ ստիպեալ ՚ի խնդրոյ քանի մի եղբարց (որք ցանկան զորպիսութիւն եւ զվարս արանց արժանաւորաց պահելոյ արձանագրութեամբ) համարձակեցայ արկանել ՚ի սնդուկս զօրինակ գրոյ միոյ գրեալ յինէն առ բանասէր ոմն, որ պատմէ զլուր եւ զորպիսութիւն արժանաւորին հանգուցեալ զՏէր Սամուէլի, եւ թէեւ զերկարաբանութիւն գրեցելոյս խոստովանիմ` այլ յուսամ գտցէ հաճութիւն ձեր տպելոյ ՚ի յԱզդարարին, որով մնալոց է զանցն այն ամենայն հատկութեամբ առ ՚ի պատիւ արժանաւորութեան նորա` եւ տեղեկութիւն ապառնեաց:

Մնամ ամենայն քաղաքավարութեամբ

ձերոց հաճութեանն խոնարհ Ակնկալու:

 

՚Ի Մադրաս Արեամ 10-1794

 

Ազնուամեծար Պարոն

 

Զգրեցեալն քոյ յանցեալ ադամ 20ին ընկալեալ եմ ՚ի ժամանակի, եւ ողջութենէ շնորհակալութիւնս իմ վասն սիրոյ եւ մխիթարական բանից քոց, սակս մահուան արժանապատիւ ուսուցչին մերոյ Տէր Սամուէլի Տէր Փիլիպպոսեան Ղայթմազեանց, զոր իրաւի ցաւեցաք սրտիւ արդիապէս, քանզի պատուէք եւ սիրէաք զնա առաւել իբրեւ զհայր քան զուսուցիչ, եւ հաւատա' բանից իմոց, զի զարմացայ երկայնամտութենէ քումմէ, յորժամ ընկալնլով զթուղթն քոյ, գտի զքեզ միայն զգացօղ արժանաւորութեան նորա եւ խօսակցօղ վասն հարկաւորութեան մերոյ զոր մեք ակն ունէաք ՚ի նմանէ լցուցանել, այլ մնալով մեր այժմ թերի հարմար վարկար մխիթարել զմեզ իբրեւ զառն տարաբախտի, եւ խոստովանիմ ոչ այնքան վասն ծանօթութեան քոյ որքան վասն հաստատելոյ զխօսս իմ, զի ոչ ոք յարանց աստ եղելոց յարմար վարկան զմեզ մխիթարել, եւ չգիտեմ վասն ինչ պատճառի, եթէ համարեցին նմա իբրեւ զօտար` խաբեցին զանձինս իւրեանց, եթէ պարտատուս մեր համարեցին իբրեւ պտուղ քաղաքավարութեան կարծեմ նոցա լինիլ քարասիրտ վերջապէս, զայս միայն հաւատա' զի սիրէաք նմա իբրեւ զհայր, ցանկայք զողջութեան եւ կենաց նորա` իբրեւ սիրահարք, ծառաեցաք ՚ի հիւանդութեան նորա` իբրեւ գնեցեալք ՚ի նմանէ, աղբացաք վաղճանի նորա` իբրեւ զյարազատ որդւոյ, թաղեցաք զմարմին նորա ՚ի գերեզմանի արժանաւոր պատուօք, եւ բեւեռեցաք զյիշողութիւն նորա ՚ի սրտի մերոյ երախտագիտութեամբ եւ ընկալաք ՚ի քէն զմխիթարութիւնն` իբրեւ յառնէ խոհեմէ եւ այլն:

Ասացեր թէ ցանկայիր տեսութեան նորա յոյժ, եւ փափակիս այժմ յինէն լսելոյ զորպիսութիւնս նորա, արդ ընդ այսու ճանաչեմ զտարփանս ուսմանց քոց` քանզի նա մարզէի իբրեւ բազմաց, այլ բանք նորա կարի զանազան, եւ ատելով քով զորպիսութիւն նորա` ես ոչ կարացի հաւաստել ՚ի մտի իմոյ զինչ կամիլն քոյ, այլ իբրեւ փոխարէն սիրոյ քոյ որ առ մեզ` պատմել քեզ համառօտապէս զանցս յօրէ մտանելոյ նորա աստ` մինչեւ զօր մահուան, եւ զայս երկու դիտաւորութեամբ, նախ լցուցանելոյ զցանկութիւնս քոյ` երկրորդ առնլոյ զմիտս իմ գերեզման եւ հնարօղ պատմութեան նորայ, որպէս զի պնտեսցի առաւել եւս զորպիսութիւն նորա ՚ի միտս իմ, վասն զի քաղցր է վասն իմ քան զամենայն:

Յամի Տեառն 1791 եւ ՚ի նախայ ամաց վերջին յիշեալ Տէր Սամուէլն եկն աստ ՚ի Բումբայու. եւ յօրէ յայնմանէ` դիմեցին առ նա գրեթէ ամենայն ծերք, երիտասարդք, եւ օրիորդք քաղաքիս. որովհետեւ բանք նորա չէր լուեալ ումեք երբէք, վասն որոյ ոչ անցուցին ժամանակս բազումս (ըստ մեր սովորութեան) յաղագս փորձելոյ նմա: Այլ յետ իբրեւ երից աւուր մատեան առ նա ամենեքեան ընթեռնուլ եւ ուսանիլ, եւ նա քննեալ զամենեսին` սկսելոց ոմանց ՚ի բառէ, ոմանց ՚ի վանկէ, եւ ոմանց ՚ի քերականութենէ, եւ յետ քանի մի աւուրց ոմանք ընկալեալ զճաշակ դժուարութեան ձեռնարկութեանց իւրեանց եւ չհանդուրժեալ նեղութեանցն, հրաժարեցան եւ ոմանք եւս զգործս իւրեանց եղեւ առիթ մնացեալ քանի մի երիտասարդաց եւ օրիորդաց որք ցանակային զժամանակս իւրեանց այսու անցուցանել, սիրեաց զնոսա հայրական գթօք` եւ առատապէս բաշխէր նոցայ զգիտութիւնս իւր վարժեցեալ դասատուէ:

Յերիտասարդացն որոց սկսեաց ՚ի քերականութենէ, էի եւ ես մի, թէ եւ իբրեւ յետնեալ ՚ի նոցանէ. եւ այսպէս վարժէր զմեզ իբրեւ ՚ի մտանել արեգական երթալը հանգուցեալն ՚ի տունն. եւ սպասէր անդ ՚ի ժողովման մեր եւ մեք որք էաք չորս հոգիք, ժողովէաք վաղվաղակի, եւ բազմէաք շուրջ զնմանէ ունելով զքերականութիւնս զանազանս ՚ի ձեռս մեր. եւ յետ հայրաբար սիրով հարցանելոյ իւրաքանչիւրոցս յատկապէս զորպիսութենէ մերմէ հրամայէր սկսանիլ եւ սկսանէաք մեք այսպէս, մի ՚ի մէնջ առեալ զքերականութիւն Բաղդասարի ընթեռնոյր հանդարտ եւ մնացեալքն լռէաք լռութեամբ. եւ ՚ի վաղճանի իւրաքանչիւր վերջակէտի սկսեալ մեկնէր մեզ զբանն նախ սկսեալ առ ընթերցօղն` եւ ապա իւրաքանչիւրոցն կարգաւ, այնպէս` մինչ զի ամենեքեան լսէին զբանն չորիցս, եւ այնպէս մինչեւ ցութն ժամ երեկոյն` հազիւ թէ ընթեռնուաք երիս էջս բովանդակ, զի բաւ արարեալ` հարցանէր մեզ դեռեւս եթէ հարկաւորիմք լսել ինչ, եւ մինչ պատասխանելն մեր կրկնէր զդասն յաւել եւս, եւ ՚ի մէնջ պահանջէր յայտնել զըմբռնեալս մեր, եւ զայն բան զոր ընթերցաք` բանայր ՚ի յայլ եւ յայլ գիրս քերականութեան, եւ զանազան բառիւք ջանայր մուծանել ՚ի միտս մեր, եւ պատուիրէր մեզ զդասս մեր օր աւուր գրեալ մատուցանել նմա, վերջապէս, այսքան երկարաբանութիւն` ոչ է առ ՚ի ծանուցանել քեզ թէ որպէս ուսանէաք` այլ առ ՚ի յայտնել զանդանդաղութիւն նորա ՚ի դաս ասելն, եւ զայս ոչ թէ փոքր ժամանակաւ` այլ բովանդակ երեք տարի, եւ ոչ երբէք տեսաք զնա աններկայ ՚ի ժամանակի, ոչ հիւանդութիւնն արգելեաց` եւ ոչ զանազանութիւն եղանակաց, որպէս տեսցես նա եւ զկնի:

Յայսմ միջոցիս յորդորեաց տպագրատանն տեղոյս տարագրել զքերականութիւն Բաղդասարի, նախ վասն զի ոչ գոյր աստ յաւելի քան զմի հատ, եւ երկրորդ վասն օգնական լինելոյ տպագրատանն, զոր իբրեւ երեք ամիս ժամանակաւ, աւարտեցաւ ըստ խակութեան տպագրատանն, զի ներեսցեն սղալանացն զոր ՚ի յայն գիր եւ ՚ի պորփիւր գիրն փիլիսոփայութեան (զոր յետոյ տպեցուց) լցեալ գտանի, զորոց վասն հառաչէր միշտ ՚ի կենդանութեան իւրում, յատկապէս զի անուն իւր էր նախընթաց նոցին, եւ մշտապէս յուսայր եւ ասէր մեզ զի տպելոց է զայնս կրկին անգամ, եւ դու կարես հաւատալ, զի նա ոչ պակասեցաւ ջանալոյ այլ ըստ մեր առակին թէ մի ձեռն ծափ չի տալէց նուազ գտանեցաւ զաշխատանս նորա միայնակ, ոչ վասն այլ ինչ սղալանաց այնքան տրտում էր` որքան վասն սղալ կետադրութեան այն պորփիւր գրքին, որ ուրեք ուրեք զդիտաւորութիւնն զանազանէ, վերջապէս վասն այսց ամենեցուն յարմարէ ինձ գրել քեզ այսքան երկարաբանութեամբ. քանզի ամենայն խոհեմ դատելոց է զի զայն սղալանքն չէ ՚ի տգիտութենէ, թէ ոչ կամ ՚ի պատահմանէ` եւ կամ ՚ի խակութենէ գործունեաց: Տպեցին նաեւ ՚ի սոյն ժամանակի զգիրքն յայս որդի եւ այլն, այլ ՚ի սոցունց ոչ ինչ ասեմ, զի չէր նա վերակացու:

Յետ աւարտելոյ մեր զքերականութիւնն, զոր ըստ ՚ի վեր ասութեանս ամենայն զգուշութեամբ ուսուցանէր (թողում երկարաբանութիւնն սակս ստիպելոյ մեզ ՚ի շարադրութիւն եւ ՚ի վեր լուծում` քանզի զայս անանցանելի օրէն է քերթողաց) հրամայեաց մեզ սկսանիլ ճարտասանութիւնն, թէ եւ հնազանդեցաք` այլ ոչ այնքան ջանացողութեամբ որպէս քերականութիւն, քանզի խոստովանիմ զի մեք եւս ստիպեալք ՚ի գործոց մերոց եւ իբրեւ անվաղճան համարելով նմա, տաղտկացաք հետեւելոյ, եւ ոչ ջանացաք ուսանել որպէս յառաջ, այլ ինչ եւ իցէ նա յորդորանօք իւրովք ստիպեաց մեզ ընթեռնուլ եւ զճորտասանութիւնն, եւ որոյ զօրինակսն ՚ի դէմս իւր նստեցուցանէր մեզ գրել, զոր ՚ի սմանէ եւս թէ ոչ շահեցաք ինչ` կորուստք ոչ ինչ, եւ յընթեռնուլն մեր զճարտասանութիւնն, ծանօթացաք լինիլն հանգուցելոյն ստոյգ տաղաչափ քանզի զօրինակսն ամենայն գրեթէ ոտանաւոր գրէր, եւ ՚ի դասս ոտանաւորի եւ մեզ ստիպեաց գրել, այլ ըստ լատինացւոց առակին պօէտ նասիտուր նանքիտ այսինքն տաղաչափն ծնանի` ոչ շինի) որ կամի ասել զի եթէ ոչ ծնցի այր ամենայն սրամտութեամբ ՚ի մօրէ ոչ կարէ լինիլ տաղաչափ) մեք ոչ կարէաք, եւ նա առժամայն գրէր վասն իւրաքանչիւրոց զանազան բանիւ, եւ վասն այսց ամենից ասեմ համառօտաբար, զի ոեւիցէ բան եթէ ասէին նմա գրել ոտանաւոր իսկոյն գրէր, եւ կարծեմ յաւելի քաղցրաբար քան զհասարակ գրուածս, գուցէ ոմանք ՚ի ոտանաւորաց նոցա հասեալ իցէ քեզ եւ ծանեալ իցես զքաղցրութիւն գրեցելոցն:

Որովհետեւ հաստատեալ եմ ՚ի մտի իմում լինիլ քոյ բանասէր, վասն որոյ ուրախութեամբ յանձն առնում սակաւ ինչ նեղութեամբ գրելոյ ՚ի վայր զմին ՚ի ոտանաւորաց նոր, զոր ըստ իմ խնդրոյ, եւ ՚ի ներկայութեան իմում ասաց` եւ ես գրեցի, յաղագս շնորհաւորելոյ զծնունդ մանկան միոյ յորմէ կարելի է զի իմասցիս ծնեալն եւ ծնօղքն, քանզի ես թողում աստ զտեղի անուանց նոցա դատարկ:

 

Որպէս պատմեն ներքն բնական,

զպատճառս երից տալ էական,

որպէս մինն է գերադրական,

զի չգոյն ածէ ՚ի գոյական,

այս է խնամքն արարչական.

պատճառ միակ անքննական:

Երկրորդ առիթ նմանական,

զնմանս յինքեանց որք առեալ գան,

բնութիւնն ածէ զայս մարմնական,

հայրն զորդի առընդական,

հակադաձումն յարմարական,

լինիլ պատճառ գոլ ծննդական,

Զայս օրհնութիւնս եդեմական,

զոր ետ Աստուած սկզբնական,

յունկս Ադամայ ազդողական,

աճիլ որդովք յաւէժական,

լնանիլ զերկիր ծննդօք մարդկան,

որպէս հրամանն է Տիրական:

Արդ քեզ էհաս խնամք փրկչական,

օրհնեալ վիճակն հայրութեան,

զի հայր կոչիս հաճոյական,

եւ ծեր որպէս խոհեմական,

պճնեալ զարդարական,

ալեօք օրհնեալ իմաստնական,

Երրորդ արհեստ ուսումնական,

երկուցն գոլ ստորադրական,

որք զեռակաի պատճառս տան,

՚ի շաղկապի պատրաստեալ կան,

զի Հայրն տայ նիւթ մարմնական,

իսկ ուսուցիչն հոգի բնական,

Նմին նման բան երգական,

զոր այժմ ճառեմ ներբողական,

իբրեւ ամպոյ նուէր ցողական,

որ զոռոգէ զերկիրս համայն,

կամ թէ բուսոց հոտն ծաղկական,

զոր դարմանէ դեղ պիտնական:

Նաեւ պտղօքն տնկական,

գեղեցկանայ յաչս մարդկան,

սմին համեմատ բան խրատական,

խայտմամբ երգեն զբանս ցնծական,

ոչ միայն ծնողդ ազնուական,

եւ բարեկամք պատրաստական:

Եւ կամ նոքա որք շնորհիւդ կան,

այլ եւ համայն ազգին հայկական,

յարեւելից արեւմտական,

զի մինն լցուց թիւն բիւրական,

սակս ծննդեան փոքրիկ մանկան,

օրհնեն զԱստուած փառադրական,

Նորընծահայր ո`վ պատուական,

կից կենացդ է գոլ կայտառական,

զի երանեալ մայր է գթական,

յարկիդ քոյոյ յեդեմական.

տիկնոյդ պտղունական,

որով խայտամք մեք միաբան:

Այսօր արեւն ՚ի ցլական

ծնաւ զլուսինս երեւական,

նաւն շահաբեր պատրաստական,

եբեր զտարփումն յոյժ ցանկական,

Սարայն զՍահակ անդրանկական,

Յակոբն զՅուդայ պարգեւական:

Մեզ արժանէ բան մաղթական,

եւ զօրհնութիւն անդարձական,

աճիլ բազմիլ ցեղ ցեղական,

իբր զԻսրայէլ եւ զՌեբեկան,

որպէս զորդիս ձեր խնդական,

որիդս որդւոց եւ նմանական,

տեջիք բարեաւ ներկայական,

՚ի փառս Փրկչին փառատրական,

ձերին ծառայ ատրաստական, սին Սամուէլ սատարական,

ձեզ ընծայէ բան երգական,

ցածուն մտօք խոնարհական.

 

Յամի Փրկչին 1793 շամս 29 ՚Ի Մադրաս:

 

Հայեաց բարեկամ, եւ առանց կողմնակալութեան` դատեա զքաղցրութենէ ոճոյ` եւ եթէ դիտաւորութեան վերոյ ոտանաւորին, եւ եթէ բան ինչ յաւելի կամ անհարմար համարեսցես, մի մտածիցես նմա իբրեւ յեղինակ` այլ վաղվաղկոտութեան իմոյ վարկեաց, զի ըստ ՚ի վեր ասութեանս խնդրելն իմ` եւ աւարտելն գրուածոցն` ոչ էանց յաւելի քան զմի եւ կէս ժամս, վերջապէս, բազում է գրեցեալքն նորա ոտանաւոր, զոր հաւատամ ճաշակելով քոյ զայս միայն` հաստատեսցիս լինիլն նորա ծնեալ տաղաչափ:

Ունէր ընդ իւր բազում գրեանս ձեռացագիրս, որոց տպագրելն միայն ցանկայր եռանդեօք, եւ ժամանակս ինչ խորհէր յարաժամ թէ որն ՚ի նոցանէ սկսանիցի արդեօք, զոր հարկաւոր համարելով նախապէս զբնականացն առատութեան` սկսեաց զգիրս սահմանաց հանդերձ մեկնութեամբն ՚ի Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայէ, եւ որպէս ՚ի ժամանակի յայսմիկ մեք չորեսին աշակերտքս նորա զոր ՚ի միասին վարժէաք, անջատեցաք` եւ թողաք զդասառութիւն ամենայն, նա ամենայն ջանիւք աշխատէր ՚ի վերայ տպագրատանն ՚ի տպելն սոյն սահմանաց գրքոյն, եւ հանդերձ այսու ամենայնի, ոչ կաղանայր երկիցս ՚ի յաւուրն այցելութիւն առնել մեզ` եւ յուսադրել զի յետ աւարտման սոյն գրքոյն` զմայլեցուցանելոց է մեզ նովաւ, վերջապէս, ՚ի սկիզբ սոյն թւոյս հիւանդացաւ, եւ ոչ ինչ էր հիւանդութիւն նորա` եթէ ոչ ջերմութիւն, զի տաքանայր իբրեւ զօրն բովանդակ, վասն այսորիկ մատուցաք նմա բժիշկք հմուտք, եւ կարգեցաք վերակացուս բազումս, եւ մեք ամենեքեան երկիցս երբեմն չորիցս ՚ի յաւուրն ՚ի տեսութիւն գնայաք, նա մեզ մխիթարէր` եւ մեք ըստ կարեաց մերոց նմա ուրախ առնէաք, յայսպիսի հիւանդութեան` զամենայն աւուր բերէին նմա զթուղթն ՚ի տպագրատանէ, ամենայն համբերութեամբ սրբագրէր, եւ մշտապէս յորդորէր գործակալացն փութալ յաւարտումն: Մոռացայ ասել զի բովանդակ մանկանց քաղաքիս նա ուսուցանէր, ոմանց գիր` ոմանց վանկ, ոմանց սաղմոս եւ այլն որք էին յաւելի քան զտասն մանկունք, որք գնային ՚ի սենեակ հանգուցելոյն յառաւօտէ մինչեւ ցժամ ճաշին, ՚ի յայսմ հիւանդութեան կոչէր զնոսա զամենայն աւուր, եւ մոռանալով ցաւս իւր` ուսուցանէր զնոսա, եւ երկայնամիտ լինէր յարաժամ ՚ի չեկելոցն, եւ խրատէր. զայս ամենայն նեղութիւնն` հազիւ համբերել կարէ այր առողջ, մինչ սա ընդ իմանայր գոլով հիւանդ. եւ այսպէս յաւելանալով զհիւանդութիւն նորա` եւ ինքն յաւելացուցանելով զաշխատանս իւր ՚ի վերա տպեցման գրքոյն` եւ ուսմանց մանկանցն, մինչեւ ցմերձ երիս ամիսս, զոր ոչ ինչ օգնելով ճարտարութիւն բժշկացն, վճռեցին նմա մահացու: Աւուրս երիս յառաջ քան զվաղճանն իւր արձակեաց զմանկունս օրհնելով ամենեցուն եւ խրատելով զնոսա ջանալ ուսմանց, այլ մինչեւ ցօր մահուանն սրբագրէր յարաժամ զտպեցեալն նոյն աւուր ՚ի գրքոյն սահմանաց, ՚ի սոյն առաւօտու կոչեաց հատկապէս զաշակերտաց իւրոյ չարեցուցս ՚ի միասին եւ ասաց մեզ որպիսի ջանիւք եւ զգուշութեամբ ջանասցուք աւարտել զգիրքն, եւ պատուիրեաց գրել միայն աշխատութեամբ իւրով զտպեցումն, եւ յանձնեաց մեզ զգիրքն, եւ մեր ընկալեալ արտասուօք ելաք արտաքս: Դարձեալ կոչեաց մեզ կրկին, եւ օրհնեաց ամենայն զուարճութեամբ, հանդերձ եւ այնոքիւք որք եկին յայնժամ ընկալնուլ զօրհնութիւն նորա, եւ յետ այսու ամենայնի, հրամայեաց գրել զկտակս իւր, եւ կոչեաց կրօնակցացն իւր եւ հաղորդեցաւ երկիւղածութեամբ, խնդրելով ՚ի նոցանէ երգել զսաղմոսն Դաւթի ՚ի դէմս իւր, եւ վերջապէս երեկոյացուցեալ զօրն այսպիսի սաղմոսերգութեամբ եւ աղօթիւք` սաստկացաւ զհիւանդութիւնն. եւ ընկողմնեալ կայր լուռ, միայն հայէր երեսս ամենեցուն, եւ ՚ի մերձենալն մեր տրտմեցեալ սրտիւ` խռովէր զսիրտ նորա առաւել քան զհօրն մարմնականի, եւ վասն մխիթարելոյ մեզ, ասէր երբեմն այսպէս` մի տրմեսջիք քանզի բազմիցս է պատահեալ ինձ այսպիսի ցաւ եւ հիւանդութիւն, այլ դարձեալ ողջացեալ եմ Աստուծով, եւ կրկնելով զբանն դարձեալ ասէր եթէ ես միշտ կենդանի լինելոց եմ վասն ձեր, մի տրմեսջիք (իրաւապէս թէպէտ անջատեալ է ՚ի մէնջ զմարմին նորա` այլ կենդանի բանն նորա միշտ է եւ լինելոց է ընդ մեզ) եթէ խօսէին այրքն ոմանք` պատասխանէր, եւ զայն երբեմն այլապէս, եթէ ոչ` ոչ խօսէր բնաւին, ՚ի նոյն գիշերի իբր առաւօտեան 3 ժամուն աւուրն կիւրակէի եւ ՚ի շամս ամսոյ 27երրորդի աւուրն աւանդեաց զհոգին ամենայն դիւրութեամբ. եւ ՚ի նոյն աւուրն թաղեցաւ ամենայն կարգաւորութեամբ եկեղեցականաց, ՚ի սուրբ եկեղեցին տեղոյս, ՚ի արեւմուտ կոյս զանկակատանն:

Զայս է պատմութիւն նորա սկիզբ մտանելոյն աստ` մինչեւ ցողբացեալ վաղճան նորա, եւ որովհետեւ լուա բազմիցս զի այսպիսի արանց տեսանելն որք ցանկան, ոչ է վասն այլ ինչ պատճառի` եթէ ոչ առ ՚ի տեսանել զվարս նորա` եւ օրինակել, եւ որովհետեւ գիտեմ զի գրեցեալս այս մնալոց է ՚ի մէջ քոյ եւ իմ, այսպէս համարձակիմ պատմել քեզ զսակաւ ինչ ՚ի բնութենէ նորա, ըստ ծանօթութեան իմոյ: Ըստ սովորութեան գիտնոց` էր եւ սա առանձնասէր, զոր իշխեմ ասել եթէ չիցէր նմա հարկադրութիւն գալ առ մեզ` եւ առ այլ աշակերտսն իւր` ոչ ելանէր երբէք ՚ի տանէ: Եթէ տեսանէր նմա օտար ոք` կարծելոց էր (ըստ մեպ ազգին) սգաւոր, զի այսպէս էր դէմն նորա: Խօսէր զուարթամտութեամբ երբեմն: Շատախօսէր` թարց վայրաբանութեան: Անփոյթ ՚ի պարսաւանս` անհպարտ ՚ի գովութիւնս: Քննող յարաժամ գրուածոց, խօսից, եւ վարուց ամենեցուն, թէ եւ գիտիցէր երբեմն` զյեղինակ բանին լինիլ խելագար: Սակաւակեր ամենայն ժամ, զոր երբեմն եւ զանց առնէր բոլորօվին: Ընչասէր փոքր (որոյ պատճառն կարծեմ օտարութիւն եւ աղքատութիւն երկրին իւրոյ էր) ընդ այնց զորոց համարէր անհնար փոխարկելոյ ՚ի կարծեցելոցն իւրեանց` խօսէր ստորասաբար, բայց ըստ քննողաց` հակաճառեր համարձակ, վասն այնորիկ ասացին ոմանք լինիլ փոփոխական, զոր կարծեմ չէր երբէք, սրամիտ յոյժ: Գթոտ ամենայն ժամ: Բարկացօղ առանց յայտնութեան: Եւ վերջապէս այսու ծանիր եւ կարես ճանաչել զնա, մինչ եթէ տացէ Տէր յազգին մերոյ այրք հմուտք, եւ բնութենադատք (ոչ կամիմ ասել զի այժմ ոչ գոյ որ բազումք են ՚ի թագստի երկնչելով ՚ի նախատանաց) որպէս զի յաւելի պատճաշ եւ բնական կերպիւ գունաւորեսցեն զպատկերս սորայ, զոր խակութիւն եւ անփորձառութիւնն իմ անհմուտ նկարեաց, յայնժամ երեւելոց է յաւելի բնական, վերջապէս զայս ամենայն առանձին վասն քոյ պահելն վերստին խնդրեմ:

Յաւելի քան զցանկութիւն իմ երկարեցաւ գիրս վասն այնորիկ թողում յաւելի հարկաւոր աստութիւնք առից եւ տրոց մերոց այսու յետ գրելոյ, միայն ասեմ զի Ֆօրտ Լուիս Սնօն ենթըառավարութեան քափտան Ուրիլին ամսիս 25ին նաւեաց առ Մանիլայ: Եւ էին ՚ի նմա յազգէ մերմէ պարնիք Խաչատուր Տէր Ղուկաս, Խաչիկ Ծատուր Ղարի, Կիրակոս Կարապետ, եւ Մէլքոմ Մանուկն. տանելով զսովորական վաճառելիք, որոց բարի աջողութեան հանդերձ առողջութեամբ քով փափակի

Հրամանոց միշտ խոնարհ ծառայ:

 

՚Ի Մադրաս շաբաթ 30-1794 թափովն:

 

Փոքր ինչ ասութիւնք խրատականք առ ամենայն ընթերցողս, առ ՚ի փախչիլ յանիրաւ հպարտութենէ, զոր շարեցաւ յումեմնէ բանասիրէ Տ. Թ. Ա. կոչեցելոյ:

 

Արմատն ամենայն չարութեան` զոր ամենայն Գիրք Սուրբք վկայեն զսատանայ, ի սկզբանն է հակառակին մերոյ: Եւ զի թէպէտ ունի զբազում թակարթս առ ՚ի որսալ զմարդիք ՚ի մեղս` բայց ծայրագունքն ՚ի նոցանէ են որովք ապականին հոգի եւ զմարմինս մեր, զորոց սահմանքն են եօթն` եւ մահացուս ասեն: ՚Ի յեօթեանց այս մահացուցիչ մեղաց` առաջինն ասի հպարտութիւն, որ է սկիզբն եւ հեղինակ ապագայ վեցից անդամոց սորա:

Արդ` նա որ ընբռնեցաւ այս որոգայթիւ` ջանայցէ՞ զերծանիլ` մինչ նորագոյն է, զի եթէ անփոյթ համարելով սիրեսցէ` առանց երկբայութեան խորասուզի ՚ի տղմոջ: Զոր օրինակ անձն իմաստուն եթէ ՚ի դիպմանց անկցի ՚ի տիղմ` իսկոյն զերծուսցէ զինքն դառնալով ՚ի յետս:

Եւ անձն յիմար` առ ոչինչ համարելով ընթանայ, եւ ՚ի խորասուզիլն թէ եւ ճանաչի` բայց ոչ գոյ եւս հնար զերծանելոյ ՚ի նմանէ:

Եւ ՚ի այսմ անիրաւ հպարտութենէ մոլեալ անձն` ոչ երբէք կարէ ընթանալ ճշմարտութեամբ, այլ միշտ հետեւի այնց` որք են ՚ի փառամոլութեան, կեղծաւորութեան, եւ ամբարհաւաճութեան:

Եւ այսու աղտիւ հղանայ նա ընդ երկար միջոցիւ, եւ ապա ծնանելով զպտուղս նորա, այսինքն` աղքատութիւն, ցրուումն յանակնկալ ժամու, եւ կատականս համայն ազգաց, եւ նոքօք գլորի որպէս պատահեցաւն, ողորմելի ումեմն թագաւորի հպարտացելոյ եւ ամբարտաւանի: Որ է այսպէս:

 

Պատահմունք եւ պատիժք դիպելոյ ցամբարտաւան Թագաւորն Արդարակշիռ կոչեցեալ:

 

Թագաւոր մի էր ՚ի քաղաքի ուրումն, որ անուանակոչիւր Արդարակշիռ թագաւոր: Այս թագաւորս թէպէտ երեւելապէս զինքն ցուցանէր գոլ արդար, եւ իրաւացի` մանաւանդ թէ ողորմած յոյժ, այլ էր չարագոյն քան զչար: Եւ այս ո'չ եթէ առանց գործոյ յորջորջիւր` այլ եւ երբեմնապէս ցուցանէր գործով որպէս թէ հաւատացուցանել զստորակայից իւրոց:

Բայց ՚ի խորոց սրտէ այնքան դժպեհ, ամբարտաւան, եւ անիրաւ էր` մինչ զի գրեթէ զբարութիւնս զորս առնէր ՚ի ցուցս մարդկան, ընդ նոյն բարութեան գոյր ծածկեալ սուր երկսարի եւ որոգայթ գաղտնի:

Եւ ողորմելին այն որ ընկալնոյր որպէս թէ զբարութիւնս ՚ի նմանէ` յերեւելոյն խաբիւր` եւ յաներեւութիցն վտանգիւր չարաչար յոյժ:

Նաեւ թագաւորս այս չար` ունէր ՚ի վաղուցհետէ զսովորութիւն ինչ, զի ամենայն աւուր ուրբաթոյ` կերակրէր զամենայն աղքատս քաղաքին այսպէս:

Զի ՚ի նշանաւորեալ տեղւոջ ուրեք` կախեալ կայր մեծ եւ ահագին զանկակ մի, զոր ամենայն յառաւօտու ուրբաթին հնչեցուցանէին, որոյ ձայնն գրէթէ զամենայն քաղաքն լսելիս առնէր եւ ՚ի հնչեցմանէ նորին` ժողովէին ամենայն աղքատք քաղաքին ի տեղին ուր զկերակուրն բաշխէին:

Եւ կերակուրն այն` էր միայն շիլ փլաւ, այն եւս ո՞չ եթէ նմանիւր կերակրոյ` այլ էր իբրեւ զջուր պղտոր եւ գարշահամ. որ ՚ի յնթանալ աղքատացն առնուլ զայն կերակուր` այնք որք ունէին զամանս ինչ, լնուին յամանն. եւ այնք որք ոչ ունէին` մատուցանէին զպատառատունս` որովք ծածկէին զմերկութիւնս իւրեանց: Եւ յեղուլ կերակրոյն ՚ի նմա այրէր զամենայն մարմինս խղճալեացն, եւ ոմանց հեղուին յերկիր խառնեալ ընդ հողոյ, առ ի յուտել, եւ ողորմելիքն ՚ի սաստկութենէ սովուն ուտէին մեծաւ հեծեծանօք եւ հայհոյէին զբաղդս իւրեանց, եւ զծնողս յորոց ծնան ՚ի յանհամբեր ցաւս, եւ ՚ի թշուառութիւնս:

Ուրեմն բողոք սոցա ել յերկինս (ըստ առաքելոյն թէ` զի գոյ նոցա Տէր յերկինս) եւ իջոյց զբարկութիւնն Աստուծոյ ՚ի վերայ թագաւորին չարի:

Քանզի յաւուր միում ել թագաւորս այս մեծաւ հանդիսիւ եւ բազմութեամբ` եւ գնաց ՚ի բաղանիսն թագաւորական, որ էր ՚ի մէջ քաղաքին զարդարեալ հոյակապ, եւ ծաղկափթիթ յօրինուածողք:

Եւ ՚ի մտանել թագաւորին ՚ի ներս եւ ՚ի լուանալն` եկն ահագին թմրութիւն ՚ի նա, եւ ննջեաց. եւ ՚ի ննջելն` թագոյց զնա հրեշտակ Տեառն ՚ի տեսլենէ իշխանաց եւ հազարապետաց, որք եկեալ էին ընդ նմա: Եւ ձեւակերպեցաւ ինքն ՚ի նմանութիւն թագաւորին եւ ել ՚ի բաղանեացն, զգեցաւ զգեստ թագաւորին, եւ հեծաւ ՚ի ձիս նորա, ընթացաւ ՚ի պալատն արքունի ըստ վերն հանդիսիւ, եւ էր ընդ երեկս:

Եւ բաղանապետն փակեաց զդրունս բաղանւոյն եւ գնաց ՚ի տուն իւր ուրախութեամբ, (զի հրեշտակն թագաւորակերպ` ետ նմա զպարգեւս առատս, ըստ օրինի թագաւորի: )

Եւ յետ ուտելոյ յնթրեացն` դարձաւ անդէն բաղանապետն ՚ի բաղանիս իւր, եւ ՚ի մտանելն լուաւ զձայն ինչ ՚ի ներս բաղաւնոյն, եւ զահի հարաւ յոյժ, կարծելով թէ գող իցէ, մտեալ: Վասն որոյ էառ ընդ իւր զփայտ մի մեծ եւ եմուտ ՚ի ներս, եւ ետես զթագաւորն մերկ կանգեալ ընդ որմով. էհարց ՚ի նմանէ բաղանպետն ո՞վ ես այր դու: Ասէ թագաւորն վասն է՞ր համարձակեցար այսպէս լրբութեամբ հարցումն առնել յինէն մի՞ թէ դուդ ոչ գիտես, զի ես թագաւոր եմ քաղաքիս:

Բարկացաւ յոյժ բաղանապետն եւ ասէ` ո՞չ է բաւական զի դու գող ես եւ մտեր ՚ի բաղանիս իմ, եւ արդ` թագաւոր եւս առնես զքեզ, եւ ընկացեալ բարկութեամբ փայտիւն զոր ունէր էհար զնա չարաչար յոյժ: Եւ յետ բազում գանիցն ելեալ թագաւորն ՚ի դուրս, վիրաւորեալ սաստիկ վիրօք առ ՚ի փաղչիլ, եւ ՚ի յոչ գտանիլ զնորա ճանապարհս ընդ որ ելանիցէ եւ ՚ի սաստիկ մթոյն` անկիաւ ՚ի լիճս բաղանւոյն (առ որ գումարիւր ջուրք լուացելոցն ՚ի բաղանիս): Եւ անտի մեծաւ տագնապաւ ելեալ ՚ի ցամաք, էհար զնա բաղանապետն կրկին անգամ եւ իբրեւ զկիսամեռ վարեաց զնա ՚ի դուրս ՚ի փողոց հրապարակին, եւ էր ՚ի ժամանակս սաստիկ ցրտոյ ձմերային:

Ողորմելի թագաւորս այս` որ ՚ի բոլոր կեանս իւր փափկասուն գոլով զգենոյր զծիրանիս եւ զբէհեզս, բազմելով ՚ի պալատի, արքունական զարդիւք, եւ այժմ մերկ մարմնով վիրաւորեալ ՚ի գանից, արիւնաթաթաւ անձամբ, կռճտելով զատամունս իւր ՚ի ցրտոյ, շրջէր աստ եւ անդ ՚ի մէջ գիշերի, ընդ փողոցս քաղաքին, եւ վայ կարդայր անձին իւրոյ հիացմամբ մեծաւ թէ` աւաղ այս ինչ էր որ դիպեցաւն յիս:

Եւ ՚ի շրջելն իւրում եգիտ զխուղ ինչ աղքատի միոյ եւ եմուտ անդր եւ լայր դառնապէս մինչեւ ցառաւօտ, եւ յառաւօտուն ել անտի եւ աղաչեաց զաղքան որ կայր ՚ի խուղի անդր եւ էառ ՚ի նմանէ զպատառատունն հանդերձ ինչ` եւ ծածկեաց նովաւ զմերկութիւն իւր եւ գնաց ՚ի դրունս պալատին իւրոյ, եւ ետես զիտ պահապանք դրանն կային որպէս յերէկն եւ յեռանդն: Էհարց ՚ի դռնապանէն զի կամէր մտանել ՚ի ներս` էհար զնա դռնապանն փայտիւն զոր ունէր ՚ի ձեռին իւրում, եւ ասէ` թուի ինձ թէ դու լրտես իցես, վասն զի ես ո՞չ երբէք տեսի զքեզ ՚ի քաղաքիս յայսմիկ լինիլ, երեւի թէ յայլմէ աշխարհէ եկեալ իցես եւ հրամայեաց ստորակայից իւրոց ըմբռնել զնա եւ կապել չարաչար:

Յայնժամ ողորմելի թագաւորն անկաւ յերկիր եւ աղաչէր զդռնապանն ասելով երդնում քեզ յԱստուած կենդանի որ ո՞չ եմ լրտես եւ ոչ յայլմէ աշխարհէ եկեալ. այլ եմ աղքատ մի յոյժ չքաւոր, եւ վասն ողորմութեան եկի աստ գոնեա զառւրեա զկերակուրս իմ եթէ կարելի իցէ գտից, վասնորոյ արձակեա զիս աղաչեմ զքեզ: Եւ դռնապանն նեղեալ ՚ի խղճէ արձակեաց զնա, եւ ասէ երթ եւ նիստ ՚ի հրապարակս եւ ընդ փողոցս քաղաքիս ընդ աղքատս որք ՚ի յամենայն աւուր ուրթաբու կերակրին ողորմութեամբ Արդարակշիռ թագաւորին մերոյ:

Եւ ՚ի վտանգէ յայսմանէ զերծեալ ողորմելի թագաւորն, եւ ՚ի գնալն իւրում վարանէր ՚ի մտի` թէ արդեօք զի եղեւ զի միայգամայն կորուսի զթագաւորութիւնս իմ առանց թշնամւոյ եւ պատերազմին: Զի ահա տեսանեմ զի ես գոլով թագաւոր, եւ անունս իմ քարոզի ՚ի դրունս պալատին իմոյ, եւ արդ կամ մերկ եւ բոկ քաղցեալ, եւ ծարաւի, շրջիմ ընդ փողոցս քաղաքիս` երեւի թէ կամ բարկութիւն Աստուծոյ եկն ՚ի վերայ իմ` եւ կամ թէ երազ տեսանեմ: Այսու վարանմամբ էհաս ողորմելի թագաւորն ՚ի փողոց ինչ` ուր նստէին բազմութիւնք աղքատաց առպ ՚ի գտանել զողորմութիւն անցաւորաց, եւ գնացեալ նստաւ ՚ի շարս նոցա: Մատեան առ նայ աղքատքն ամենայն եւ ասեն ուստի ես այր դու եւ վասն էր նստեալ ողբաս (քանզի տեսանէին զարտասուս զի հոսէին յաչաց նորա որպէս զգետ): Ասէ թագաւորն վասն է՞ր հարցանէք զիս զի ես ոչ կարեմ ասել ձեզ վասն զի եթէ ասացից` երկնչիմ եւ եթէ ո՞չ անճարակ եղեալ լամ անդադար: Ասեն աղքատքն` ասա մեզ դու զցաւս քոյ զի գիտասցուք, եւ եթէ ոչ կարայցեմք օգնել քեզ հարստութեամբ` առկայն ՚ի ձեռն խորհրդատուուեանց եւս օգնելոց եմք քեզ: Եւ նա ասէ. մի՞ թէ եւ դուք ոչ ճանաչէք զիս զի ես թագաւոր եմ քաղաքիս այսմիկ: Եւ իբրեւ ասաց թէ թագաւոր եմ քաղաքիս` ձայն արձակեալ ծիծաղեցան աղքատքն ամենայն եւ ասեն երեւի թէ մոլենգեալ իցես դու, քանզի տեսանեմք զքեզ մերկ եկ բոկ չարագոյն քան զմեզ. արդ` եթէ դու թագաւոր իցես` ուրեմն մեք կայսերք եմք աշխարհի, եւ զայս ասացեալ ՚ի բաց գնացին ՚ի նմանէ:

Եւ եղեւ զի յաւուրն ուրբաթու ըստ սովորութեան հնչեցուցին զզանկակն կերակրոյ, եւ վաղվաղէին աղքատքն ամենայն ան` ուր բաշխէին զկերակուրն. յարեաւ եւ թագաւորն եւ գնաց (քանզի յոյժ տագնապի կայր ՚ի սովու): Եւ ՚ի բաշխել կերակրոյն մատեաւ թագաւորն առնուլ զկերակուրս, որով հետեւ ո՞չ ունէր զաման ինչ` եբաց զպատառատունն որով ծածկոյր, եւ հեղին ՚ի նմա. ուստի այրեաց զամենայն մարմինս նորա, զի էր կարի ջերմ. եւ նա էհեղ զայն ՚ի գետին ընդ հողով, եւ ուտէր խառն ընդ հողոյ:

Եւ յետ այսց բանից` դարձաւ թագաւորն անդրէն ՚ի տեղի իւր եւ անկաւ ՚ի վերայ երեսաց իւրոց եւ ելաց դառնապէս եւ ասէ: Թագաւոր ամենայն թագաւորեաց եւ Աստուածդ բոլորից` այժմ գիտացի ես զի վասն չարաչար մեղաց իմոց պատժեցեր զիս, եւ ետուր զիրաւունս իմ առաջի աչաց իմոց զի ես յանիրաւ հպարտութեամբ մարդահաճութեամբ եւ կեղծաւորութեամբ մեղայ առաջի քոյ: Արդ` խնայեա, խնայեա, զի ծանեա զքեզ արդարադատ` եւ պատիժքն որ ետուր վասն մեղաց իմոց արդար դատաստանաւ արարեր:

Եւ զայս ասացեալ ՚ի սաստիկ տրտմութենէն ննջեաց, (ուրեմն լսելի եղեն ձայն ապաշխարանաց սորա առ Աստուած` եւ գթալով ՚ի նա եթող զմեղս նորա): Եւ ՚ի զարթնուլ թագաւորին ՚ի քնոյ` հանկարծակի եկին ՚ի փողոց անդր 5 արք զօրավարք առաքեցեալք ՚ի հրեշտակ թագաւորէն, որք որոնէին զթագաւորն ասելով աղքատն նորեակ` այս ինչ նշանօք, խնդրէ թագաւորն, եւ ցուցին նոցա զթագաւորն: Եւ նա զահի հարեալ աղաղակէր ես ո՞չ եմ այն զոր դուքդ խնդրէք, այլ զօրավարքն արկին ՚ի նա զձեռս եւ կապեցին չարաչար յոյժ եւ առեալ տարան զնա ՚ի պալատն արքունի, յանդիման հրեշտակ թագաւորին: Եւ հրամայեաց հրեշտակ Տեառն տանել զնա ՚ի ներս եւ առանձնացուցանել, եւ իբրեւ արարին զամենայն` եմուտ հրեշտակն առ նայ միայն, եւ եհարց ՚ի նմանէ ո՞վ ես այր դու եւ յորմէ աշխարհէ եկեալ ես ասա' ինձ զճշմարիտն զի գիտացից: Աէ թագաւորն` (կեցցէ արքայ) ես եմ մի ՚ի աղքատաց քաղաքիս որք կերակրին ողորմութեամբ քով, եւ եմ յայսմ քաղաքէ:

Եհարց կրկին անգամ հրեշտակն եւ ասէ ցնա` ասա զճշմարիտն ո՞վ ես դու, եւ մի՞ երկնչիր զի երդնում քեզ յԱստուած կենդանի որ ոչ սպանանեմ զքեզ, եւ իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն` խոստովանեցաւ զճշմարիտն թէ եմ ես թագաւոր այսմ քաղաքի:

Ասէ հրեշտակն արդ` ո՞ւր է թագաւորութիւնդ քոյ. ասէ թագաւորն վասն ամբարտաւանութեան եւ անխճմտանաց իմոց էառ Աստուած ՚ի ձեռաց իմոց զթագաւորութիւնս իմ:

Ասէ հրեշտակն` ուրեմն այժմ որով հետեւ ծանեար եւ զղջացար զմեղ քոյ` ահա ես եմ Գաբրիէլ հրեշտակ Աստուծոյ որ առաքեցայ ցուցանել զքեզ զմեղս քոյ որովք ապականեցեր զամենայն թագաւորութիւնս քոյ մոռանալով զԱստուած Արարաիչն քոյ, եւ հպարտացեալ փառասիրութեամբ յորջորջեցեր զքեզ Արդարակշիռ եւ բոլորովին գործէիր զգործս բելխորայ. արդ` ետես Աստուած զարտասուս քոյ եւ զղջումդ քոյ, եւ եթող զամենայն զմեղս քոյ:

Արդ` հա՜ն զպատառատունդ եւ եկ զգեցիր զգեստս իմ, եւ արար թագաւորն դողալով, որպէս հրամայեաց նմա հրեշտակ Տեառն եւ զգեցաւ, եւ հրեշտակն զգեցաւ զպատառատուն թագաւորին եւ ասէ արդ` հրամայեա գալ ծառայից քոց եւ արձակել զիս, եւ արար այնպէս, եւ եղեւ զի հրեշտակն իբրեւ ել ՚ի պալատէն անյայտ եղեւ:

Յայնժամ թագաւորն սկսաւ վարիլ ճշմարտութեամբ, խոնարհութեամբ, եւ աստուածպաշտութեամբ զոր յայնմ հետէ փայլէր իբրեւ զարեգակն անճառ բարեգործութեամբ մինչեւ ցվաղճան իւր:

 

Առ ձեզ բանիս ընթերցողաց,

եւ յԱստուծոյ երկիւղածաց

բանամ զառակս սարսափանաց,

բաղել զդուռս խղճմտանաց:

Լուարուք զխրատըս Պողոսի`

զոր հանապազ ընթեռնանի.

թէ մեծութեան ոք հասանի,

գովեալ է թէ խոնարհեսցի:

Զի անիրաւ հպարտութիւն`

ապականէ զմարդոյս բնութիւն,

տայ խափանել զբարութիւն,

եւ հաստատիլ ՚ի չարութիւն:

Եւ մարգարէն աստուածարեա`

գոչէ առ մարդն հպարատացեալ.

կործանեսցիս զստորանկեալ:

Իսկ որք խոնարհքն են ասացին`

նոքա զերկիր զառանգեսցեն.

նոցա զաւակքն շատասցին,

իբրեւ զաւաղըս բազմասցին:

Հայեաց զձիւնն որ իջանի`

շնորհաց հոգւոյն գոլով նմանի.

ուր ցածութիւն անդ լնանի,

եւ ՚իւ բարձանց ստոր իջանի:

Եւ տես զծառս տընկակն`

որք չեն պտղոյ խիս վերանան.

եւ որք զպտուղս ՚ի ժամու տան,

խոնարհելով նուաստանան:

Արդ բանական մեք մարդ գոլով`

է՞ր չփաղչիմք զայն նայելով,

ո՞չ թէ այսու օրինակօով,

այլ գոն բազում նշանք յոլով:

Ցանկացողացն հպարտութեան`

ո'չ գոյ նշուլ իմաստութեան.

զի զայն մոլար վատ կացութեան,

հակառակէ Տէր զօրութեան:

իսկ որք խոնարհքն են սիրեսցէ`

եւ զիւր շնորհօք զնա լցուսցէ,

փառաց ՚ի փառս բարձրասցուսցէ,

եւ զհպարտըս կորուսցէ:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ

Դրդումն Եւրօպիու ՚ի նոյն կացութեան է, նոր լրբոյ սպասեն օր աւուր ՚ի Բումբայի հասանիլն նաւոյն ՚ի Պասրայու զորով յուսան ընթեռնուլ, Տէր տացէ զի արժանասցուսցէ յասարակաց լսել զխաղաղութիւն պատերազմաց, զայն միայն է փափագ եւ երջանկութիւն ամենեցուն:

Ամսոյս 4երրորդի ժամանեցաւ աստ Գանջավայր նաւն ենթկառավարութեանն Բարբարին ՚ի Չինուց որով ընթեռնումք զամենայն նոյնասարաս լուրք որք ՚ի Կէրօն նաւաւն ընթերցեալ եմք. բայց զայս միայն նոր զի յետ Գանջավայր նաւոյ ՚ի դամայ 24երրորդի ելանելոց են լեալ 3 նաւք այսինքն Էպտն Կաստէլ, Միլֆօրդ, Էլիլս. Ապտէն Կաստէլ նաւաւն ելանելոց են ՚ի մերս ազգէն առ Կալկաթայ, Պարնիք Պետրոս մալխաս, Աւետ Յովհանէս, Սիմոն Յակոբ, Ամիրջան Զաքարայ, եւ Գէորք Աւետն:

Ըստ խնրոյ` յարգելի Տիկին Օվսանայ Յարութիւնին Աւագ Էրէցն մեր Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան ՚ի 4երրորդ ամսոյս ելաւ աստէն ցամաքաւ առ Նագփաթնամ` զի խոստովանացուսցէ եւ ճաշակեսցուսցէ Պարոն Յարութիւն Կարապետն, զոր ՚ի սաստիկ տկարութեան էր: Բայց մինչ դեռ քահանայն հասեալ էր ՚ի տրնբար լուաւ զմահն հիւանդին, անդղն ելալ է առ արումռալփաթնամ ՚ի բնակութիւնն Պարոն Մինաս Մարգարին, եւ ՚ի 13երրորդին անդէն ելեալ է եւ ժամանեալ է աստ ամսոյս 18երրորդ երեկոյեան 9 Է ժամոյ, յատկաբբար անցանքն բանիս այսու յետ ընթայելոց եմք առ հասարակութիւննն:

՚ի 11երրորդ ամսոյս եղեւ հանդէս մի ՚ի բնակութեանն Պարոն Աւետ Սէթեանին, յերեկոյն զոր սկսեալ ՚ի յեօթն ժամոյն մինչեւ ցութն ժամ ժողովիլ զհրաւիրեալսն, եւ մերձ 9 ժամոյն սկսեցաւ զպարն առաջինն փոխանակ Տիկին Շիժադէ Պետրոսին եւ Պարոն Պետրոսին սկսեցան Օրիորդ Թրիզիայն եւՊարոն Փիլիպպոսն, յետ այնու յետեւեցին այլքն մինչեւ 12 ժամ նստան ՚ի սեղան, զոր այնքան առատ էր որքան ժամանակն եւ յետեւողութիւնն խոստանալ կարէր, եւ յետ ելանելոյն ՚ի սեղանոյն մերֆձ 1 զ ժամին սկսեցին զպարն հանդիսական մինչեւ ցմերձ 5 ժամ առաւօտոյն յայնժամ դարձան ամենեքեան ՚ի հանգիստ ցանկանալով հարսին եւ թագաւորին երջանիկ կեանս մշտատեւ ուրախութեամբ:

՚Ի համապատասխանէ Կալկաթու ընթեռնումք զի առ Եւրօպիայ ելանելոց նաւքն ՚ի պատրաստի են լեալ, եւ գրեանքն կումպանուն փակիքոց են ՚ի յերրորդ աւուրն ամսոյս, զանուանս նաւացն են այսոքիկ:

Վիլիէմպիտ

Ռօչ

Կոնտրակտօր

Հաւտըն

Ջինէրալէլիօտ

Բրիտանիայ

Վալէնտին, եւ Հարիտափաքէթ

Նաեւ 2 նաւք Փռթքէշաց այսինքն Պրինսէզայ Դէպօրտուդալ, եւ Տրիւնֆօ, սոքա գալոց են Մադրասս եւ աստէն ելանելոց են առ Եւրօպիայ:

************

Հարկաւոր համարիմք յայտնել հասարակութեան, հանդիպիլն մեր գրքոյ միոյ անգլիացւոց լեզուաւ այսու անուամբ, ( կեանք եւ անցք Յովսէփ Էմին հայի միոյ ) տպեալ ՚ի Լօնդօն յամի 1792 զոր թէ եւ զսղութիւն ժամանակի մեր ոչ խոստացաւ ընթեռնուլ եւ այսպէս վաղվաղակի տալ հասարակաց զնիւթ նորին (զոր խոստանամք այսու հետեւ առնել ամենայն զգուշութեամբ) այլ ոչ երկբայիմք զի (որպէս յայտնի է հասարակութեանն նախ երթալն յեղինակին ՚ի Հայաստան եւ յայն կողմ յաշխարհն գրեթէ բովանդակ` երկրորդ սնեալն նորա ՚ի մէջ ազգաց խ ոհեմից եւ ուսելոց` եւ երրորսդ բնական զգացողութիւն եւ զգութ նորա առ ազգս իւր, հատկապէս փորձառութիւն իւր ՚ի ընդունակութենէ յազգին եւ զպատուականութենէ աշխարհին իւրոյ) լինելոց է գիրքն այն անցեալ պատմութեան յազգի մերոյ եւ յաղթանակաց թագաւորաց մերոց` երախտագիտութեամբ շնորհակալութիւն պաշտպանաց զներկայ անտերունջ մնալոյն մեր` հանդերձ աղերսիւ եւ յորդորանօք առ պայծառ թագաւորութիւնն այլ ազգ քրիստոնէից, որպէս զի օգնականութեամբ նոցա կարողասցուք վայելել զբնական ժառանգութիւնս մեր, եւ ոչ հաւատամք թէ ՚ի վեր մտածողութիւնս մեր լինիցի անհիմն` որովհետեւ դիրքն ՚ի յայլ լեզու գրելն ոչ այլ ինչ կարէ ստուգաբանել:

Մերձ 2 ամիս է որ շփոտութիւն մեծ է յառաջացեալ ՚ի մէջ մերոց քահանայից ՚ի Կալկաթայ յաղագս որոյ եւ բազում ՚ի ժողովրդաց է ՚ի խռովութեան կան, եւ յոլովք ոչ երթան յեկեղեցին, երկիցս ժողովեալ են բայց վաղարկեալ են մինչ ամսոյս վերջն զոր յուսան լինիլ միաբանութիւն եւ սէր ըստոյգ եւ յատկաբար անցքն դեռեւս բաւականապէս ոչ գիտեմք, բայց յուսամք յետեւեալ ազդարարոջն ընծայել կարիցուք:

Տրտմելի է իրաւի տեսանելն զանմիաբանութիւն եւ խռովութիւն ազգին մերոյ, ոչ բաւիմք տեսանել ստորանկեալն մեր դեռեւես նորա ՚ի նորոգ շփոթութիւն յարուցանեմք, յատկապէս քահանայքն մեր յետեւիլ պարտեն սիրոյ եւ միաբանութեան լինեն առիթ եւ եւ ոչ խռովութեան, որովհետեւ անծանօթ լինելով խոստացաք այսու հետ ընծայել` սոյնպէս համառօտ առնեմք զբանս մեր այժմ, մինչ ապա լիալիրն ձեռն կալցուք:

՚Ի 23երրորդն անցեալ համիրայ ամսոյ Աղայ Մօսէս Խաչիկ Առաքելեանն ընտանեօք հանդերձ տեսութիւնէ գնացեալ յերեկոյեան 89 ժամոյն առ քաղաքապետն Կալկաթու Մէրջան Շօրըն եւ Տիկնոյն իւրոյ (ըստ ասից միջնորդութեամբն Քափտան Ռիաբիստանին զոր է ոմն ՚ի յերեւելի պաշտօնատարաց եւ է սերի բարեկամ Աղայ Մօվսէսին) ընկալեալ եղեն յամայնքն յոյժ յատկացեալ սիրով եւ պատուով. վասն զի ունէր Աղայ Մովսէսն ՚ի պարանոցի անցեալ ընդ թիկնամէջն կախեալ զոսկիակապ կենդանագիրն երջանիկ Գէորգ երրորդ Թագաւորին Մեծ Բրիթանիու եւ այլից:

Ուրախեմք լսել որ թիրայ 26էն ՚ի Պասրայու գրեանց ընթեռնումք զի անցելոյ սաստիկ հիւանութիւնն տեղոյ գրեն գոհութիւն Տեառն փարատեալ է եւ ոչինչ կերպ տկարութիւն (բայց հասարակն) ոչ գոյ անդ:

Տարաձայնութիւնն գործակալին անգլիացւոց այսինքն պալիօզին ընդ դատաւորն քաղաքին ասեն յուսան փութով աւարտումն. զերկրորդն նոյն գործակալին նադար ամսոյն գնացեալ է կրկին ՚ի Բաղդատ, եւ վասն այս սապսեն ամենեքեան տեսանել զհաշտութիւն:

Ղալամքարեղէնն գրեն զի ոչ գոյ անդ եւ գնողք նմա բազումք են եւ ասեն զի թէ յայնմ ժամանակի մտցէ անդ ՚ի նմանէ` արդիւնաւոր շահիւ վաճառիլոց է եւ այլն. զկացութիւն վաճառականութեան այլ իրաց` չէ այնքան փափակելի (ըստ ներկայ ժամանակիս) այլ հասարակապէս:

 

Առ բանակատար Ազդարարին Հայոց:

 

Յէրէկ յարակու գնացի մին բարեկամի այցելութիւն, եւ փոխանակ ըստ սովորութեան ուրախ եւ զուարճ գտանելէս` տեսի նստած մին գիրք էր կարդման եւ լալման, եւ իմ սիրով իւր առողջութիւնն հարցանելէս` արտասուքն գաղելով մին շատ զանցառական պատասխան տուէց, եւ կրկին սկսէց կարդալ, կրկին սիրով հարցուցի թէ ինչ պատճառի է լալման` չպատասխանէց եւ յետ բազմիցս հարցանելէս` գիրքն խփէց. «Մեր ազգի անխոհեմ արարողութիւննամ լալման, ասաց. ասացի` էդ գիրքն ռանկեւարայ մեր ազգն ինչ բան ունի. փոքր ինչ վիրաւորեալ դիմքով ասաց. «Էս գիրքն ինկլիզեւարայ եւ մին խայի գրած, որ փոխանակ իւր սերմն իւր գետնումն ցանելէն` եւ իւր ազգին առանձին խրատելէն` այլոց լեզուաւ իւր խելքի համեմատ վատահամբաւութիւն իւր ազգին ասացէլայ, որ կարելի բոլոր վատութիւնն որ տեսէլայ` իւր շարժողութենիցն կլինի յառաջացէլ, եւ մի եւ նոյն անխոյեմ մտածմամբն` կարծելով թէ այլ ազգի լեզուաւ իւր ազգին եւ իւրծնողացն հասարակապէս տգէտ` եւ իւրն միայն գիտուն ասելովն համբաւի կը արժանանայ. այլ կարծեմ չի մտածէլ որ էն ազգումն շատ խոհեմք կան, յատկապէս քննողք ամենայն բանից, որք առանց երկբայութեան` քննելով զանզուսպ բան իւր` մտածելով եւ ծիծաղելով ՚ի վերայ մանկամտածական հնարի (այլ ըստ իւր ասիցն միայն հնար) կանգնեցուցանել մեր ազգի տէրութիւնն` եւ ըստ իւր խոստովանութեանն մարդահաճութիւն համարելով զգովութիւն (թէ եւ արժանի է) զոր յազգի օտարականի տայ խոհեմապէս մտածելով (ըստ գրոց զի հայր եւ մայր անարգողաց ոչ գոյ յոյս) ծիծաղելոց` ծաղր առնելոց եւ անդրադարձն բոլորն իւրնեն համարելոց, եւ կարծում ամ չի խասկացէլ Կալկաթայ մին արժանաւոր պարնի առ իւրն գրած գիրն, թէ ոչ` ոչ գիրքս կըտպէր` եւ ոչ էն չիթին, որ բոլորովին իւր դատողութեան սղալանքն յայտի` եւ սնափառութեան յաւելորդութիւնն ծածուկ քաղաքավարութեամբ յայտնումայ վերջապէս ա՜խ ինչ ձգացանեմ, … Եւ ես, բանակատար Ազդարարի Հայոց, տեսանելով նորա խառնած դէմքն, եւ ասութեան ձէնի վիրաւորութիւնն, չյիշխեցի յաւելի հարցումն առնել, այլ իւր ասացածն ըստուկ սերտեցի, որպէս վերն գրեցի, բայց ոչ ինչ չխասկացայ ովայ էն գիրք գրողն` եւ կամ ինչայ գրէլ, մինչ այսու յետ հանդարտ կխարցանեմ:

Շատ ժամանակայ ես Ազդարարն կարդալով ցանկամանի ես էլ մին բան գրեմ, բան չի գտաման, էս անհասարակ պատահմունքն արժան համարեցի գրել, եւ իմ ցանկութիւնն կատարել խնդրեմ եթէ ժամանակ ունենաս` տաս վերակացուացն որ սրբագրեն, եւ գրոց լեզուաւ գրեն, թէ ոչ` էսպէս տպիր եթէ հասարակութիւնն իմանայ ում գրածնայ` կների աշխարաբար գրելէս, վասն որ իմ կենօք մին սաղմոսից էլ ոչ ինչ յաւել չեմ կարդացէլ, եւ էս էլ ողջ իմ մտկի հնարածն չի, թէ ոչ եսէլ կզարմանի իմ գիտութեան վերայ»:

 

Հրամանոց նուաստ փոքր ծառայ Ա. Բ:

 

Մադրասումն

Արեամ 20 թիվն փոքր 179:

 

Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

 

Վերակրկնել աստ սրբութեան քոյ զշնորհաւուրում եւ զուրախակցութիւն իմ յաղագս սրբազան հանդիսիցս մեր յառաջիկայ` անհարկ համարիմ վասն երկուց պատճառաց, նախ` զի ՚ի ձեռն քոյ եւ սրբակրօն եղբարցդ տօնախմբին զայն` եւ մեք ակնունիմք ՚ի ձէնջ ընկալնուլ զամենայն օրհնութիւն, երկրորդ` զի ուսուցի Ազդարարին քոյ եւ բարեկամին իմոյ ասել ամենեցուն ըստ պատշաճին, զոր գրեալ այսու մատուցանեմ, եւ զոր յումաս քննելով նախապէս զյստակութիւն ասութեանն եւ սրբազգրելով զպակասութիւնն` տացես նմա արձակութիւն ասելոյ ՚ի հանդիսի, եւ նովաւ հանդերձ անժանաւորեսցես զիս (պարծենալով ՚ի սրտի զի ՚ի ծառայութենէ իմմէ հաճոյանան խորհեմք) մնալ ամենայն մխիթարութեամբ սրբութեան քոյ միշտ խոնարհ

 

ՈՒՐԱԽԱԿԻՑ

 

՚Ի Մադրաս արամ 22-1795

 

՚Ի յերրորդ ամ կեանս տղայութեան իմ,

փոխն Համբարձի ուսուց ինձ հայր իմ,

նաեւ ժողովեալ համայն ընտանեաց.

՚ի յեկեղեցիս մեր հրաւիրեաց:

Այսպէս Ազդարար ժողովեալ նոցին,

բազմութիւն ամբոխ ՚ի յեկեղեցին,

առաջնորդեաց ինձ հայր իմ ՚ի ատեան,

զկնի Սուրբ Աստուած երգոյն աւարտման:

Ասաց ըսկըսել զոր կատարեցի,

ուսեալըս բարւոք աւարտ հասուցի,

եւ յետ արձակման ժամաերգութեան,

ետուն զիս ամբոխն համբոյր գովութեան:

՚Ի նոյն իսկ հօրէ ուսեալ եւ արդ ես,

իրբեւ բարեկամ ուսուցաեմ քեզ,

ի՞ւ յառաջիկայ տօնախմբութեանց.

շնորհաւորիլ պարտիս բազմութեանց:

Համառօտ բանիւ պատճառ հանդիսիս,

նախադասեցից զի տեղեկացիս,

թէ եւ կարելի գիտակ իսկ իցես,

այլ կրկնելըն իմ մի՜ անգոսնիցես:

Եւ նախ է ծնունդ Միանի Որդւոյ,

որ ծնաւ կամք Հօր եւ Սուրբ Հոգւոյ,

  սակըս փրկելոյ որպէս եւ փրկեաց.

մեզ ՚ի դժոխոց սիրով ընկրկեաց:

Որոյ փրկութիւնն մարգարէն ասաց,

՚ի դարըս նախնեաց ըստ իւրոյ կամաց,

եւ աեւտեցաւ ՚ի հըրեշտակէն.

ծնաւ Մարիամայ ՚ի Սրբոյ Կուսէն:

Եւ ետես աշխարհ այլ նշան բազում,

՚ի ծընընդենէն մինչ ցըհամբարձում,

որոյ յատկութիւնք մի ըստ միոջէ.

ունիս ուսանիլ յԱստուածաշնչէ:

Զսուրբ յիշատակ ահեղ ծընընդեան,

հանդիսաւորի մինչեւ յաւտեան,

՚ի յեկեղեցիս մեր Հայաստանեաց.

որպէսզսուրբ հարց ժողով աւանդեաց:

Այսու կատարի նաեւ թիւ ամաց,

թիւ ազատութեան մեր ՚ի տանջանաց,

՚իննսուն եւ չորս եօթ եւ տասն դարոյ.

՚ի լոյսածողին քեզ յազգի մերոյ:

՚Իննսուն եւ հինգ մտանէ տարի,

որ յուսամք լիցի վասն մեր բարի,

տացէ յաշխարհի ըզխաղաղութիւն:

Եւ յազգիս մերոյ միաբանութիւն:

Այսոքիկ են տօնք մեր յառաջիկա,

տօնք խըրախճանաց որդւոցըս Հայկայ,

տօնք դերահռչակ եւ տօնք հրաշալիք.

տօնք նրբախորհուրդք եւ միշտ ցանկալիք:

Սովորութիւն է յազգիս Արամեան,

ծերոյ եւ մանկանց եւ տիկնաց համայն,

պճնիլ զանազան գունով զգեստիւ.

անկեղծ խորհրդով եւ մաքուր վարուք:

Նախ կալով յաղօթս առ Բանըն Որդի,

որ է օծեալ Տէր ՚ի տանըն Դաւթի,

եւ ապա շրջեան տունսըն որոնեն.

ուր գըտանի հայ շնորհաւորեն:

Զայս ո՜վ Ազդարար առաջնորդ քեզ կալ,

նաեւ ջանացիր այսպէս ընթանալ,

զի սովորութիւն յԱզգի սեփհական.

չէ սովորութիւն այլ է բընական:

Ո՜վ ամենասուրբ հաստիչ յոչընչէ,

կարդա արտասուօք ՚ի խորոց սրտէ,

ո՜վ ամենագութ Ծընունդ իսկական,

տես թէ զիարդ կամք մեք անօգնական:

Վասն Ծընընդեան քոյ սարսափելոյ,

զոր իսկ յանձառեր սակս փրկելոյ,

փրկեա մեզ Փրկիչ աղբիւր փրկութեան.

տուր զազատութիւն փոխան գերութեան:

Թէ մեղաք ըզմեղս արդ մեղայ գոչեմք,

քաղցր ողորմութեամբ անսալ աղաչեմք,

նաեւ խոստանամք ըստ ամենայնի,

գնալ ՚ի շաւիղս քոյ պատուիրանի:

Որպէս խոստացար թողուլ յանցանաց,

արձակեա նոյնպէս մեզ ՚ի կապանաց,

թող զմեղս մեր քոյով գթութեամբ.

եւ արդարացս մեզ ողորմութեամբ:

Եւ յետ յաղօթիս զարտասուս սրբեա,

դարձ առ ազդըն քոյ այսպէս քարոզեա,

զուարճ եւ ուրախ այլ խոնարհութեամբ.

շընորհաւորում հանդերձ օրհնութեամբ:

Ցնծացէք այսօր որդիք Արամեան,

զի եղաք արժան զայս նորոգութեան,

՚ի հըրոյ փրկիլ ձեր դժոխայնոց.

փրկօղին տուք փառք ընդ սուրբ երկնայնոց:

Փարք ՚ի բարձունըս միաբանական,

ասէք յԱստուծոյ հաճողի մարդկան,

որ եկեալ բաշխեաց ըզխաղաղութիւն,

վասն որոյ տանի ՚ի մէնջ օրհնութիւն:

Օրհնեալ է Ծնունդ նաեւ Յայտնութիւն,

Որդւոյ Միածնի ըզխոնարհութիւն,

զի որպէս իջաւ աստ խոնարհութեամբ.

լցցէ կեանըս մեր յոյժ երանութեամբ:

Օրհնեալ է նաեւ ըզմկրտութիւն,

մեզ մեղաւորաց միայն քավութիւն,

այսպէս սրբելով ըզաղտ յաւելորդ.

ուսուց մեզ լինիլ փառաց ժառանգորդ:

Տացէ ձեզ նոյնինքն կեանք հանդորրական,

եւ մանկանց ձերոց եւ մանկանց մանկան,

յաջող ժամանակ եւ առողջութիւն.

եւ ՚ի վաղճանի սուրբա արքայութիւն:

Օրհնեսցէ եւ Տէր նորոգ օրհնութեամբ,

  ըզներկայ տարիս յոյժ առատութեամբ,

բուսոց եւ տնկոց եւ համայն մրգաց.

ցօղեսցէ առատ շնորհ անրձեւաց:

Լինիլ սըմա մեզ բու առողջարար,

լալով ՚ի Տեառնէ խնդրեա Ազդարար,

զի մոռացուսցէ ցաւ պանդխտական,

փոխելով յաստէ ՚ի տուն սեփահկան:

Եւ մանկանց հայոց լիցի պահապան,

զօրացուցանել շնորհիւ տիրական,

բանալով ՚ի սմա դուռն ողորմութեան,

տառապեալ յազգիս մերոյ փրկութեան:

Տօնել աղերսեա վասն անցելոց,

զի անցին ՚ի մէնջ եւ չեն դառնալոց,

նաեւ յիշատակ գործոց որք անցան,

կանգնեցուցանել դըրութեամբ արձան:

Եւ դու Ազդարար ընկալ զայսոքիկ:

՚ի բարեկամէ քոյ իբրեւկ ծաղիկ,

տուր ամենեցուն հոտոտեա եւ դու.

թէ եւ անկատար այլ աղերս ազդու:

Նախապէս դու թող եւ ասա բազմաց,

միոյ անկարի թողուլ յանցանաց,

 

Որ ցանկա մնալ միշտ յօժարակամ

քեզ հաւատարիմ եւ քեզ ԲԱՐԵԿԱՄ

 

Ծնունդ

Անցեալ համիրայ 25ին Տիկին Եղիսաբէթ Գրիգոր Մարգար Խալդարեանն ծնաւ դուստր մի:

***************

Որովհետեւ ըստ մեր ծանօթութեան (նաեւ ըստ 1794ի եւ սկիզբ 1795ին վասն այսորիկ առ ՚ի որոշելոյ զԱզդարարն ՚ի տարիս տարիս` այսօր տուաք աւարտ Ազդարարիս, զոր այսույետ Աստուծով սկսանելոց եմք կրկին այսմ տարոյ Ազդարար յառաջացուցանել օգնականութեամբ հասարակաց:

Նաեւ որովհետեւ օրս այս սուրբ է եւ ըստ համեմատ Սուրբ Գրոց պարտին ամենեքեան պարապիլ ՚ի գործոյ իւրեանց եւ անցուցանել զօրն պաշտամամբ, այցելութեամբ, եւ անմեղ զբօսանօք եւ վասն այսորիկ արժան համարեցաք ընծայել հասարակութեան զայս, որպէս զի դատարկութիւն ժամանակի այսու անցուցանիցեն, եւ զի ունիցին ժամանակ մեկնելոյ մանկանց զոր ինչ զդեռահասութիւն նոցա ծածկիցէ:

Զգինս զանազան վաճառելեաց հանդերձ ոմանք հարկաւոր լրիւք ըստ նախընթաց Ազդարարիցն, փոքրիկ մի տետրակ ընծայելոց եմք հասարակութեան (եթէ զփոքրութիւն ժամանակին խոստանայցէ) ՚ի յառաջ երրորդի ովդան ամսոյ, եւ վասն այս արժան համարիմք ասել զի չունին հասարակութիւնն հատուցումն առնել թէ սմա եւ թէ նորա զոր ասացաք ովդան միոյ ընծայել, իւրաքանչիւրոցն հատկապէս (թէ եւ ոչ երկբայիմք զի առատ են ամենեքեան վասն ամենայն կերպ գործոց բարեաց եւ արժանի շնորհակալութեան) այլ երկոքեանս իբրեւ մի է համարելի, եւ մի արժանաւորութիւն ունելի ըստ հաստատութեան:

 

՚Ի Մադրաս Արեամ 22-1795:

Յաւարտ 1794 յամի Ազդարարին: