Ազդարար

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՀԱՄԻՐԱՅ ԱՄՍՈՅ
1795 թիւ 15


Յետեւմունք Պատմութեանն Պարսից արարեցելոյ ՚ի Խաչատուր Վարդապետէ նոր Ջուղայիցւոյ, Սկսէլոյ Ովդան ամսոյ ազդարարի եւ այժմ սկսէլ ՚ի 530 երրորդ էջէ Դամայ ամսոյ Ազդարարէ

 

Վասն թէ Աղուանք ոյք ազդիօս եւ կամ թէ Քանիամ տիրէցին ՚ի վերայ Պարսից Պրակ Պէտասան էորորդ ԺԱ 11

Թուին Հայոց

Թուին Քրիստոսի

Իսկ արդ որպես ասացաք ըզյետ քսան ինն ամի Տէրութեան Հօսէն Արքայի եւ յամի տեառն մերոյ 1722 եւ ՚ի թուոջս արամազեան 1171 ընկալաւ Մահմուտ զթագն արքայական ՚ի ձեռանէ օրինաւոր Հօսէն արքայի, եւ եմուտ ՚ի քաղաքն յԱսպահան, իսկ եթէ որպիսի բարբարոսակն բռնութեամբ խոշտանգեալ տուայտեաց զբոլոր կալուածս պարսից աշխարի եւ զբնակիչս նորա ահազորոց կարճ ՚ի կարճոյ քեզ ծանուցաք ով քաջդ խոհական, որչափ ձեռն հասէր եւ կարելի: Այլ այսուհետեւ զմնացորդս բանիցս նոցա աստէն ըստիս մատենագրեսցուք եւ ՚ի սոյն իսկ զամենայնն բացատրեալ փոքր ՚ի շատէ բովանդակեսցուք: /561/  Արդ թէպէտ քաջահզօր բռնակալն Մահմուտ ոչ մխեաց զձեռս իւր ՚ի կեանս Հօսէն արքայի, այլ մեծաւ խնամով պահէր զնա: Բայց սակայն կոտորեաց զհամայն արուսն որք էին ՚ի տոհմէ Շեխ Սէֆւոյն եւ այսպէս արմատախիլ արար զնոսա յերկրէ այսու դիտաւորութեամբ զի առինքն կորզեսցէ ժառանգութիւնս թագաւորութեան, եւ ՚ի յորդիս, եւ ՚ի յազգս իւր: եւ միայն զԹահմազ չորորդ որդի Շահին զերծ մնաց ՚ի յայսպիսի մահառիթ վտանգէս ըստորում զորմէ ՚ի վերանդր ուրեմն ճառեցաք: Որ իբրեւ լուաւ թէ հայրն իւր Հօսէն պարտաւորեցաւ յանձնել զթագն եւ զարքայանիստն Մահմուտայ եւ ինքն հրաժարեալ մեկուսացաւ ՚ի թագաւորութենէ իւրմէ այնր աղագաւ եւ Թահմազ իսկ քարոզեաց զինքն ՚ի մազանդրան գաւառոջ իբրեւ զօրինաւոր Թագաւոր եւ միայնակ ժառանգ Թագաւորութեան: Իսկ եթէ զինչ նա անդ ուրեմն գործեաց եւ կամ թէ զկին քանի ամաց անցելոց եւ կամ թէ որպէս եւ որով օրինակաւ եկն նա ՚ի վերա աղուանից եւ նուաճեաց զանգայռագեղ բռնութիւն նոցա զայս ցանեաց իսկ յապա գրեսցուք: Եւ այժմ Վճարեսցուք զպատմութիւնս աղուանից յորոց խօսիլ սկսայ Արդ յետ երից ամաց տէրութեան Մահմուտայ ինքն Մահմուտ ՚ի խելագարութիւնս ցնդեցաւ որ նեղեալ յայսոց չարեաց մոլեգնաբար յարձակեցաւ ՚ի վերա մարմնոյ իւրոյ եւ ատամօք իւրով զմարմինս իւր խածատէր: Եւ այս թուի լեալ հանդիպեցաւ նմա ՚ի տեոչուէ վերին խնամոցն Աստուծոյ, իբրեւ վրէժս նմա հատուցեալ վասն անպարտ սպանութեան զանձինս անմեղաց բիւրաւորաց եւ առաւել եւս վասն կատամահ առնելոյ զորդիսն արքայի Զի արդարասցի զասացեալն ուրում թէ Անիրաւութիւն ոչ կարէ թագչիլ ՚ի յամենահայեաց տեսութիւէն Աստուծոյ եւ ոչ կարէ փախչիլ ՚ի բարկութէնէ նորա թէ եւ առ ժամանակ մի ներէ /562/ երկայնամուտ բայց յետոյ սաստկապէս տանջէ զնոսա վասն անիրաւութեանց: Եւ այնպիսի ահագին եւ անբերելի թշուառութիւնք պատեցան զնովաւ որ անհնարին տագնապաւ նեղեալ շինէր հանապազ: Իսկ ոմանք այսպէս ասեն թէ, որովք ցաւօք չարաչար սատակեցաւ եւ այլք ասեն թէ աշրաֆն, որէր հօր եղբօր որդի Մահմուտի հեղձամղձուկ արարեալ սատակեաց զնա: Որ բռնակալեալ նուաճեաց զպարս ընդ իշխանութեամբ իւրով ամս, երեք:

Յաւուրս յայսորիկ մեռաւ Մովսէս առաջնոդն մեր ՚ի ռ ճ հ դ թուականիս մերոյ եւ զտեղի նորա յաջորդեաց զՏէր Դաւիթ քաղցրաբարոյ եւ ճգնակիր վարդապետն: Որ էր այր առաքինի, եւ խստակրօնվարուք ճոխացեալ, եւ զատեալ եւ մեկնեալ յամենայն աշխարհական ցանկութեանց: Սա յոգն ճգամբաշխատէցաւ ՚ի վերա տան տէրն, եւ արար զշինութիւնս բազումս որ եւ յախճապակեաւ շքեղացոյց զորմ տան Տէառն Աստուծոյ մերոյ ՚ի ստորոտէ յատակացն, մինչեւ զիրիս կանգունս որմոյն: Եւ ՚ի վերա գագաթան յախճապակեաց նկարեալ յօրինեաց զպատկերս չարչարանաց սրբոյ Հօրն մերոյ Լուսատուի, զգեղեցիկս եւ զոսկեզօձս եւ զծաղիկս երփնափայլս, որովք յոյժ պայծառացաւ եկեղեցին Աստուծոյ, եւ ոչ ինչ ընդ հատ մնաց ՚ի գեղեցկութեանց որպէս եւ հռչակ իսկէ համայն տեսողաց:

29 ռճհա

ռչիբ

            Արդ զկնի մահմուտայ տիրէ Աշրաֆ վերայ պարսից յամի տեառն ռէճիե սա յառաջ քան զամենայն հրամայէ զդին մահմուտայ թաղել ՚ի փառահեղ շիրմի եւ ՚ի վերայ նորայ շինել զմատուռ մի մեծավայելուչ յորում ուխտաւորք եւ աղօթակիրք բնակեալք աղօթեսցեն առ տէր Աստուած վասն նորայ համարի զնա իբրեւ հիմնարկօղ եւ նախապետական շառաւիղ վերընձիւղեալ Աղուանից տէրութեան ՚ի Պարսս: Աօլ զկնի յաւուրս տէրութեան Շահ Թամազայ որդւոյ Հօսէնի զորոյ հրամանաւ աւերեալ կործանեցաւ /563/ մատուռն եւ զշիրիմն նորա ՚ի պատճառս հատուցանելոյ զվրեժս թշնամւոյն եւ զոսկերս նորայ փշրեալ մանրեցին եւ ընդ օդս հոսեալ ցնդեցին եւ զտեղին զայն շինեցին գարշելիք կղկզանաց այսինքն ոտից ճամբայ: Եւ ապա ինքն Աշրաֆ մեծաւ հանդիսիւ եւ խուռն հրոսակօք ելանէ ՚ի քաղաքէս առիտալ մարտ ընդդէմ Օսմանցւոց եւ ընդ դէմ այլոց աշխարհաց եւ նահանգաց պարսկաստանի որք ոչ ախորժէին մտանել ընդ լծով իշխանութեան Աղուանից: Քանզի ՚ի ժամանակի խռովութեացն անոցիկ  տիրեցին բազում քաղաքաց եւ գաւառաց օսմանցիք ՚ի մասնէ եւ ՚ի բաժնէ յիշխանութեան պարսից ՚ի յԱյրարատեան աշխարհէ մեծին հայոց սկսեալ ընդ Ատրպատականաւ եւ ընդ այլովք մինչեւ ՚ի յեկբատան քաղաք մարաց ժամանեալ վասն որոյ պարտաւորեցաւ Աշրաֆտալ նախ ռազմ ըն տաճկաց որով թէ եւ ոչ բոլորն գոնեա եկբատան քաղաք այսէ Ահմատան ՚ի բաց թափեսցէ ՚ի նոցունց իշխանութեանց եւ յինքն կորզեսցէ Զի մի գուցէ անդուստ իսկ ուրեմն յանկարծակի ՚ի վերա Սպահանայ արշաւեսցեն եւ փութանակի ճնշեսցեն զքաղաքն ընդ ձեռամբ: Ուստի տուեալ մարտ ընդ տաճկաց հալածէ զնոսա ՚ի յԱհմատանայ, եւ զքաղաքն եկբատան ընդ իւրով իշխանութեամբ նուաճէ: Եւ անտի դարձեալ լի ցասմամբ ՚ի վերա գաւառացն պարսկաստանի որք նշկահեալ արհամարեցին զտէրութիւնս Աղուանից մանրեալ խորտակէ զսոնքացեալ ապստամբութիւնս նոցա Եւ տարածեալ ձգի զիշխանութիւն իւր ՚ի հարաւոյ յարեւմտից կուսէ մինչեւ ցյարեւելս սկսեալ յԱհմատանայ՝ մինչեւ ՚ի պարսկաստան, ՚ի կրման, յեզտ եւ մինչեւ ՚ի ծովեզերսն պարսկային ծոցոյ: Յետ այսց ամենայնի՝ գայ Աշրաֆ, եւ շքեղ փառօք մտանէ յԱսպահան քաղաք եւ հաշտութիւն խօսի ընդ օսմանցւոց, եւ դաշամբք հաստատէ զխաղաղութիւն ընդ սուլտանի նոցա: /564/ Իսկ որվհետեւ? օրէնէ ամենայն սունի մահմե տականաց ճանաչել զՍուլտանն ստամպօլայ իբրեւ զժողովրդապետ, այսինքն իմամ, եւ փոխանորդ խալիֆայից, եւ մահու չափ հնազանդիլ ամենեցուն հրամանաց նոցա վասն որոյ եւ աշրաֆ գոլով սունի, (մինչ ոչ ունէր զգահ ինքնակալութեան) կամեցաւ մտանել ընդ հնազանդութեան նորա ըստ օրինին եւ հանուանութեամբ նորա լինիլ թագաւոր ՚ի վերա պարսից զի այնու զտէրութիւն յանդորրագոյն արասցէ իբր ունելով այնպիսի հզօր պահպանիչ ընդ դէմ ահագին թշնամեաց:

            Իսկ Աշրաֆ թէպէտ մինչեւ ցԱրդ՝ ոչ ինչ զկասկած երբէք կրէր ՚ի Շահ թամազէն, եւ ՚ի սպարապետն նորա Թամազ ղուլւոյ այլ հանապազ ծիծաղէր զնոքօք, Շահին, փոխանակ ասելոյ Շահզատայ Սակզատայ կոչէր այսինքն շան զարմ: Եւ Թամազ ղուլի սպարապետին իբրեւ զաւազակ եւ զասպատակիչ ոմն կարծէր: Որ եւ ասէր թէ ՚ի դէպ ժամանակի անկցին նոքա ՚ի ձեռս մեր եւ ընդ նորա արարից որպէս եւ կամք մեր հաճեսցի:

            Բայց սակայն աստանօր իբրեւ լուաւ զհամբաւ մեծագործութեանց՝ ՚ի կողմանս արեւելից սպահանայ քաղաքիս նոքօք գործեցին, սկսաւ զարհուրհիլ եւ դողալ, եւ ընդ դէմ որոց յարդարել ՚ի ճակատ մարտի: Իսկ թէ զինչ արդեօք ՚ի նոցանէ մեծագործութիւնք քաջութեանց գործեցան ՚ի կողմանս յելից սպահանայ քաղաքիս, որով աշրաֆն զարհուրեցաւ ահա գտանի իսկ զայն ցանեաց, լայնափիւտ եւ մանրամասնաբար բովանդակն արտաճառեցեալ յառաջագոյն քանզի մեզ յումեմնէ անգլիացւոյ, մստր Հանուէ կոչեսելոյ որէր նա ՚ի ժամանակի յայնմիկ յասպահան քաղաքոջ Պալիօլ եւ վաճառապետ:

            Եւ ապա անտուստ իսկ յեղեալ փոխեցաւ ՚ի հայ բարբառ, ՚ի ձեռս ուրեմն Պողոսի միզայեան յամիթեցւոյ յայն սակս եւ ես ոչ կարեւորագոյն վարկանիմ /565/ երկար ՚ի սոյն դեգերիլ եւ զժամանակս մեր անպէտս իմիք ծախել Այլ մեք աստանօր միայն այս չափ եւ եթ զի ըստ խնդրոյ վսեմանձ նաղելւոյս ինչ ինչ ՚ի գրոց անտի հակրճիւ հաւաքեալ յապա ուրեմն արձանագրեալ դրոշմեսցուք ՚ի ճառս Շահ Թամազայ իսկ զյաւելուխս մնացորդաց եղելոց իրաց եւ բանից ստուգութեամբ քեզ ուսուցանէ Անգլիացւոյ պատմութիւն Եւ արդիս քեզ համառօտաբար ծանուցից զպարտիլն աղուանից յերեսաց Շահ Թամազայ, զփախստեայ անկանիլն նոցա ՚ի Շիրազ քաղաք, եւ զկործանումն որոց: Արդ յորժամ ել Աշրաֆ իբր ընդ երեսուն հազար զօրօք ՚ի քաղաքէս եւ չուեալ խաղացին ՚ի դամղուն եւ ՚ի դաշտի անդ մեր ձեցան ՚ի բանակի արքային անդ անօր ընդ միմեանս խառնեալ պատերազմեցան, եւ ՚ի վճարել մարտի Աղուանք ՚ի յորոց պարտեցան: Քանզի մինչ աղուանք ՚ի ժամանակի ինչ ուսան յաւէտ բռնութեամբ կոտորել զպարսիկս քան մարտիւ, որով կորուսեալ էին արդեօք զհրահանգութիւնս զինուց, եւ միայն բռնոթեամբ կոտսրել վասն որոյ զմեծամեծ հարուածս ընկալան ՚ի նոցանէ, եւ իսպառ լքեալ հալածեցան, եւ փախստեայ անկան մազապուր յասպահան: Յետայնց ամենայնի, հրամայէ Աշրաֆ կազմել զբանակս իւրեաց, ՚ի դաշտի մուրչախօրայ գեղջն ընդ ամենայն պատրաստութեամբ: Եւ ապա Շահ Թամազ մնայ դոյզն գնդւ?? ՚ի Թէհրան քաղաքոջ ընտ խնդրոյ Թամազ ղուլւոյ սպարապետի իւրում իսկ սպարապետն հանդերձ ամենայն զօրօք գայ ընդ դէմ աղուանից ՚ի մուրչախօր պատերազմ: Ուր եւ իսկ վերստին պատեցուն աղուանք ՚ի նոցունց, եւ թաղին զհամայն իսկ կահս եւ զկարասիս իւրեաց ՚ի բանակի անդ եւ ինքեանք հազիւ հազ ճողոպրեալք սակաւք ՚ի սրոյ նոցա դէմեդեալ խուճապմամբ չուին ՚ի քաղաքն յասպահան:

            Յորում աւուր մտանեն ասպահան, վաղվաղակի /566/ սպանանէ աշրաֆ զթշուառաբաստ եւ զողորմելի արքայն Հօսէն եւ ապա բարձեալք զամենայն աղխս մթերից իւրեաց յուղիանկալք փախստական դէպ ՚ի Շիրազ քաղաք: Մինչ տակաւին չեւ եւս էին երկու փասախ ճանապարհաւ մեկնեցեալք ՚ի քաղաքէս հրամայէ Աշրաֆ ումեմն? զօրագլխի դառնալ յետս հանդերձ զօրօք, եւ սրախոշոշ մահուամբ սպառ սպուռ կոտորել զամենայն պարսիկս, ? բայց իբրեւ մերձեցան նոքա յայգեստանս արքունի, որէ միով մղոնաւ հեռի ՚ի քաղաքէս նոյն ժամայն ծանեան որք քաղաքին զչար կամաս նոցայ ուստի փոյթ ընդ փոյթ ժողովին զբազում զարապանս այսինքն զնաղարայս ՚ի սադրելոյ անգլիացւոյ վաճառապետին որ անդ կայր եւ զայնս իսկ այնպիսեաւ կերպիւ հարկանեն իբր թէ եկեալ իցեն զօրք Թամազ ղուլւոյ ՚ի քաղաքն Յորմէ իսկ եւ իսկ զարհուրեալք աղուանից դառնան անդրէն յետս ընդ ճանապարհս իւրեանց զվնասս ինչ ոչ գործելով առ նողա Ապա գայ նախ Թամազ ղուլին ՚ի քաղաքս եւ բազումք յաղուանից որք մնցեալէին սպանանէ զնոսա եւ ապա ինքն արքայն Թամազ յետ ոչ բազում աւուրց իբրեւ լու նմա լինի զհամբաւ յաղթութեան զօրաղ իւրոց, իսկոյն յարուցեալ ՚ի թէհրանայ գայ մտանէ շքեղ փառօք յԱսպահան քաղաք:

            Յետայնոիկ գնայ Թահմազ ղուլի ՚ի Շիրազ ՚ի վերա Աղուանից Ուր սպառ սպուռ կործանէ զնոսա, եւ զմնացելոցն ընդ Աշրաֆ շահիւ հալածականս առնէ ՚ի Շիրազայ: Իսկ Աշրաֆ  ՚ի կրմանայ ճանապարհին, որում դէպ եդեալ էր անկանել, սպանանի որ թագաւորեաց ՚ի վերա պարսից ամս չորս: Արդ աստանօր դադարեցաւ բռնաւորութիւնք Աղուանից ՚ի պարսից որք բռնակալեալ նուաճեցին ընդ ամենայն ամսեօթն: Յայսմ եւ ՚ի սոյն ժամանակի Տէրութեան Աղուանից լքանի ՚ի կենաց երանելի Առաջնորդն ջուղայիս Տէր դաւիթ? յամի հայկազունեաց ա ճ հ է???: /567/ 1177 որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթիւք նորին գթասցի մեզ տառապելոյս: Եւ ապա Սեպհականեալ ժառանգէ զգահ Առաջնորդութեան զՏէր Աստուածատուր Առաքինաւէտ եւ երանաշնորհ վարդապետն: Որ էր այր խոնարհամիտ եւ հեզահոգի, եւ ըստ հեզաբնոյթ բարուց իւրոց, մականուամբ կոչեցաւ Աղաւնամիտ: Բայց ոմանք հաւաստեաւ իմն պնդենթէ, սա ըստ որում զմեռեալ աղաւնիս յորոյց անուամբ Տէր Յիսուսի յայն սակս կոչեցին զնա Աղաւնի, կամ Աղաւնամիտ: Արդ, թուիթէ ուղիղ իցի զասացեալս, ? քանզի սաէր բարգաւաճեալ սուրբ վարուք եւ մաքուր բարուք որ եւ ամբարտաւանութիւն, եւ մարդահաճութիւն ՚ի նորա վարս տեղի գտանել ոչ կարացին ամենեւին, ըստ նմանութեան սրբոյ եւ մեծի հօրն մերոյ Մեսրով բայ թարգմանչի: Ուրեմն չէ զարմանք իսկ յայնպիսի յառնէ Աստուծոյ, որ շնորհիւ Տեառն յարուցեալ իցէ զմեռեալ աղաւնիս որ եւ զայսիսկ զնմանէ յոյժ ճշդիւ հաւաստի առնեն թէ միայն բանիւ ասելով զերամս ճնճղկանց թռչնոց մեռոյց եւ կենդանացոյց: Իսկ եւ իբրեւ փոխի մահուամբ յաշխարհէս ՚ի Քրիստոս, ՚ի վերինն յերուսաղէմ, եւ ՚ի խումբս երճանկան կատարելոց ՚ի յերկինս լուայ ՚ի բազմաց, եւ ՚ի հաւաստի արանց, որք ստուգութեամբ վկայինն թէ յորժամ եդին զպատուական մարմին նորա ՚ի շիրիմ անձկութեան յարկի, լոյս պայծառ ճառագայթոււէր? նշողիւք յերկնից ցոլացեալ ՚ի վերա գերեզմանի նորա եկաց մնաց մինչեւ ՚ի հարուստ ժամս, եւ ապա աներեւույթ եղեւ նշանն: Այլ մեր զսոյնս իսկ անդր ՚ի տեսօղս թողացուցեալ եւ զորս մեք իսկ մինչեւ ցայսօր ժամանակի աչօք մերովք տեսանեմք, ոչ դանդաղեցուք գրել: Բայց զի ՚ի ձեռն որոյ երկրպատեան հողախշտի հանգիստ դամբարանի շնորհս բժշկութեան, հրաշազանս եւ գերահռչակելիս տարածի առ /568/ բազում ցաւագարս եւ ախտաժետս որք հաւատով մերձենան ՚ի հրաշակերտ տապան սրբոյ, որով եւ մեք յուսամք յԱստուած, եւ ՚ի մարդասիրութեան շնորհ նորա ապաքինել ՚ի խօթութենէ մտաց մերոց: Ահա այս չափ ինչ առայս քեզ բաւական ասցի իմ անձկալի արդ՝ ՚ի կարգն առաջին վերստին դարձուցից զբանս: Քանզի որպէս կանխահոյն արտաճառեցաք ՚ի վերագոյնդ թէ Աշրաֆ սրախոշոշ լեալ սատակի ՚ի ճանապարհին կրմանայ որ տիրեաց ՚ի վերա պարսից ամս չորս:

Ուստի աստանօր արժանէ մեզ զԹահմազայ արքայէ ճառել:

Վասն թէ որով արդէօք Թամազ որդին Հօսէն արքայի գտաւ արժանաւոր տիրէլ ՚ի վերայ հայրէնական վիճակին եւ ապա զկործանումն նորա Պրակ էրկոտասան էրրոդ ԺԲ 12 ?????

ռճհդ

ռչիե

            Եւարդ համառօտ պատմեցաք քեզ ՚ի վերանդր ուրեմն զպարտութիւնէ աղուանից եւ զգալստենէ արքային ՚ի քաղաքս այժմ կարեւորէ մեզ գրել զգործոց նորա որով կարաց կրկնակի դառնալ յԱսպահան եւ ժառանգեաց զգահն արքայական եւ զայլն Քանզի զսոյն իսկ Թամազ արքայն մինչ դեռ էր իմազանդարան գաւառի թէպէտ յինքն ընկալաւ զանուն արքայի այլ հազիւ հազ ուրեք կարէր տիրել եւ իշխել ՚ի վերայ այնց գաւառաց եւ կառավարել զնոսա որք ոչ էին մտեալ ընդ լծով աղուանից: Որպէս եւ ֆաթի Ալիխան բդեշխն վրկանացւոց ոչ աղուանից տէրութեանն հնազանդ էր եւ ոչ օրինաւոր Թագաւորին Թամազայ նորին /569/ աղագաւ յղէ Թամազ զգունդ մի զօրաց ՚ի վերայ Վրկանայ քաղաքին՝ առնուաճելոյ ապստամբութեան նորա եւ Ղաջարք վրկանայ յետս զնոսա վարեցին: Իսկ այնու հետեւ գրէ արքային՝ յետկար մի երդման եւ առաքէ առ ֆաթի Ալի Խան, առ ՚ի ոչ մեղանչել յանձն նորայ եւ առ հասարակ թողութիւն շնորհել նոցա այսպէս եւ խանն յիւրմէ կողմանէ երդնու հնազանդ լինիլ Թագաւորին: Իսկ զայսու ժամանակաւ եւ Նադըր ղուլին զբռնաւորական իշխանութիւն իւր ՚ի գործ արկեալէր ՚ի սահմանս խորասանայ ոչ ընդ իշխանութեամբ աղուանից մտանէր եւ ոչ Թագաւորին որով եւ զահրուրելի եւ սարսափելի իմն էր լեալ արդեօք բոլոր տեսողաց եւ լսողաց Եւ ապա հօր եղբար Նադըրին որէր իշխան Քալաթու թողութիւն վասն նատըրի հանէ յարքայէն եւ յղէ փութով զգիրն թուղութեան առ նատըր իսկ նա տեսեալ զայն վաղվաղակի ժամանէ հանդերձ զօրք իւրովք ՚ի Քալաթ եւ խարդաւանեալ զհօր եղբայր իւր նենգութեամբ սպանանէ զնա եւ զքաղաքն ընդ իւրով նուաճէ Եւ ապա այնուհետեւ գնացեալ առնու զՆիւշապուհ քաղաք յանուն Շահ Թամազայ ուր անխայաբար մաշէ ՚ի սայր սուսերի զբազում Աղուանս Յետ այսոցիք գայ նատըր հինգ հազար զօրօք առ Արքայն եւ միջնորդութեամբ Ֆաթիալի խանին թողութիւն ստանայ յանցանաց իւրոց Եւ ապա սպանանէ զֆաթիալիխան հրամանաւ արքային եւ ինքն անուանի  Նադըր ղուլի խան եւ կարգի Ստրատելատ ՚ի վերայ ամենայն զօրուն իսկ յետոյ արքայն ՚ի սադրելոյ նատըրին խաղայ զօրօք եւ չուեալ մտանէ նիւշապուհ քաղաք եւ անտի գնացեալ նուաճեցին զՄաշատ քաղաք Ուր պատուեաց արքայն զՆադըր ղուլի սպարապետն իւր մեծագոյն պատուով եւ հրամայեաց յայնմ հետէ կոչել զանուն նորա Թամազ ղուլի /570/ խանն այսինքն ծառայ Թամազի Արդ աստանօր Թամազ արքայն մնաց ՚ի մաշատ քաղաքի եւ Թամազ ղուլի Խանն կարի արշաւմամբ խաղայ ՚ի վերա համայն գաւառացն Խորասանայ, եւ նուաճէ զնոսա զամենեսեան: Եւ ապա իսկ չուէ ՚ի վերա Հէրաթու, եւ զնոսա իսկ ճնշեալ ընկլուզեալ ընկճէ ընդ իշխանութեամբ Թամազ արքայի: Եւ այսպէս յետ ամենայնի մեծաւ յաղթութեամբ դառնայ նատր ՚ի մաշատ առ արքայն ընդ գլխովն իշխանին Հէրաթու որոյ տեսեալ զայնպիսիս զմեծամեծ յաղթութիւնս ՚ի ձեռաց նորա գործեցեալք խնդապատար սրտիւ զուարճանայ, եւ շնորհակալութիւն նմա ընձեռեալ մատուցանէ: Յետ այնորիկ ելեալք անտի ՚ի չուս ճանապարհի խաղացեալք հասանէն ՚ի դամղուն ուր իսկ եւ իսկ ընկճեալ կործանեն զսոնքացեալ ապստամբութիւնն աղուանից եւ զայլն որպէս ՚ի վերագոյն պրակոջ ճառեցաք: Ուրեմն քաջապէս յայտնի եղեւ մեզ՝ թէ արքայն Թամազ ՚ի ձեռն Նատր վսեմագոյն սպարապետի իւրոյ վերադարձաւ յասպահան ՚ի գահն հայրենի որով բարգաւաճեալ ճոխացաւ ՚ի Թագաւորութեան իւրում թէպէտ եւ վասն խէնեշագոյն բարուց իւրոց ոչ միայն զստացեալն ոչ կարաց պահել այլ եւ իսպառ լքոյց, եւ աղարտեաց իսկ զտոհմն հայրենական զորմէ կամէ ինձ այսուհետեւ ՚ի յառաջիկայդ սակաւագոյն սիղղոբայիւք արտաճառեալ: իսկ արդ ՚ի ժամանակին յայնմիկ յորժամ Թամազ արքայն կայր յասպահան, եւ վայելէր զքաղցրագոյն խաղաղութիւն, հզօրագոյն սպարապետն իւր Թամազ ղուլի Խան բնաջինջ եւ արմատախիլ առնէ զաղունս, եւ զբովանդակ պարսկաստան ընդ իշխանութեամբ արքային ենթարկեալ ստորաձգէ:

            Եւ ապա ՚ի ռ ճ հ թ 1179: Թուոջս ասքանազեան դարձուցանէ Թամազ ղուլի Խան զերեսս իւր ՚ի Պարսկաստանայ, եւ չուէ խաղայ ընդ ամենայն բանակաւն /571/ իւրով ՚ի կողմանս եկբատանացւոց մարաց եւ հանդիպեալ հասանէ Յօսմանցուց զօրաց որք կալեալէին զԱահմատան քաղաք հզօր զօրութեամբ մանրեալ խորտակէ զզբռնութիւնս նոցա եւ հետամուտ զկնի նոցա արշաւմամբ ընթանայ կոտորելով զնոսայ մինչեւ ՚ի քրմանիայ քրմանշայ քաղաք եւ մերժեալ զնոսա բացէ ՚ի բաց հալածէ ՚ի սահմանաց յիւրեանցն վիճակէ Եւ ապա ընթացեալ տագնապաւ մեծաւ ժամանէ ՚ի սահմանս ատրպատականի եւ ՚ի բաց թափէ Յօսմանցուց անտի ուժգին զօրութեամբ զԹաւրէզ զԱրտաւիլ եւ զայլս Յայսմ վարի եւ ժամանակի աստ յայսմիկ տեսանելով տաճկաց զյառաջադիմութիւն պարսից յոյժ պարկուցեալք սարսափին յերեսաց պարսից նմին իրի խնդրեն ՚ի յորոց զխաղաղութիւն ժամանակաւոր դաչամբ իսկ առ Թամազ ղուլիխան ՚ի հէրաթոյ համբաւ հասանէ թէ քաղաքն ահաւասիկ զձէնջ ապստամբեցան յայն սակս իսկ եւ նա հաճեալ հաւանի դաշամբ պայմանի հաստատել ընդ որս զխաղաղութիւն վասն որոյ պահնակ ՚ի զօրաց իւրոց ամրոցին Թաւրիզոյ կարգէ եւ ինքն ընդ ամենայն բանակաւ իւրով փոյթ ընտ փոյթ սլացեալ ՚ի հէրաթ վերաժամանէ եւ ընդ վղեալ զապստամբութիւնս որոց նուաճէ խառն ընդ հեղմամբ արեան իսկ արքան թամազ յաւուրն յայնոսիկ յորում Թամազ ղուլի խանն զհետ մտեալէր աղուանից եւ սաստկապէս վարէր զնոսա հանդերձ կոտորելով յերկրէն պարսից զդեսպանս յղէ իբիւազանդիոն նախ ազդելով կայսերն զվերադարձումն իւր յաթոռ Թագաւորութեան պարսից եւ ապա ՚ի յորոց հայցէ դարձուցանել ՚ի յետս զյափշտակեալ գաւառսն յիշխանութէան պարսից եւ առ միմեանս վարել խաղաղութեամբ եւ զայլս այսպիսի: իսկ դեսպանս այս որ գնացեալէր զհետ խաղաղութեան ՚ի կոստանդինու պօլիս եւ տակաւին կայր առկայսերն եւ ոչ եւս զառաջադրեալ գործս /572/ իւր աւարտելէր լուր առ կայսերն հասնէ թէ ահա զօրք Պարսից եկին եւ բռնութեամբ առին զԱհմատան քաղաք: Վասն որոյ կարի զայրացեալ ցասնուն եւ պատրաստին ՚ի զէնս մարտ յարուցանել ընդ դէմ պարսից: Ուստի եւ արքայն Թամազ գիտաց յոգի իւր թէ դաշն խաղաղութեան Զոր դնեալ ջանայր ընդ տաճկաց ոչ վճարի, նա եւ ծանեաւ իսկ զգնալն սպարապետին իւրոյ ՚ի Հէրաթ նմին իրի իբրեւ քսան հազար զօրօք ելանէ ՚ի քաղաքէս, եւ յուղի անկեալք գնան ՚ի սաստիկ ձմերայնի եւ ՚ի ռ ճ ձ օ 1180 թուոջս մերում մտանեն ՚ի սահմանս աշխարհի հայոց առ ՚ի տալ ռազմս ընդ օսմանցւոց եւ թափել ՚ի նոցանէ զերեւան, եւ զայլս գաւառս եւ զքաղաքս բազում: Իսկ արքայն Թամազ փոխանակ ստնանելոյ եւ կոր կործանելոյ զտաճիկսն ինքն իսկ յաղթահարեալ ՚ի պարտութիւն մատնի յերեսաց նոցա փախստեայ անկանի յԱհմատան՝ առ ՚ի ամրացուցանել զքաղաքն, զի թերեւս մի գուցէ անկանիցէ զքաղաքն զայն մի ձեռս նոցա: Բայց ոչ այնպէս եղեւ զոր խորհէրն այլ ընդ հակառակն էառ գործ զլրումն: Քանզի եւ անդանօր իսկ պատերազմ օսմանցիք ընդ նմա եւ զօրացեալք ՚ի վերա պարսից դարձեալ յաղթեն եւ սանանեն զնոսա եւ զքաղաքն եկբատան վերստին ընդ ձեռամբ իւրեանց նուաճեն: Վասնյ Թամազ արքայն ընդ մնացելովք զօրօք իւրովք խուսափեալ յերեսաց նոցա ճեպեալ ընթանայ ՚ի Ղալուին քաղաք, եւ անդ ամրանայ: Բայց ՚ի պատճառս խռովութեան իրիք եղելոյ ՚ի բիւզանդիոն՝ գրէ կայսրն հրովարտակ առ բդեշխն Բաղտատայ զի խօսեսցի զխաղաղութիւն ընդ պարսից՝ պատշաճաւոր դաշնադրութեամբ որպէս եւ զորմէ ըստ արձակագոյն ճառիւք քեզ ծանուցանէ Անգլիաց վիպագիրն: Ուստի եւ դուքսն Բաղտատայ ազդէ արքային զկամս կայսեր: Իսկ նա յօժարակամ սրտիւ /573/ յանձն առնու զխաղաղութիւն, ՚ի ռ ճ ձ ա 1181 թուոջս Ասքանազեան: Այլ ՚ի լրանալ ամին այնորիկ գայ Թամազ ղուլիխան ՚ի Հէրաթոյ հանդերձ եօթանասուն հազար ընտրելագոյն զօրովք յասպահան, եւ ոչ հաւանէ դաշանցն խաղաղութեան եդելոց ՚ի ռ ճ ձ բ   1182 թուոջս հայոց: Իսկ ՚ի սոյն թուոջս մտանէ արքայն ՚ի բանակ սպարապետի իւրոյ ՚ի տեսութիւն զօրացն եւ յետ դիտման զօրացն՝ գնայ ՚ի վրան Թամազ ղուլւոյ սպարապետին ՚ի խնճոյս խրախութեան հրաւիրմամբ նորա Արդ Թամազ ղուլին՝ որ ՚ի մտի եդեալ էր գահընկէց զնա առնել ահա աստանօր եգիտ արդեօք զժամ բարեպատեհ զիղձ կամաց իւրոյ լցուցանել: Քանզի արքայն Թամազ առաւել քան զհայր իւր միտեալ ցնդեալ էր ՚ի խենեշութիւնս զի թէպէտ արքայն Հօսէն ամենայն խենեշութեամբ զգածեալ էր սակայն ոչ երբէք ըմպէր զգինի: Իսկ սա կարի սիրէր զգինի ուստի եւ զազգս հայոց սիրէր յոյժ առ ՚ի անոյշ գինի մատուցանել նմա որով փութով արբենայր եւ զխոհեմութիւն բանի մասին կորուսանէր: Արդ մինչ անդանօր էարբ զգինին եւ արեալ թմբրեցաւ եւ անզգայացաւ նոյն ժամայն հրամայէ արթուն եւ զուաթուն սպարապետն Թամազ ղուլիխան ձեռնասուն ծառայից իւրոց տանել զնա յայգեստանս հազար ջրիբու եւ անդ պահել զգուշութեամբ: Եւ ապա վասն նորա իսկ խորհուրդ արարեալ թէ զինչ արդեօք զնա արասցեն առաքեցին զնա ՚ի սաւաղուար ՚ի ձեռս խստագոյն պահապանաց՝ որք էին եօղբէկք եւ աղուանք: Ահա աստանօր տիրադրուժ ծառայն Թամազ Ղուլիխան էհաս ՚ի կատար ցանկութեան իւրոյ կամաց, որում ըղձաձկտեալ ջանայր հասանել: Բայց ոչ կամեցաւ իսկ վաղվաղակի Թագաւոր ինքեան ձեւացուացանել զի մի գուցէ թէ՝ վնաս ինչ անտուստ շառաւիղեալ ծագեսցի /574/ վասն իւրոյ անձին: Այլ հաճեցաւ նախընտրել զվեց ամսեայ մանուկն Աբաս որդին Թամազայ ՚ի վերա պարսից Թագաւոր: Վասն որոյ բերէ արտաքս զԱբասն ՚ի յօրորոցի, եւ դնէ զպսակն ռ ճ ն բ   ռ չ լ դ յաջակոմն գլխոյ նորա՝ ՚ի նշան Թագաւորութեան եւ անուանէ զնա երորդ Շահ Աբբաս: Եւ ինքն ընդ ամենայն նախարարօք մացուցեալ ընդ յառաջ մատչին , եւ երկրպագութիւն Արքայական նմա մատուցանեն, եւ ուխտեալ երդնուն հաւատարմութեամբ ծառայել նմա: Եւ ապա իսկ այնուհետեւ եթէ զինչ արդեօք գործեաց Թամազ ղուլիխան, եւ կամ թէ որով օրինակաւ Թագաւորեաց ՚ի պարսից, աւանիկ գրեալէ ՚ի լիակատար պատմութեան իւրում: Յորմէ եւ ես ՚ի սակաւուք արտահանեալ. գրեցից յապա ՚ի ճառս Թամազ ղուլւոյ . այլ անդ պատկանէ մեզ զՏոհմս Շեխսէֆւոյ վճարել: Եւ ՚ի ռ ճ ձ ե 1185 թուոջս մեր ում մեռանի զԱբաս մանուկ արքայն յերրորդ ամի կենաց եւ Թագաւորութեան իւրոյ: Իսկ Շահ Թամազ հայր նորա եկաց մնաց ՚ի Սաւզուար ուտելով անդ զհաց իւր ցաւօք եւ մեծութեամբ մինչեւ ՚ի ժամանակին յայնմիկ որժամ նադըր Արքայն ՚ի հնդիկս էր յայնժամ սպանին զնա ՚ի Սադրելոյ Ըռզայ ղուլի միրզայ որդւոյ Նադըրի, որէր տէր եւ իշխան ամենայն գաւառացն խորասանայ ՚ի հօրէ իւբրմէ կարգեալ: Եւ յայնմ հետէ բարձեալ կործանեցաւ զՏէրութիւն Շեխ սէֆւոյ Տոհմին որք տիրեցին ՚ի վերա պարսից անձինք մի զկնի միոյ տասն երրորդ եւ երրորդ: Որոց զժամանակ իշխանութեան՝ սկսեալ յառաջնոյ իսմայիլ արքայէ ցերրորդ Աբաս մանուկ արքայն որ մեռաւ ՚ի ռ ճ ձ ե   թուոջս բովանդակեալ գոմարին ամք բ ճ լ ե եւ կամ ըստ այլոց՝ ամք իբրեւ բ ճ ծ օ: Յետ որոց ապա տիրեաց Նատըր Արքայն ՚ի վերա տանն պարսից որպէս եւ զորմէ /575/ այսուհետեւ կամէ ինձ արտաճառել հակրճիւ ՚ի ստորեւ պրակոջդ:

Վասն նախ՝ յորում ամի թագաւորէաց Նատըր, եւ ապա զծննդէնէ, եւ զայլոց գործոց նորա կարգու կարճ ՚ի կարճոյ բացույայտիոցուք ըստ խոսըման մէրում եւ տարէալ մինչեւ ՚ի սպանումն նորա եղէրէոցուք Պրակ էրէքտասան էրրորդ ԺԴ 13

ռճհը?

ռչիթ?

            Իսկ Նատըր Արքայն Թագաւորեաց յամին՝ յորում մեռաւ զՄանուկ արքայն Աբաս. բայց թէ հիմ արդեօք, եւ կամ թէ որովք գործովք շքեղացեալ ճոխացաւ ՚ի Գահ Թագաւորութեան. ահա ՚ի յառաջիկայդ արտաճառեալ ծանուցից: Արդ՝ նախ զծննդենէ նորա գրեսցուք, եւ ապա կարգաւ զայլ կիր առնութեանց նորա որովք յոյժ պերճապայծառ փառօք ճոխացաւ՝ ուղիղ եւ մեկին տեսութեամբ արտայայտեալ վճարեսցուք: Եւ օն անդր ? ՚ի բայց նահանջելով  զյաւէտ եւ զերկար տեսութիւն եւ ՚ի յոյժ պիտելեացն մերոց կարեաց հանիպեալ՝ յորոց ծայրաքաղ արարեալ սակաւուք ՚ի լոյս ածել ջանասցուք: Որովք իսկ բացայայտեալ հռչակեսցի՝ զհանդէս զերեւելի եւ զքաջափառ արութեանց նորա հանգամանս:

            Արդ՝ ծնանի Նատըր ՚ի ռճլզ?? թուոջս արամազեան՝ ՚ի գեղջ միում , մերձ ՚ի Քալաթ քաղաքի յանարդ եւ ՚ի ռամիկ ծնողաց, որք հազիւ հազ կարէին ՚ի ձեռս բերել զպարէնս հանապազորդական կերակրոց, Այլ Նատըր յորժամ ՚ի փառս Թագաւորութեան բարձրացեալ պերճացաւ՝ նա երբեմն պանձայր սակս ? անշքութեան տոհմի իւրոյ . թէ /576/ Ամենազօր արարիչն Աստուած հաճեցաւ զնուաստութիւնս իմ բարձրացուցանել ՚ի յայս շքեղափայլ աստիճան: Որպէս եւ ՚ի դառնալ իւր ՚ի յաղթութենէ հնդկաց աշխարհի էհաս եւ ժամանեցաւ նա ՚ի տեղի ծննդեան իւրոյ ուր խօսիլ սկսաւ ընդ համայն նախարարաց իւրոց, եւ պատմեաց զեղկութեանց եւ զգձ?ատեսակ թշուառութեանց իւրոց զոր անդ կրեալ էր: Եւ ապա յոյժ վսեմագոյն բանիւք եզերէ զբանս իւր՝ այսպիսի իմն օրինակաւ: Թէ ահա արդեօք տեսանէք զի ցորքան վեհագոյն եւ գերադրական փառօք բարգաւաճեալ ճոխացոյց զիս տէրն ամենայնի: Ուրեմն այսու օրինակաւ զգուշ կալ պարտէ ձեզ մի արհամարել եւ նշկահել զոք յեղկելեաց եւ ՚ի նուաստեր որոց կարէ Աստուած ամենակարօղն իբրեւ զիս եւ զնոսա իսկ բարգաւաճս եւ յերեւելիս առնել իսկ երբեմն միտեալ խորամանկութեամբ ՚ի սնապարծութիւնս խրոխտապանձ պարծիւր զանձնէ իբրեւ թէ իցէ արդեօք ՚ի տոհմէ քաջայաղթ ճէնկիղխան սկիւթացւոյն եւ Թամուր Լանկն Այլ ստոյգէ զի սա ՚ի ռամկաց եւ յաննշան տոհմից վերաբուսեալ շառաւիղեցաւ քանզի եւ հայր նորա էր թաղեցագործ որով աշխատել ուտէր զհաց իւր եւ անուն ոչ յայլ ինչ գործէր մարզեալ եւ հրահանգեալ բայց միայն յուղտապանութեան իսկ յորժամ մեռան ծնողք նորա նա բնաց յարեցաւ առ բէկ ամն? Խորասանայ եւ եղեւ նմա պատգամաւոր պաշտօնատար ՚ի ռ ճ կ ա? թուոջս մեր Եւ ապա սպան զբէկն եւ զդուստր նորա յափշտակեալ խոյս ետ ՚ի լարինս յորմէ ծնաւ զռզայ? ղուլի միրզայ անդրանիկ որդին առ որ բազումք ՚ի ծառայից Տեառն իւրոյ եկին եւ յարեցան ընդ նմա որք ՚ի դէպ ժամանակի անդ զյափշտակութիս գործէին որով եւ զհայթաթանս կենաց կարեաց իւրեանց /577/ գտանել մարթանային: Իսկ ՚ի վաղճանի մատոյց Նատըրն զանձն իւր ՚ի ծառայութիւն բաբուլու խանի բդեշխին Խորասանայ, ՚ի ռճկգ թուոջս մեր, ուր յետոյ ՚ի ռճկթ? թուականիս եղեւ սպարապետ, եւ գնաց տալ մարտ ընդ եօզբէկաց՝ որք եկեալէին աւերել եւ կողոպտել զգաւառսըն Խորասանայ, որոց անպարտելի քաջութեամբ պարտասեալ յաղթեաց, եւ վանեալ հալածեաց զնոսա զամենեսեցան ՚ի սահմանացն խորաստնոյ: Եւ յորժամ դարձաւ յաղթութեամբ առ տէր իւր՝ յետ այնորիկ զկնի աւուրց ինչ քանեաց, ըմպահկեալ արհամարեցաւ զնմանէ, ուստի թողու զնա՝ եւ դիմեալ դէպ ուղիղ չուէ ՚ի Քալաթ առ հօր եղբայր իւր՝ որ էր իշխան Քալաթու: Իսկ նա թէպէտ յառաջնում նուագին ընկալեալ եղեւ պատուով զնմանէ, սակայն զկնի եւ զնմանէ եւս անարգեցաւ վասն մեծագոյն փառամոլութեան իւրոյ: Նմին իրի դարձեալ խոյս անտի տուեալ զնմանէ ընթերցանել գնայ ՚ի լերինս ապաստան ունելով զգործ աւազակութեան եւ ցյափշտակութեան: Ուր ժողովեալ գումարեաց զարս սրիկայս՝ եւ զսիկարեանս, որոց թիւն լինէր իբրեւ ութն հարիւր որովք զբազում փաղաքս վաճառականաց ասպատակեալ կողպտեաց ՚ի պէտս փարթամութեան արանց իւրոց: Եւ այսպէս իսկ զբռնաւորական իշխանութիւն նորա ըստ դիպման ժամանակին յաջողեցաւ ըստ կամաց իւրոց . որով օր ըստ օրէ յոյժ զօրացաւ, եւ բազմացոյց զգունդս զօրացն՝ իբրեւ հազարաց հնգից: Որոց զպիտոյս ամենայն կարեաց ՚ի շրջակայ գաւառացն Խորասանոյ բռնութեամբ եւ յափշտակութեամբ լցուցանէր: Յետ այսքանեաց իրագործութեանց առնելոյ ոճրագործութեաց՝ թողութիւն ՚ի Շահ Թամազայ գտանէ միջնորդութեամբ հօր եղբօր իւրոյ, եւ ապա այնու հետեւ եթէ զինչ նա գործեաց /578/ գնալով ՚ի Քալաթ առ հօր եղբայր իւր եւ կամ թէ զկնի մատուցման անձին իւրոյ ՚ի ծառայութիւն Արքային Ահաւասիկ զառյայսցանեաց ՚ի կարճոյ գրեալ եղեւ եւ ծանուցաւ ՚ի վերա դոյն պրակոջն մինչեւ ցայնվայր յորժամ գահ ընկէց արար զԹամազ արքայն եւ փոխանակ նորա կացոյց Թագաւոր զերրորդն Աբաս արդի նորա: Ուրեմն արդ այժմիկ ճահ դիպի մեզ զառ յանցանեաց մնացելոց գործոց նորա բուռ արկանել եւ յոյժ ճշդիւ զայն իսկ համառօտաբար եւ բացայայտ ձեռնազննին վեր լուծութեամբ արտաճառեալ աստստին պարունակել, որով իսկ բացափոյլեալ յայտնիցի զմեծ տյաղթ եւ զանվանելի կարողութիւն նորա, եւ միանգամայն իսկ զանալդակ եւ զահափետ՝ զանողորմ վարս կենաց նորա: Արդ՝ յորժամ ՚ի ռճձբ? 1182 թուոջն՝ կացոյց թագաւոր ՚ի վերա պարսից զմանուկն Աբաս, յայնժամ փոխարկեաց զանուն իւր Թամազ ղուլի խան՝ Վէլինամատ. եւ ասաց յայնմ հետէ Վէլինամատ կոչել զանուն, եւ ոչ եւս իսկ բնաւ Թամազղուլի խան: Եւ գումարտակ յոգնախուռն զօրաց առնէր, եւ որովք իսկ չուեալ խաղայր, եւ ժամանեալ հասանէր՝ եւ մատչիւր առ բաղտատ քաղաք Օսմանցւոց. եւ շուրջ զպարսպաւ քաղաքին շինէ զպատնէշս եւ զմարտկոցս: Եւ այսպէս իսկ հանդերձ նոքօք տայ գուպարս մարտից ընդ քաղաքին բաղդատու ցվեց ամիս, եւ յուսակտուր զքաղաքն եւ զնոսա արարեալ ՚ի վերջին թշուառութիւնս հասուցանէ: Իսկ այնուհետեւ գայ ժամանէ ՚ի Կոստանդինուպօլսէ հզօր սպարապետն Թօփալ օսման ընդ ութսուն հազար զօրօք յօգնութիւն եւ ՚ի զօրավիգ թշուառացեալ եւ պաշարեալ քաղաքին: Որոց տուեալ մարտ ընդ պարսից՝ յաղթեն եւ ստնանեն զնոսա, եւ մերժեալ հալածեն ՚ի սահմանացն բաղտատայ զպարսիկս ամենայն, հանդերձ զօրագլխովն իւրեանց: Եւ զքաղաքն լքեալ /579/ եւ պաշարեալ ՚ի խստագոյն ճնշմանէ պաշարանց որոց ազատեն եւ խնդապատար ցնծութեամբ՝ զտրտմեալ եւ զխաթարեալ սիրտսն նոցա լցուցանեն: Իսկ քաջամարտիկ զօրագլուխն պարսից Վէլինամատ, այսէ՝ Թամազ ղուլիխան՝ թէպէտ յաղթեցաւ Յօսմանցւոց, եւ փախստեայ անկաւ մաղապուրծ ՚ի Ահմատան, բայց սակայն փոյթ ընդ փոյթ վերանորոգեաց զդիպուած ժամանակին, եւ ոչ իսկ ընդ երկար ժամանակ կացեալ մնաց ՚ի բեկման իւրում: Այլ քանզի միշտ սովոր գոլով՝ բարեբաստ աջողութեամբ ստանալ զյաղթանակ մրցանակի յայսմ վայրի յոյժ կարեվէր վիրաւորիւր յորմէ եւ կարծէր վախջան եւ եզր լեալ յաջողութեամբ բազկի իւրոյ: Վասնյ զկնի երից ամսոց պարտութեան իւրոյ դարձեալ զզօրս ժողովէ, եւ զգունդս կազմէ . որովք անդրէն վաղվաղակի ճեպեալ արշաւմամբ դառնայ ՚ի բանակն տաճկաց որոց բանակետղ էր մերձ ՚ի Քէրքուդ Քաղաքի: Ընդ որոց կրկին տուեալ մարտ ՚ի պարտութիւն մատնեաց զտաճիկս եւ զբազումս ՚ի յորոց ՚ի ծայր սուսերի մատնեալ թաւալագլորս արար ՚ի միջի որոց սպանեալ եղեւ եւ քաջ սպարապետն Թօփալ Օսման: Զմարմին նորա դիազարդեալ Թամազ ղուլի խան առաքեաց առ դուքըս Բաղտատոյ պատուով թաղել զնա ՚ի փառաւոր շիրմի: Այնուհետեւ մինչ ՚ի խորհուրդ ձկտեցաւ առ ՚ի դառնալ եւ կրկին պաշարել զԲաբիլոօն քաղաք որով ՚ի բաց տարատրոհեալ զչքնաղանիստ քաղաքն ՚ի տաճկաց պետութեան առ ինքն կորզեալ գրաւեսցէ: ՚Ի նմի ժամու լուր նմա ՚ի Շիրազոյ հասանէթէ ահա ընդ վղեալ ապստամբեցաւ ՚ի քէն Մահմատ խան բալուչն որ զկնի զօրաց գնացեալէր ՚ի սահմանս պարսկաստանի առի տանել զնոսա ՚ի բանակն նորա եւ ընդ նմա զուգակցեալ համաձայնեցաւ իսկ Սէֆի Մահճատ խան մարզպան սահմանաց այնոցիկ /580/ որ ՚ի քէն կարգեցաւ Տէր եւ իշխան ՚ի Շիրազայ, եւ ՚ի վերա այնց գաւառաց: Նմին իրի յոյժ գրգռեալ որովիրօք ՚ի բարկութիւնս անհնարինս բրդեցաւ, եւ իսկոյն դարձոյց զերես իւր ՚ի բաբիլօնէ՝ գազանաբար մռնչմամբ ժամանեցաւ ՚ի Շիրազ, եւ արձակեալ ՚ի վերա նոցա, կորոյս զնոսա զամենեսեան որով սուսերի, որք կամէին Թագաւորեցուցանել զՇահ Թամազ օրինաւոր արքայն ՚ի վերա պարսից: Եւ ՚ի վճարման գործոյս դառնայ անտի շքեղ եւ մեծահանդէս փառօք յասպահան քաղաք ՚ի ռ ճ ձ գ ? 1183 թուականիս մերոյ . ուր ՚ի յայն ամենայն? , կացեալ ՚ի հանդէս առնէր զօրաց իւրոց եւ օր ըստ օրէ զթիւ քաջամարտիկ հրոսակացն եւս քանզ եւս բազմացուցանէր: Զի նոքօք գուն գործեալ հեշտաբար մարթասցի թափել մարտիւ ՚ի բռնութենէ տաճկաց զգաւառսն զանոսիկ՝ զորս ՚ի տէրութենէ պարսից բռնութեամբ յափշտակեալ էին: Քանզի ոչ առին յանձն յօժարակամ խաղաղութեամբ դարձուցանել . վասն որոյ ՚ի զէն վառեալ նա՝ եւ զճանապարհ մարտի հորդեաց առ նոսա զի որով կարասցէ իսկ պարտաւորել զտաճիկսն ՚ի բաց տալ զնահանգսն զայնոսիկ նա եւ այնու իսկ մարտիւ ջանահնար նա լինիցի եւ զմիտս կամաց իւրոց ՚ի չափազանց յիրողութիւնս ձկտեցուցանէր զի գուցցէ արդեօք մարթասցիւր որով իսկ զբովանդակ պետութիւնս տաճկաց ընդ իշխանութեամբ իւրով նուաճել . Ըստ որում եւ զորմէ մերթ ընդ մերթ ՚ի լու զօրաց իւրոց իբր առ նոսա զխրախոյսս ձօնելով յոխորտաբար ասէր թէ ոչ իւիք տարակուսեալ երկմտիմ վասն կանգնելոյ զդրօշակս իմ Պօլսի: Արդ արդարեւ ոչ վրիպեալ ընկճիւր նա ՚ի խորհրդոց մտաց իւրոց եթէ ոչ իցէր ամբարհաւաճութիւն նորա գերազանցեալ զքաջութեամբքն: Իսկ այնուհետեւ ՚ի սպառնիլ ամին այնորիկ /581/ եւ ՚ի մուտըն 1184 ամին ճեա տուեալ հանդերձ հարիւր հազար զօրօք գնաց խաղաց եւ ժամանէ ՚ի կողմանս հիւսիսոյ արեւմտականաց: Եւ ռազմ ընդ տաճկաց եդեալ առնու ՚ի նոցանէ զվրացտուն զգանձակ զՇամքար եւ զերեւան եւ այլս գաւառս եւ զաւանս բազում յոյժ: Եւ ապա տաճկաց տեսեալ զանհնարին վտանգս աղէտից ՚ի պարսից եկել առ իւրեանս վասն որոյ հաճեալ հաւանի խոնդքարն ընդունել զամենայն դաշինս զորս Նատըրն խնդրէ: Իսկ եւ առաքեաց զդեսպան մի ՚ի Սանթ Պետերբուրք առ Թագուհին Ռուսաց եւ պահանջեաց յորմէ զհամայն հատուածեալ երկիրսն ՚ի Տէրութէան Պարսից: Եւ նա վաղվաղակի թարց իրիք սպուժելոյ խնդիր նորա կատարեաց Եւ ապա յամին յորում մեռաւ զմանուկ Թագաւորն Աբաս Թագաւորեցաւ ՚ի վերա պարսից ՚ի տասն երրորդն Մարտի ամսոյն որ տարեգլուխէ ազգին պարսից եւ յայնմ հետէ անուանակոչեցաւ Նատըր Շահ մինչեւ ՚ի սպառումն կենաց իւրոց: Եւ ՚ի նոյն ամին զկնի Թագաւորութեան իւրոյ թողու զանապատն մուղամ ուր Թագաւորեցաւ ՚ի վերա Պարսից չուեալ հասանէ ընդ ամենայն բանակաւն իւրով ՚ի Ղազուին քաղաք: Ուր հրաւիրեալ կոչէ զամենայն մօլայսն եւ զօրինապահսն եւ ՚ի նոցանէ յափշտակէ զբոլոր կալուածսն որք նուիրեալք էին մշկիթաց եւ մատրասայից որովք զպարէնս հանապազորդական ծախուց եւ կերակրոց իւրեանց հայթաթէին: Եւ ապա վճռահատէ միաբանիլ զՇիայ եւ զՍիւնի ազգսն եւ հրամայէ ՚ի բաց բառնալ զամենայն տարաձայնութիւնս, այսինքն՝ ոչ անիծանիլ զօմարն, զօսմանն, եւ զԱբուբաքրն, եւ ոչ առնել զխառնիճաղանճ եւ զբանդագուշեալ ամբոխն ՚ի տօնի մահուան հօսէնին եւ զայլս այսպիսիս որով զհակառաութիւնս? կրէին ընդ տաճկաց Յետայնորիկ յղէ զդեսպան ՚ի կոստանդինուպօլիս առ ՚ի ազդել խոնդքարին /582/ զնստիլն իւր յաթու թագաւորութեան Պարսից որոյ ժամանիլն ՚ի բիւզանեիոն ընդունեցին զնա մեծաւ պատուով եւ ընկալան զՆատիրն որպէս զԹագաւոր օրինաւոր ՚ի վերայ պարսից եւ ՚ի բաց դարձուցին զամենայն երկիրսն որոց տիրեալէին եւ շնորհեալ ետուն զհամարձակութիւն պարսից յուխտ ելանել թարց իրիք ինչ կասկածանաց ՚ի գերեզման մահմետին: Եւ յայնմհետէ չուեաց Նատըր ամենայն զօրօք իւրովք եւ եմուտ չքնաղգեղ հանդիսիւ ՚ի Սպահան քաղաք խորհելով ՚ի կարգի դնել զամենայն միջերկրայսն պարսից: Արդ՝ աստ ուրեմն եդ ՚ի մտի չուել՝ խաղալ եւ գնալ ՚ի վերայ Ղանդահարայ քաղաքին՝ առ ՚ի հնազանդութիւն ածել զաղուանսն քանզի Հօսէն խան եղբայր Մահմուտին՝ որ իշխէր ՚ի վերայ Ղանդահարայ ոչ հնազանդեալ մտանէր ընդ լծով իշխանութեան Նադըրին եւ ոչ անսայր իսկ ականջալուր լինելով բանից նորա գալ ՚ի պարս ՚ի հանդիպումն նորա: Այլ ընդվզեալ առ ոչ ինչ համարէր զնա՝ եւ զբանս նորա, եւ ամենայն պատրաստութեամբ ամրանայր ՚ի պահպանել զերկկիր իւր . վասնյ հանդերձեալ յարդարեաց Նատըր զճակատ իւր ՚ի վերայ նորա գնալ անհուն քաջամարտիկ հրոսակօք, խորտակել՝ փշրել՝ մանրել եւ ՚ի կոր կործանել զվտարանջութիւնս նորա եւ ապա անտի սփռեալ ասպատակս ՚ի վերայ աշխարհին հնդկաց: ուստի ՚ի 1186 թուոջն ելանէ Նատըր ՚ի քաղաքէս, եւ գնացեալ դէպ ուղիղ ՚ի Ղանդահար վերաժամանէ եւ ապա չուեալ անտի գնայ առնու զՔապօլ քաղաք, եւ անտի գնացեալ անցանէ ընդ Հինդոս գետ, մտանէ ՚ի սահմանս հնդկաստանայ: Ուր արդեօք եթէ որչափ իսկ քաջագոյն արութեամբ ետ պատերազմ ընդ զօրաց հնդկաց, եւ կամ որքան անձինք անբաւք ՚ի զօրաց հնդկաց ՚ի սրոյ պարսից իսկ տապասաք անկեալք սատակեցան, եւ կամ թէ հիմ /583/   արդեօք ՚ի պարտութիւն մտանեցան հնդիկք յերեսաց պարսից եւ թէ իսկ որով օրինակաւ եմուտ արքայն Նատըր ՚ի Դիլլի քաղաք եւ կամ թէ որպէս իսկ անդանօր առնէ զհարսանիս երկրորդ որդւոյ իւրում ընդ եղբօր դստէր հնդկաց արքայի: Արդ ահաւասիկ զառ յայսցանեաց եւ զայլոց եղելոց իրագործութեանց որ ՚ի հնդիկս բովանդակապէս քեզ ծանուցանէ նախաշաւիղ Անգլիացի ճառագիրն որ եւ զառ յայնցանեաց իսկ առնել երկրորդ անբանութիւնէ անպատշախ եւ անտեղի Ուրեմն արժանէ մեզ խոյս տալ յերկաբանութէան? որէ ծնօղ ձանձրութեան եւ յոյժ շեշտիւ ճեպ տալ ՚ի համառօտս եզերել զբանս մեր Արդ ՚ի 1190 թուոջն դարձաւ Նատըր մեծաւ յաղթանակօք, եւ անհամար աւարօք ՚ի Պարսկաստան: Բայց մինչ հասանէ նա ՚ի մէջ սահմանացն խորասանոյ եւ վրկանայ . անդ անօր իսկ ոմն աղուան քաջասիրտ դարանակալ եղեւ նմա եւ էհար զնա գնդակաւ հրացանի ՚ի սադրելոյ Ըռըզայղուլի միրզայ որդւոյ նորա: Այլ ոչ յաջողեցաւ զգործն եւ ոչ ՚ի լրումն էառ զխորհուրդ ըռըզայղուլի միրզայի . քանզի զերծաւ հայր նորա նադըր ՚ի սատակմանէ մահուն: Եւ թէպէտ ոչ կարաց գտանել զայրն յորմէ հարեալ եղեւ գնադակաւ հրացանի սակայն ծանեաւ զի ՚ի ձեռս խորհրդոյ եւ դաւաճանութեան  անդրանկածին որդոյն իւրոյ եղեալէր իրն Վասն որոյ բերէ զնա առաջի իւր եւ զերկոսին աչս նորայ բրէ ձեռամբ իւրով: Եւ ապա չուեալ անտի համայն բանակաւն իւրով աճապարեալ ընթացիւք գայ ՚ի շրջակայս սպահանայ: Եւ յոյժ ցըծացեալք բերկրէին պարսիկ վասն դարձի նորայ ՚ի հնդկաստանայ ՚ի պարսկաստան քանզի կարծէին թէ զմեծամեծ գանձսն զորս եբեր ընդ իւր թեթեւանայր որովք զհարկս իւրեանց ծանրագոյն Այլ ոչ ինչ իւիք օգտեցան նոքայ ՚ի սնոտի յուսոյ իւրեանց քանզի նա եւս /584/ քանզեւս յաճախէր ՚ի բռնաւորական իշխանութիւն որով եւ օր ըստ օրէ առաւել աճիւր եւ զօրանայր ախտ ագահութեան ՚ի սրտի նորա Եւ որով իսկ գրեթէ զբոլոր Պարսկաստան ընկլուզեալ ընկղմէր ՚ի սաստիկ եւ յանբերելի թշուառութիւն: Իսկ ՚ի 1191 թուոջս հրամայէ թարգմանել զչորս գիրս այսինք զհին եւ զնոր կտակարանսն այսէ զօրէնսն Մօվսէսի զպատգամս մարգարէից եւ զաւետարանն Սուրբ բնաւ առաքելայան թղթովք ընդորոց եւ զպղծաչուրթ եւ զնէսարաբան Ղուրանն մահմետի պղծոյ յեղեղել ՚ի բարբառոյ արաբացւոց ՚ի պարսից լեզու Որք եւ թարգմանեցան ՚ի ձեռս վսեմագոյն վարդապետաց? հայոց եւ լատինացւոց վերակացութեամբ ուրումն Միրզայնէթւոյ որէր այր ? հանճարեղ եւ գիտնական: Որ ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութեամբ խոստովանեցաւ զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ գոլ ծնեալ անմարմնաբար ՚ի հօրէ յառաջքան զամենայն յաւիտեանս համագոյաբար, եւ ապա ընդ ժամանակաւ մարմին զգեցեալ միաւորութեամբ ՚ի սրբոյ կուսէն Մարիամայ վասն փրկութեան ազգի մարդկան: Եւ այսպիսի ուղիղ դաւանութեամբ վերածնեալ նա եղեւ մկրտութեամբ ՚ի Հոգին Սուրբ՝ զանխլաբար յազգացյիւրոց . ՚ի ձեռս Տեառն գէորգայ Աստուածաբան եւ Հանճարապերճ րաբունապետի եւ Առաջնորդի սրբոյ վանացս նորոյ Ջուղայի: Եւ յորժամ լրացեալ իսկ կատարեցաւ զթարգմանութիւնն, եւ յամբոկ էառ զծանրագոյն գործն թարգմանութեան ? իսկ այնուհետեւ ելեալք ՚ի սպահանայ գնացին առ Թագաւորն Նատըր որ յայնմ ժամանակի բնակէր մերձ ՚ի Թէհրան քաղաքի Եւ մատուցին նմա զթարգմանեալ գըրեանս որ՝ ՚ի վերա որոց յոյժ ուրախ եղեւ եւ ընկալեալ պատուեաց զթարգմանիչսն մեծաւ յարգանօք եւ ետ նոցայ ընթեռնուլ զթարգմանեալ գրեանս առաջի իւր: Առ որս կարի մտադրութեամբ ունկն մատուցանէր? եւ զանքննելի /585/ եւ զանճառելի մասանց ? Քրիստոնէականի վարդապետութեան զբազում շաղփաղփաբան մեկնութիւնս ձօնէր: Որով կամել կարէր՝ իբր ՚ի դոյզն ենթակայոջ իմիք, զլայնատարած ընդարձակութիւն երկնի պարփակել պարունակել . որում եւ ոչ բոցեղէն կաճառէ հրանիւթից զուարթնոց՝ կարացին բովանդակապէս խորհրդազգածք իսկ լինիլ: Եւ ՚ի վաղճանի բոլորովիմբ ծաղր առնէր զհրէայսն, այսպէս եւ զՄահմետն, եւ զալին այպանէր որով պարագայրւք յայտնապէս երեւիւր իսկ զի կամէր զնոր կրօն իմն հաւատոյ հնարել: Որպէս եւ յայտնապէս ՚ի լուամենեցուն ասէր եթէ Տէր կամեսցի շնորհել ինձ զկեանս յերկոցունց օրինացս այսոցիկ զբարեգոյն կրօն մի յօրինեցից որ լաւագոյն քան զայլ ամենայն կրօն լիցի ? հաւատոց որովք յառաջն վարեցան զմարդիք յաշխարի Եւ այնոհետեւ արձակէ յերեսաց իւրոց զՏէր Գէորգ երջանկազարդ Առաջնորդն մեր ընդ որում եւ զայլս քահանայս եւ եկեղեցականս որք ընդ նմա էին հանդերձ ոսկեճամուկ խիլայիւք եւ իբր հարիւր թուման ընծայիւք: Եւ թէպէտ դոյզն ինչէր զոր նա պարգեւեաց նոցայ որեւ չեւ եւս էր բաւական ծախուց ճանապարհին սակայն աստանօր զուարճանք իմն մեծ երեւի քանզի ՚ի տատասկէ թուզ քաղեն եւ ՚ի մորենւոջ խաղող: Քանզի սա որ ՚ի բնուստ իսկ ունէր զսովորութիւն առնուլ ստանալ եւ ժողովել զինչս արդ ահաւասիկ ձօնէր նոցա զպարգեւս, որ թուի թէ որով իսկ ակնունէր առ յապա զմեծամեծ պարգեւս գանձուց ՚ի նոցանէ ստանալ: Թէ ոչ զինչ արդեօք դիտաւորութեամբ կարծես ետ նոցա հարիւր թուման վասն վաստակոցն կարծես ետ նոցա հարիւր թուման վասն վաստակոցն ոչ այլ վասն իւրոյ իսկ ? սաստիկ ագահութեան Որպէս եւ ՚ի նոյն իսկ ամին յառաջագոյն պահանջեաց ՚ի Սրբազան Ղազար Կաթուղիկոսէն զքսան եւ չորս հազար դահեկանս ասելով ցնա թէ չէ պարտ Քահանայապետից ստանալ զգանձս որով աղմկեալ /586/ շփոթին եւ զհեստին ՚ի շաւղացն Աստուծոյ Ապա հիմարդեօք կարելի վարկցես զպարգեւն ընծաից փոքրագունից թարց մեծամեծ ակնկալութեան լեալ որոյ ջաննէր միշտ զգանձս բազմացուցանել եւ ոչ երբէք իսկ սպառել Արդ այսչափ ինչ բաւական ՚ի վերայ լիցի որ զորմէ յառաջ քան զմեզ ոմանք երկայնավէպ ճառիւք լայնասփեառ արձանագրեալեն Ահա ուրեմն աստանօր դարձեալ մատիցուք ՚ի կար բանիս մերոյ եւ զնմանէ ճառեսցուք եւ զնոյն իսկ վըճարել փութասցուք Իսկ եւ ՚ի նոյն թուոջն զոր ՚ի վերանդր եդաք զզօրս բազումս յղէ ՚ի վերայ Բասրայ ծօվեզերեայ Քաղաքի զայն ընդ իշխանութեամբ իւրով որոց գնացեալ պաշարեցին զքաղաքն ահլ ստանանել զնոսա ոչ կարացին Եւ դարձեալ իսկ ՚ի նոյն ամին ինքն Նատըր չուեալ խաղայ ընդ ամենայն բանակաւն իւրով ՚ի վերայ ազգին Ալանաց կամ լեկզեաց որոց բնակութիւն յայնկոյս լերինն կովկասու այսէ եալրուզ սարի Որք ՚ի ժամանակին յայնմիկ յորում նատըր ՚ի հնդիկսէր դիպօղ ժամ գտեալ արշաւեցին ՚ի վերայ իսկ փայտակարան աշխարհի եւ ՚ի վերայ այլոց գաւառց: Իսկ իբրայիմ խան եղբայր Նատըրին որ նստէր ՚ի Դաւրէժ եւ իշխէր ՚ի վերայ գաւառացն այնոցիկ յորժամ լսէ իսկ զտուեալ դռոյթ նոցա ելանէ պատերազմ ընդդէմ որոց որեւ ՚ի յորոց սուսերահար սատակի ՚ի մարտի խռանն: Վասն որոյ յոյժ մրմռեալ նատըր ՚ի վերայ նոցա զայրագնաբար գազանութեամբ զճամբար ճակատուն դէպ ուղիղ առ նոսա արձակեաց որով կամէր լիղաջինջ եւ արմատասպառ զնոսա առնել յերեսաց յերկրէ բայց զվաղճան գործոյ մարտին ըստ խորհրդոց նորայ ոչ կատարեցաւ այլ ինքն իսկ պարտեցաւ յերեսաց նոցայ եւ սակաւուքիմիք? անտուստ իսկ գրեթէ զիջեալ իջաւ նա ՚ի լեռնակուտակ եւ յունայնափուք յամբարտաւանութէան սրտիցն որով զբոլոր տիեզերս ընդ /587/ բռամբ ածել ջանայր Քանզի չափաւորական եւ դոյզն իրօք ոչ լցուցանէր զախորժակ կամաց իւր ոցալ միշտ եւ հանապազ յանչափն նկրտեակ ձկտէր զկամս իւր: Ուստի անճարակ լեալ Նատըր թողու զալանս եւ բաց հեռանայ ՚ի նոցունց եւ յամին 1192 մտանէ յանապատն մուղամ . եւ խորհի իսկ տալ մարտ ընդ տաճկաց: Այլ ՚ի նոյն ամի? իսկ վտարանջեալ ապստամբեցաւ Թաղի խան բդեշխն Շիրազայ . եւ յայտնեցաւ Նատըր արքայի զապստամբութիւն նորա յամի?՝ 1193 ուստի առաքէ զգունդս զօրաց ՚ի վերայ նորա, եւ զնա ձերբակալ արարեալ ածին? առաջի նորա: Եւ հրամայէ զմին յաչաց նորա բրել, եւ հանել զամորձիս նորա . եւ ՚ի վաղճանի խնայեալ զկեանս նորա՝ ետ նմա զիշխանութիւն Քայպօլայ: իսկ եւ ՚ի յայնմ ամի?՝ Հասան խան Ղաջարն ընդ վզեալ ապստամբի զնմանէ եւ զզօրս ՚ի թուրքանից եւ ՚ի թաթարաց ժողովէ առ ՚ի տալ որովք ընդորում պատերազմ: Բայց զգործ թեկնածութեան ըստ դիտման մտաց իւրոց ոչ յառաջեցաւ: քանզի Սան ոմն՝ որ քարոզէր զինքն ՚ի տոհմէ Շիխ Սէփւոյ գոլ . եւ զբազում զօրս գումարտակ արարեալ էր առ ՚ի նոքօք մարտնչել ընդ Նատր արքայի . որոյ յուսով եւ Հասանխան Ղաջարն ՚ի բաց ընկէց զլուծն յանձնէ իւրմէ: Նմա իսկ ՚ի նոյն ամի ըմբռնեալ ածին? առ Նատըր՝ եւ որդւոյ իւրում տայ հրաման հանել զաչս նորա եւ առաքել զնա ՚ի բիւզանդիոն առ Խոնդքարն տաճկաց . զինա եւս զնմանէ վկայեալ էր՝ հաւաստեաւ գոլ նա ՚ի ցեղէ Սէֆւոյն: Ուստի եւ Հասանխանն փոյթ ընդ փոյթ խորտակեալ ցիրեւցան լինի համայն զօրօք իւրով յերեսաց զօրացն Նատըրի որք հասին ՚ի Խորասանայ: Եւ թէ պէտ ՚ի յայսմ դիպուածոյս զերծաւ Հասանխան ՚ի հարուծոց նոցա՝ սակայն բոլոր գաւառն վրկանայ ՚ի յապականութիւն եւ ՚ի յաւեր վարեցաւ: Եւ ապա 1194 /588/ յամի? հայկազունեացս Նատըր արքայն վերստին տայ ռազմ ընդ տաճկաց մերձ ՚ի յերեւան քաղաքի եւ զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի բերան ծարաւի որոյ իւրեանց մատնէ: Արդ թէպէտ կանխաւ քան զայս Խոնդքարն տաճկաց կատարեաց զամենայն խնդիրս Նատըր արքայի ըստ որում եւ զորմէ ՚ի վերանդր յիշատակեցաք զի մի եւս յաւելցեն ՚ի վերայ միմեանց պատերազմաւ Սակայն Նատըր արքայն նիւթ հրոյ հպարտութեան եւ փառասիրութեան ներգոյացուցեալ ՚ի հոգւոջ իւրում որով եւ բորբոքեալ տոչորիւր ելանել անդր քան զսահմանս մարդկային եւ անցանել զուխտիւք եւ զօրինօք իւրովք Վասն որոյ եւ պատերազմ անդադար ՚ի վերայ տաճկաց յարուցանէր զի միանգամայն եւ տիրեսցէ ՚ի վերայ տաճկաց պետութեանց  որով եւ զայլս տեղիս նուաճել մարթասցէ Արդ աստանօր յորժամ տեսանէ Նատըր թէ վտանգ մեծ անձին իւրոյ պատահեսցի ՚ի շփոթեալ խռովութեանց երկրին իւրոյ, եթէ ոչ դարձցի յետս յերկիր իւր . վասն որոյ խօսի զխաղաղութիւն ընդ տաճակաց, եւ մշտնջենաւոր դաշամբ զհաշտութիւն առ նոսա հաստատէ ՚ի 1195 յամի? արամազեանս տումարի: Եւ ապա ՚ի բաց թողացուցեալ զտաճիկսն ՚ի սաստկութենէ պատերազմաց կամեցաւ չուեալ առ կողմամբքն վերիացւոց աշխարին, եւ գնալ յասպահան ժամանել: Բայց նախ գրէ զհրովարտակս եւ առաքէ ՚ի վրացտուն, եւ ՚ի նոցանէ պահանջէ զորդիս համայն Ազնուականաց երկրին ՚ի պատանդս պահել զնոսա առ ինքն . սակայն վիրք եդին իմտի մանաւանդ զձեռս իւրեանց ՚ի սուր անկանել, քան թէ հնազանդիլ անիրաւ հրամանի նորա: Եւ այսպէս իսկ նշկահեալ արհամարեցին նոքա զհրամանս նորա, եւ ՚ի բաց յանձանց իւրեանց թօթափեցին զամեհի լուծ ապառում բռնաւորին այնորիկ . եւ քաջութեամբ իսկ յետ վարեցին զգունդս պարսից որք գնացեալէին /589/ անդ ժողովել զհարկս արքունական եւ յերկիւղի պահել զնոսա Այլ Նատըր արքայն գոլով յամենուստ կուսէ ՚ի մէջ մեծի վտանգից գոլով յամենուստ կուսէ ՚ի մէջ մեծի վտանգից որոց վասն ոչ կարաց զվրէժս նոցա հատուցանել այլ վաղվաղ ընթացիւք աճապարեալ ժամանեցաւ յասպահան քանզի լուր էհաս նմա թէ ապստամբութիւն ինչ սկսեալէ ՚ի խորասան լինիլ Եւ յայնմհետէ յորժամ զդիպուած բարեբաղդ ժամանակի յաջողութեաց նորա փոխարկեցան ՚ի վատթարն կոյս եւ զըանաջողակ արկածք վատաբաստիկ թշուառութեանց շուրջ զնովաւ պատեցան ըստ քանոնի յեղափոխ ժամանակի որ գրեթէ ոչ կարէ պահել զիրս միշտ ՚ի մի եւ ՚ի նոյն կացութեան Այնուհետեւ յայտնէ զփոքրոգութիւնս իւր ոչ կարելով տանել զդուզնաքեայ ջան աջողակ դիպուածս ուստի թողու նա բնաւին զմարդկային իրագործութիւնս որով ամենայն մարդիկք մարդ վերաձայնին զգենու այնուհետեւ գազանական եւ կամ թէ իսկ դիւական կերպարան Եւ մինչ յայնմ ժամանակի կայր նա յասպահան զբարբարոսութիւնս մեծամեծս եւ զսարսափոլից գործէ քազի աճեցոյց զբեռինս բնակչաց նորայ ծանրագոյն տուգանօք եւ զբազումս ՚ի յորոց անպարտ մահու դատապարտէր Որպէս եւ յազգէս մերոյ եւս իսկ ընդ կենդանւոյն այրել հրամայեաց զԷմնիազ Աղայն Խօջայ Մինասեանց եւ զՅարութիւն Աղայն Շէրհիմանեանց զսուտ բաղայս ՚ի վերայ նոցայ դնելով որպէս թէ գնեալ իցեն արդեօք զզարդ ինչ ձիոյ հօսէն արքայի: Բայց թուի թէ կասկածէր նա զազգէն հայոց համակիցք լեալք ընդ ապստամբութեան ազգին վրաց Քանզի յառաջագոյն յորժամ Նատըր պարտեաց զաղուանս եւ եկն ՚ի քաղաքս գնացին պարսիք ոմանք ՚ի Ղէյնոյն գեղջէ առ Նատըր եւ բողոք բարձեալ գանկատեցին զազգէս հայոց առաջի նորայ թէ ահուասիկ սադրելոյ նոցա ապստամբեցան աղուանք եւ եկին քաղաքս մեր /590/ ճնշեալ կործանեցին որպէս եւ ՚ի հաստատութիւն բանիս վկայ հաւատարիմ ունեմք զի եւ համակցեալ միաբանեցան ընդ աղուանից եւ նոքօք հանդերձ զգեղս մեր հրձիգ արարին եւ զաղխ մթերից մերոց յափշտակեալ կողոպտեցին եւ զմեզ իսկ ՚ի վերջին թշուառութիւնս հասուցին: Եւ ՚ի վճարել բանիցս այսորիկ պատասխան տայ Նատըր առ նոսա եւ ասէ Այո գիտեմ եւ ես զի յոյժ վշտացուցին հայք զձեզ Ուրեմն եթէ կամիցիք լսել ինձ եկայք զի առաքեցից զձեզ ՚ի խորասան, եւ անդ կեցջիք դուք խաղաղութեամբ: Որոց լուեալ զայնպիսի զլուր նժդեհութեան, մեծաւ թախանձանօք աղաչեցին զնա՝ տալով ցնա եւ զկաշառս եւս ՚ի բաց դարձուցին զվճիռն զայն: Բայց հրամայէ եւ ազգիս հայոց տալ ամ? ըստ ամէ? զտասն հազար թիւմանս, եւ մինչեւ ՚ի յայս ամ? յայնմ հետէ այնպէս ետուն . այլ ՚ի սոյն ամի՝? խստութեամբ պահանջեաց զազգէս հայոց զքառասուն եւ զհինգ հազար թիւմանս: Որ եւ ՚ի սոյն պատճառէ՝ բազումք յազգէս հայոց ետուն զամենայն ստացուածս իւրեանց, եւ ինքեանք մերկք եւ կողոպուտք անկան փախստականք ՚ի տար աշխարհ եւ յայնմ հետեւ սկսաւ իսկ խաթարել աղարտիլ զբազմամարդ եւ զգեղեցկաշէն աւանս մեր նոր Ջուղայ: Արդ՝ Նատըր արքայն զայն իսկ ՚ի մտի իւրում ունելով, կարծեաց զազգէս հայոց գոլ համակիցք ապստամբութեան Վրաց: Եւ արդ՝ զայսոսիկ զառ ՚ի յինէն հակրճիւ քեզ տեսել եղեւ Ազնիւ ցանկալի իմ . իսկ այսու հետեւ զսպանմանէ նորա ՚ի նոյն իսկ եզերեալ կնքեսցուք: Արդ՝ ՚ի 1196 յամի? տոհմի թորգոմեան՝ եթող Նատըր զսպահան, եւ չուեալ խաղայր ընդ ամենայն բանակաւն իւրով առ կողմամբն կրմանայ մտանել ՚ի մաշատ քաղաք, որ եւ զորոց ոչ սակաւ տառապեցոյց զանողորմութիւն նորա /591/ քան զբնակչացն սպահանայ: Քանզի որպէս գրէ Անգլիացի վիպագիրն վասն նորա թէ՝ անսանձ եւ անխափանէր նա ՚ի կապից իրաւանց եւ արդարութեանց . որով իսկ եւ զամենայն չարութիւն ՚ի գործ արկեալ լրմամբ կատարէր: Եւ իբրեւ իսկ ել նա ՚ի Մաշատայ յետ բազում խստասիրտ անողորմուեաց եւ չուեալ ժամանէ ՚ի դաշտ մի որում Սուլտան Մէյտանայ վերակոչեն միով աւուրբ հեռի ՚ի մաշատայ: Եւ անտանօր կոչէ զոմանս ՚ի գլխաւորաց սարմատացւոց, եւ զայլոց զօրաց Սիւնիականաց զորաց հրամայէ յայնմ գիշերի ՚ի սայր սուսերի մաշել զամենայն պարսիկս որք էին ՚ի բանակի իւրում:

            Եւ իբրեւ ծանուցանել եղեւ զօրաց պարսից զկորուստ իւրեանց՝ որք ոմանք քաջազօրք եւ արիասիրտք, որոց գլխաւորն կոչիւր Սալէհբէկ ՚ի գիշերայն իսկ դիմեցին ՚ի խորան նորա եւ ՚ի վրանի անդ իւրում սպանին զնա Ահա այսպէս անկեալ սատակեցաւ պատուհասն երկնային նատէր ՚ի վատսուն եւ մի ամի կենաց իւրոց եւ ՚ի մետասան ամի Թագաւորութեան իւրոյ եւ վասն խստագոյն չարութեանց իւրոյ ոչ կարաց ժամանել ՚ի բարի վաղճանի Որով ուսանեմք մեք զի Թագաւոր մի եւ կամ իշխան որ փոխարկէ զգութ եւ զողորմութիւն ընդ անիրաւութեան նոյն գունակ թշուառաբար կորնչիլոցէ յաւուր միում եւ ոչ դիպեսցի նմա եւս զբարի վաղճան որպէս եւ նորայն նա եւ զայս գիտել իսկ ճահէ զի եթէ ժողովուրդք եւ մամ հնազանդեցեալք ոչ վարեսցեն զկեանս իւրեանց մոլեկան ախտիւք եւ ոչ հեռասցեն իսկ ՚ի յառաքինական գործոց ոչ կարէ Թագաւորն եւ իշխանն անսանձ կամօք իգործ արկանել զեղեռնագործութիւնս իւր Քանզի վասն հեշտասէր եւ մելեգնական բարուց ժողովրդեան առաքէ ՚ի վերայ նոցայ Ամենախնամն Աստուած զհովիւս չարս եւ զԹագաւորս անողորմս եւ զխոտասիրտս որովք պատժակոծք եւ դատապարտք լիցեն /592/ Որպէս եւ բան ինչ զՆատէր արքայէ ճառեն ժողովուրդք քաղաքիս թէ յաւուր միում կոչէ նա զհամայն նախարարս եւ զկուսակալս եւ զամենայն Ազնուականս ժողովրդոց ընդ որոց առ որս խօսի այսպէս թէ ասացէք դուք միաբան թէ պատժեսցէ եւ պատուհասցէ Տէր զայրս չարս եւ զանողորմս իսկ նոքա ոչ կամեցան ասել վասն զի գիտէին ամենեքեան թէ քան զնա այր չար եւ անողորմ ոչ գոյ նա եւ ՚ի կարծիս ասկան զի զփորձ առեալէին զհնարագիտութեան նորայ վասն որոյ կարծեցին թէ անու կամի զնորագոյն վնաս ինչ հասուցանել նոցայ Եւ իբրեւ ստէպ-ստէպ զնմանէ բռնադատեցին եւ նա պատասխանի տայ ցնոսա յետ այնորիկ եւ ասէ ահա դուք որք անողորմք եւ խիստք եւ ես ՚ի վերայ ձեր պատիժ եւ պատուհաս ՚ի Տեառնէ առաքեցեալ Ուրեմն ասէ մի ոք այսու հետեւ զիս պախարակեալ հենդնեսցէ որպէս թէ ես իցեմ վատ եւ անողորմ Ահա արդարեւ ճշմարիտ վճիռ որ զնմանէ արտադրեցաւ առ նոսայ քանզի անողորմ բռնաւորք ոչ երբէք կարեն խուել եւ կեղեքել զկեանս ժողովրդոց եթէ չիցեն ընկղմեալք եւ ընկլուզեալք ՚ի խորս մեղաց եւ անիրաւուեաց Որպէս եւ յայտնապէս? իսկ պարսկաստանաւ մեզ ծանուցանի վասն զի ոչ երբէք հնդատ եւ պակաս գտանին անողորմք եւ խոտասիրտք բռնաւորք յաղուանից պետութեան յարդ յերկրէ այսորիկ վասն մեղաց մերոց եւ անօրէնութեանց քանզի յորժամ վերջաւորեցաւ բռնաւորութիւնք աղուանից այնուհետեւ զսկզբնաւորեցաւ չար բռնակալութիւն նատիր Արքայի որ բռնակալութիւն աղուանից ազգին սա? որով համեմատելով յոյժ թեթեւագոյն գանի եւ նորայնն յոյժ ծանրագոյն Որով իսկ բոլորովիմբ կաշկանդեալ տուայտեցաւ բոլոր Պարսկաստան եւ ՚ի ծայրագոյնն իսկ ըմբոշխնեաց  զթշուառութիւն: Եւ իբրեւ ոպառեալ եզերեցաւ չար բռնակալութիւն նորա յայնժամ իսկ եւ իսկ եղեւ կալաւ /593/ սկիզբն այլոց չարագունից բռնակալութեաց որք մինչեւ ցայսօր մի զկնի միոյ ել եւ էջս առնելով տզրկաբար ծծեն զարիւնս մեր, եւ զկեանս ողորմելի ժողովրդոց երկրիս խոշտանգանօք քաղեն: Ըստ որում եւ զորոց իսկ ՚ի վայր գնացեալ՝ դուղնաքեայ բանիւք ծաբուցից որով իմասջիք եւ գիտասջիք արդեօք՝ զի ճշգրիտէ յոյժ զասացեալս թէ՝ Մեղքն թշուառական առնէ զժողովուրդս . այլ արդարութիւն բարձրացուցանէ զազգս: Եւ զի՞է? ինձ արդեօք յաճախ ՚ի սոյն դեգերիլ՝ որ ստուգութեամբ զառ յայսցանեաց գիտեն ամենեքեան, եւ կարի իսկ քաջ . ուրեմն արդէն իսկ վերստին դարձուցից զբանս իմ առ նադըր, եւ զնմանէ խօսեցայց, եւ զնոյն իսկ ջանացից եզերել:

            Արդ՝ երանի՞ թէ Նատըր Արքայն ըստ հաւասար քաջութեան իւրոյ՝ բարոյական առաքինութեամբ պերճացեալ իցէր եւ բարգաւաճեալ . արդար եւ ճշմարիտ իսկ գոգջիր՝ զի թարց իմիք խոչընդակի, եւ առանց իրիք սպուժելոյ`  իսկ եւ իսկ հասանիցէր ՚ի կատար ցանկութեան ըղձից իւրոց: Բայց նա այնքան չափազանցաբար ՚ի յանողորմութիւնս եւ յամբարտաւանութիւնս հակեալ ձկտեցաւ մինչ զի ասեն թէ՝ նա երբեմն զգայլս անբանս՝ սաստկապէս տուժեաց տուգանօք:

            Քանզի պատմեն ամենայն ոք ՚ի պարսկաստան բան զորմէ թէ՝ ՚ի ժամանակս յեղանակոջ գարնան յորժամ զվտառս եւ զջոկս ջորւոց նորա ՚ի մարգագետին եւ ՚ի խոտաւէտ տեղիս ուրուք յարօտս ճարակէին: Գայ գայլ մի, ուտէ մու ՚ի ջորւոց անտի եւ իբրեւ զգացաւ Նադըր՝ թէ եկեր գայլն զջորին իւր, յոյժ զայրացեալ ցասնու ՚ի վերա գայլոյն ասելով, մի թէ ոչ գիտէր գայլն՝ թէ ջորին իմէ, ապա ո՞րպէս իշխել համարձակեցաւ ուտել զջորի իմ: Ուստի ՚ի նմին ժամու վաղվաղակի առաքէ զջորեպետն եւ կամ /594/ զպահակն ջորւոց գնալ եւ բերել զգայլ զայն առաջի իւր: Իսկ նա թէպէտ ոչ կարէր գտանել իսկ զգայլն զայն որ եկեր զջորին . սակայն գնացեալ կալաւ զայլ գայլ մի ՚ի յանապատի ուրուք, եւ եբեր զնա խստագոյն կապանօք առաջի արքայի: Եւ նա հրամայէ տանել զգայլ, եւ առ դրան վրանի համայն նախարարաց իւրոց բրածեծ առնել . առ որոյ խորանաւ ասէ զգայլն սատակեսցի առջիք զնմանէ զքսան եւ հինգ հազար թիւմանս:

            Եւ մինչ նա յածեալ շրջեցուցանէր զգայլն ՚ի բանակի անդ առ ՚ի կատարել զհրաման արքայի . ապա ամենայն ոք ելեալք աղաչէին զնա եւ տային ցնա զկաշառս բազում առ ՚ի դարձուցանել զգայլն ՚ի դրանէ իւրեանց Քանզի ասէր իսկ ամենայն ոք մի գուցէ արդեօք սատակեսցի զգայլն առաջի դրան խորանի մերոյ եւ ապա միայն մեք վճարեսցուք զքսան եւ հինգ հազար թիւման տուգանս գայլոյն արդ այսպէս առնելոյ ՚ի միջոց դոյզն ժամանակի առաւել քան զոր պահանջէրն նատէր առին զկաշառս ՚ի նախարարաց նորայ Ահա քեզ արդեօք գազանական մտաց բերք եւ տարապայման ագահութիւն եւ առաւելաշանց խստասրտութիւն: Վասն զի կամէր առ ՚ի որով զբռնաւորակն իշխանութիւն իւր ՚ի գործ արկանել եւ զախտ ագահութեան սրտի իւրոյ լցուցանել: Ապա զմէ՞ իսկ եւ կամ որով բարի պարագայիւք կարէր նա մերձ ընդ մերձ վերաժամանեալ ըղձի իւրում զոր ոչ միայն թէ չկարաց հասանել այլեւ դժպատեհ եւ չարագոյն օր հասիւ վաղճանեալ կընքեաց զժամանակս կենաց իւրոց Քանզի պատեհէ օրինաւոր թագաւորաց եւ իշխանաց բազում անգամ վասն օգտի հասարակաց կերպիւ իւիք զփառս անունան իւրեանց իբր թէ կորուսանել: Բայց ոչ եթէ բոլորովիմբ կորուսանել այ զի այնու առ յապա զմեծամեծ փառս եւ զգովութիւնս որսասցեն եւ գտցեն իսկ իշխանք եւ դատաւորք բռնակալք /595/ հանապազ դիտեն եւ զհնարս գուն գործեալ հայթաթեն ամբողջ պահել զփառս իւրեանց զմեծագոյն ոճիրս եւ զվնասըս հատուցանելով հասարակաց յայն սակս գլխովին կորուսանեն զփառս իւրեանց եւ ոչ երբէք իսկ գտանել կարեն: Զոր օրինակ Նատիր արքայն եւ այլք բազումք կամելով միշտ զփառս իւրեանց իբր թէ անփոյթ եւ անվկանդ պարհել յաւուր իւրեանց եղծին եւ աղարտեալ ապականեցին: Իսկ զկնի սուսերահար սատակման Նատիր արքայի այր զարամբք ելեալ իւրաքանչիւր ոք յինքն կորզել կամէր զպետութեան գահ: Ուստի մեծամեծ խոռովութիւնք եւ սասանութիւնք եւ ամպրոպք ? աղխատրոյ զվտանգից առաւել քան զառաւել յայնմ հետէ պարտեալ պաշարեցին զպարսկաստանաւ: Ահա արդ բաւական լիցի զոր ինչ զսմանէ ՚ի պահանջմանէ կամաց քոց ստիպեալ կարճ ՚ի կարճոյ եւ հարեւանցի իմիք քեզ ծանուցաք: Արդ աստանօր ժամէ մեզ, այսուհետեւ իսկ զկնի եկելոց նորա արտաճառել հակրճիւ . Որք ՚ի չարագոյն ծննդոց նորա, եւ ՚ի հարազատութենէ՝ մի զկնի միոյ թագաւորեցին սակաւ ժամանակօք ՚ի վերա պարսից:

            Զասու ժամանակաւ մեռանի Երանելի Առաջնորդն Աստուածատուր Րաբունապետ ՚ի 1194  յամի? Արամազեանս . եւ այնու հետեւ փոխանորդէ զաթոռն զՏէր Պօղոս վարդապետն ջուղայեցի, որ էր այր առաւել վարժեալ եւ հրահանգեալ ՚ի գիտութիւնս մարմնականս, քան յԱստուածային գրոց: Ահա յայնմհետէ բաց ՚ի Տէր գէորգայ երջանկափայլ Րաբունւոյ ամենեքեան իսկ յաւէտ բռնակալութեամբ՝ քան օրինօք նստան ՚ի գահ այցելութեան . եւ այլն:

/596/ Թէ զկնի Նատիրայ Ոյք? արդէօք տիրէցին ՚ի վերայ պարսից մինչեւ ցԱլիմէրտան խան եւ ՚ի սպառումն տոհմի նորայ:

Պրակ չորէքտասան էրրորդ ԺԴ 14

ռճձե

ռչլզ

            Արդ՝ որպէս ճառեցաք վաղագոյն թէ սպանին զնատէր 1196 թուոջս մեր եւ յորժամ սպանին զնա ՚ի նոյնամ փոխանակ նորայ Թագաւորեցուցին զՇահռուխ որդի որդոյ նորայ Ըռըզայ ղուլոյ միրզայի ՚ի մաշատ Սա սպան զհօր եղբայրն իւր Նասօլայ միրզայ եւ զայլ համայն ազգայինս իւր որ անդանօր իսկ առձեռ պատրաստ գտան Քանզի կամեցաւ ինքն միայն ազգաւ տիրել ՚ի վերայ ամենայն արեաց եւ պարսկաստանայ եւ ժառանգել սեպհականել յիւրում ծննդոջ զգահն արքայական: Իսկ իբրայիմ խան եղբայր նատըրին որպէս զորմէ ՚ի վերագոյն պրակոջ ճառեցաք թէ սպանաւ նա ՚ի մարտի խռանն ՚ի լեռնականաց ալանաց ունէր նա զորդիս երկուս որոց անուանքն երիցուն Ադէլ եւ կրտսերին իբրայիմ կոչիւր Սոքա միայն զերծան իւրոյ Շահռուխ արքայի զի էին նոքա բնակեալք ՚ի գանձակ Շահաստան այսէ ՚ի Թաւրէզ եւ ունէին ընդ տեղի հօր իւրեանց զմարզպանութիւն գաւառացն Ատըրպատականի իսկ Ադէլ իբրեւ լսէ թէ Թագկապեաց Շահռուխ եւ ջընջեաց յերկրէ զբնաւարու ազգայինս իւր եւ խորհի իսկ ազգաւ տիրել զպարս եւ ինքն ընդ ծննդովք Թագաւորել ՚ի վերայ նոցայ Ուստի զայրացեալ ցասնու նա ՚ի վերայ նորայ եւ ընդ նմա հակառակ Թագ կապէ ՚ի գլուխ իւր եւ գումարտակ յոգնագունդ հրոսակաց արարեալ խաղայ ՚ի վերայ ամենայն ընդվզեալ եւ վտարանջեալ ապըստամբաց որք շուրջ զիւրեւ էին եւ նուաճէ զնոսայ ամենեսեան: Իսկ անուհետեւ /597/ եղբայր իւր իբրայիմ միրզայ կարգէ ՚ի վերայ սպահանայ արքայանիստ մայրաքաղաքին եւ ՚ի շրջակայից նորայ մարզպան եւ ստրատելատ որեւ հանդերձ զօրու առաքէ զնա ընդ Որոյ ՚ի մերձենալ քաղաքիս յասպահանայ ելանեն ընդ յառաջ նորայ ամենայն քաղաքացիքըն եւ կարի մեծագոյն յարգանօք ընդունեն զնա իբրեւ մարզպան եւ սպարապետ առաքեցեալ յարքայէ եւ տարեալ զնա նստուցանեն ՚ի պալատոջ արքունական Եւ յետայնորիկ եղբայր նորայ Ադէլ Արքայի զկասկած առեալ զեղբօրէ իւրմէ զմտաւ ածելով թէ մի գուցէ ՚ի սադրելոյ յոմանց ապստամբութեան թեկնածիցէ եւ հակառակաբար եւ նա անդ յասպահան զԹագ ՚ի գլուխ իւր կապեսցէ Սորին այսու ոմն ՚ի մտերիմ ընա լագոյն բարեկամաց իւրոյ Զօրապ խան անուն յաղէ վրաց աւադիկ իսկ առաքէ յասպահան առ եղբայր իւր առ յայտնի երեւութաբար ունելով զփաստաբանական իմն պատճառ իբր թէ վասն գործոյ իրիք եկեալ իսկ ՚ի ծածուկ աներեւութապէս նիւթեալէր զնա զի դաւով իմն նենգ գործեալ սպանցէ զեղբայր իւր եւ ընդ նորայ ինքն իսկ նստցէ զտեղին նորա: Եւ յորժամ գայ նա յասպահան մեծաւ պոտուով ընկալնու զնա իբրայիմ խան եւ զյայտնի գործս նորա կատարէ ՚ի փառս եղբօր իւրոյ արքայի ոչ ինչ բնաւ գիտելով զնենգութէան խարդաւանաց եղբօրն որ ՚ի ծածուկ տուեալէր ՚ի ձեռս նորայ Այլ նա ոչ ինչ զնմանէ իսկ գուն գործեաց կատարել այլ ըստ բարոյից վրացեաց եմուտ ՚ի գիներբուս որով արբեալ յայտնէ զծածուկս սրտի իւրոյ արանց ոմանց որոյ մտերիմ վարկուցեալէր: Յորոց ոմն փութանակի գնացեալ զեկուցանէ իբրայիմ միրզայի զմեղմեխ գաղտնի զդաւաճանութիւնս նորայ որ ՚ի դաւելոյ արքայի եղբօր իւրոյ պարտ իսկ էր նմա զնոյնն ՚ի դէպ եւ ՚ի պատեհ ժամանակի ՚ի լրումն հանալ Յորժամ լսէ նա /598/ զմահառիթ նենգութիւն առն այնորիկ, իսկոյն հրամայէ մտերիմ ծառայից իւրոց կարծրագոյն տանջանօք պատժել զնա մինչեւ մեռցի Եւ իբրեւ գայնա, եւ մտանէ իպալատ անդր առ ողջունատութեան մորա, վաղվաղակի յօշատեցին ընդ կենդանւոյն զմարմին նորա: Իսկ նա այնուհետեւ եբարձ զառագասռ եւ զպատրուակ ապստամբութեամբ որ ՚ի կաղաղ թագստեան սրտի իւրում ունէր, եւ ակնակառոյց լեալ սպասէր ՚ի դիպօղ ժամու ՚ի գործ արկանել Արդ աւադիկ գտեալ զժամանակ յոյժ պատեհագոյն որով համարձակաբար ցուցանէ զապստամբութիւն իւր առ եղբայր իւր Ադէլ ուստի յետ այնորիկ սկսանի համախմբել զյոգնաթիւ գումարտակս զօրաց եւ հորդել զռահ մարտի ընդ եղբօր իւրում Որոյ առեալ զբազմութիւն ստայից եւ զգունդ հրոսակաց խաղայ նոքօք եւ հասանի մերձ ՚ի թաւրէզ ուր տայ գուպարս մարտի ընդ եղբօրն եւ յաղթեալ ձերբակալ զնա առնէ եւ բրել զաչս նորայ հրամայէ իսկ զկնի յաղթութեան այսմիկ ինքն Իբրայիմ թագ ՚ի գլուխ իւր դնէ եւ Թագաւորէ ՚ի վերայ կողմանցս պարսկաստանայ Այլ յորժամ լսէ Շահռուխ արքայն զդիպուածս զայսոսիկ իսկոյն զօրս բազումս առաքէ ՚ի մաշատայ առ ՚ի տալ ընդ իբրայիմ արքայի եւ կործանել զյաւակն զօրութեան նորայ Որոց ժամանեալ մերձեցան իրեաց ՚ի տեղւոջ իմիք տուեալ մարտ յաղթեցին զնա եւ ըմբռնեալ զնա եւ զԱդէլ եղբայր նորայ տարան ՚ի մաշատ առ արքայն Շահռուխ Որեւ վաղվաղակի սպանանել զնոսայ հրամայէ եւ ապա ինքն միայնակ տիրէ ՚ի վերայ ամենայն տէրութեան պարսից Բայց յետոյ որք ոմանք որք ՚ի բնուստ ունէին զխէթս ընդ տանն նատիրայ համախորհրդածութեամբ միաբանեալ բրեցին զերկոսին լուսարանս Շահռուխ արքայի եւ գահընկէց զնա արարեալ ՚ի բաց իսկ ընկեցին ՚ի Տերութեան ժառանգութէան /599/ զի իսպառ բոլորովիմբ ջնջեսցի զանուն նատիրայ յերկրէ եւ ապա ինքեանք փոխանակ նորայ նստուցին զտեղի նորայ զայր ոմն որ ծառայէր իմամ ըռըզայի գերեզմանին եւ կոչեցին զանուն նորայ Երկրորդ Շահ Սէլէման զորոյ եւ ՚ի տոհմէ Շեխ Սէֆւոյն գալ ասէին ՚ի կողմանէ դստերաց: Եւ իբրեւ ոչ բազում աւուրք անցին ՚ի վերայ առն այնորիկ . բարեկամք Շահռուխայ ժողովեցան ՚ի միասին Սլեմանայ արքայի զրկեցին զնա ՚ի լուսոյ աչաց բրելով զբիբսն նորայ նստուցին զկուրացեալն Շահռուխ որեւ առաքէ զոմն Ավբօլ Ֆաթ խան ՚ի Սպահան որ էր ազգաւ լօռ եւ զորոյ հաւատայ զմարզպանութիւն կողմանցս եկբատանացւոց այսինքն Արաղստանայ:

            Ահա այսոքիկեն որք տիրեցին զկնի Նատիրա, այսինքն Շահռուխ, Ադէլ, Իբրայիմ, Սլէման, եւ դարձեալ Շահռուխ . որպէս պատմեցաք մինչեւ ՚ի գալ Ալիմէրտէն խանի ՚ի Մաշատայ յասպահան հարիւր արամբք, եւ ապա գնալն աստի ՚ի լօռաստան առ ազգայիսն իւր, եւ հանդերձ նոքօք դառնալն յասպահան, եւ տիրելն զպարս . որպէս եւ զորմէ ՚ի յառաջիկայ պրակոջդ լիալիր ուսանելողեմք հանդերձ Աստուծով։ Իսկ այժմ գրեսցուք զորքանութիւն ումաց նոցա, եթէ քանի ամ տիրեցին ՚ի վերա տարսից, ահա ոչ արդեօքաւելի քան զչորս ամս Թագաւորեցին մի զկնի միոյ, Բայց յաւել քան զերիսեանն Շահռուխ Թագաւորեաց:

 

/590/ Թէ զկնի նոցայ որպէս տիրէաց Ալիմէրտէն խան յասպահան քաղաքիս որ կենդանի էր շահռուխ ՚ի Մաշատ մինչեւ ՚ի կորուստ նորա Պրակ հնգետասան երրորդ՝ ԺԵ 15

ռճղզ

ռչխէ

            Եւ յաւուրսն ընդ յայնոսիկ մինչ կայր տակաւին կենդանի Արքայն շահռուխ ՚ի մաշատ քաղաքոջ գայ անտի այր ոմն յասպահան քաղաք առ համազգի իւր Ավբօլֆաթ խանն որոյ անունն կոչիւր Ալիմէրտէնխան որէր ազգաւ լօռ եւ նահապետ գնդի նոցայ: Ուստի յոյժ մեծարեալ պատուեաց զնա Աբօլ ֆաթ խան եւ կարի յարգանօք ընկալաւ առ համազգութեանն: Իսկ նա զի էր այր շրջահայեաց եւ հնարագէտ որ քան կացեալ մնաց յասպահան զհամայն ելմուտ քաղաքիս եւ զամենայն հնարագիտութիւնս քաղաքացւոց ակահ լեալ որ չափ եւ մարթ իսկէր նմա տեղեկացաւ: Եւ ապա յաւուր միում եկն եւս ՚ի նոր ջուղայ, եւ ՚ի ջուղայեցւոց անտի յոյժ մեծարեցաւ . եւ անտուստ եկեալ ՚ի սուրբ վասն մեր առ ՚ի զնին զբօսանաց, եւ ՚ի սրբազանից վարապետաց եւս յարգանօք ճոխացաւ: Եւ ապա յետ այսր ամենայնի՝ թողու զասպահան, եւ անցեալ գնայ ՚ի լօռաստան առ ժողովուրդս իւր իւր, եւ զսիրտ նոցա ամենեցուն առ ինքն յանկուցանէ: Որովք ապա ելեալ ՚ի Խռաստանայ մեծաւ արշաւմամբ գայ ՚ի վերա սպահանայ քաղաքիս . եւ իբրեւ մերձեցեալ ժամանէ ՚ի գեօղն Կեազ, որէ մերձ յասպահանայ, ՚ի դաշտի անդ բանակետղ առեալ նստէ ամենայն բանակաւն իւրով: Զայն լուեալ նախարարացն պարսից միաբանեալ յարձակեցան ՚ի վերա նորա եւ ՚ի պարտութիւն  զնա մատնեցին, եւ արարին փախստական: Իսկ նա զերծեալ ՚ի սրոյ պարսից՝ գնայ անդրէն /591/ առ ժողովուրդս իւր եւ անդ ժողովէ դարձեալ զցրուեալ զօրսս իւր եւ խրախուսական բանիւք քաջալերէ զնոսայ զամենեսեան էր եւ ՚ի ժամանակին յայնմիկ ՚ի լօռաստան այր ոմն Քեարիմ անուն որէր ծնեալ ՚ի տոհմէ ստրկաց բայց էր հզօր զօրութեամբ եւ ՚ի մարտս պատերազմի յոյժ հրարանգեալ որոյ էին երեք եղբարք նոքին եւս որք զօրաւորք Զնա եւս յորդորեալ աղաչեաց Ալիմէրտէն խան գալ ընդ իւր ՚ի պատերազմ խոստանալով նմա կարգել սպարապետ ՚ի վերա զօրաց իւրոց եւ եթէ ասէ քեւ յաղթեցից այժմ պարսից եւ Թագուորեցից յասպէհան տաց քեզ զնորն ջուղայ ուր բնակեալեն հայք լի փարթամութեամբ ամենայն գանձիւք նոսին հաճեալ ընդ այս Քերիմայ յանձնէառ եւ ՚ի դիմել լօռոց խաղացին պարսիկ դարձեալ ամենայն միաբանութեամբ ՚ի ձորհանգէտ դաշտն որ կոչի քէիզ ՚ի վերայ նոցա ուր լօռացիք հարին զնոսայ չարաչար յոյժ: Եւ Քէրիմ Սպարապետ արար բազում քաջութիւնս մինչեւ վանել զամենայն պարսիկս եւ գալ հասանել յասպահան ուր մտեալ Ալիմէրտէն խանին առնէ բազում կոտորածս եւ Թագաւորէ ՚ի քաղաքիս եւ տայ Քէրիմայ զջուղայ ըստ խոստման իւրում իբրեւ գայ մտանէ Քէրիմ սպարապետ ՚ի ջուղայ բազում պատիւ ցուցանեն նմա ջուղայեցի հայքս առաւել քան զոր կարծէրն որով եւ անկանի գութ ՚ի վերայ նոցայ եւ յօրէ յայնմանէ եղեւ հայոցս պաշտապան: Իսկ ապա Քէրիմ գնայ կամօք Ալիմէրտէն խանի ՚ի կողմանս եկբատանացւոց մարաց առ նուաճելոյ զայնոսիկ որք նշկահել արհանմարէին զտէրութիւն լօռոց: Եւ իբրեւ չոդաւ Քէրիմխան ՚ի ողմանս այնոցիկ Ալիմէրտէն խան ՚ի ջուղայեցւոց սաստիկ հարկս պահանջեաց ՚ի միում նուագի իբրեւ ղարիս հազար թիւման: Որով եւ գերեթէ ոչ սակաւ վշտագնեցաւ նորս ջուղայի եւ ՚ի խորին թշուառութիւնս ժամանեցաւ: /592/ Ուստի եւ զայրն զայն որէր մի ՚ի ծառայից Քէրիմխանայ որում յանձնեալ էր ջուղայ ՚ի ձեռս նորա, յոյժ խուեալ կեղեքեցին, եւ արարին ՚ի ջուղայէ փախստական: Որոյ փութանակի առ Տէր իւր Քէրիմխան գնացեա, առ որ ազգէ զամենայն իրսն ստուգութեամբ: Իսկ իբրեւ ետես Քէրիմխան զի ոչ եկաց ալիմէրտէն յուխտին իւրում զոր ուխտաց պահել հաստատուն . յայն սակսլցեալ զայրագին ցասմամբ գրէ գիր առնա նոյն ժամայն, այսպիսի իմն օրինակաւ: Թէ օրէնէ իսկական Թագաւորոաց ոչ երբէք ժխտել, եւ կամ ջրել զուխտս իւրեանց, այլ պահել յաւիտեան, եւ մնալ հաստատուն յուխտի իւրեանց: Որդ ծանիր այժմ որով հետեւ դու ոչ կացեր հաստատուն յուխտիքում, այլ ժխտօղ գտար եւ զլացօղ, եւ զնոյն իսկ ջրեցեր առանց իրիք արդարութեանց: Քանզի զնորն ջուղայ, զոր դաշամբ ուխտի խոստացար տալ ինձ, եւ ետուր . այժմ հանեալ թափեցեր յինէն եւ յափշտակեցեր թարց իրաւանց, զողորմելի բնակիչս նորա, խստութեամբ կապտեցեր, եւ զծառայն իմ անտի մերժեալ հալածեցեր: Վասն որոյեւ ես երբէք կացեալ մնամ յակաստանի յուխտի իմում . այլ յայսմ հետէ նշկահեալ արհամարեմ զքեզ, եւ զտէրութիւն քո, եւ ջանամ բնաջինջ առնել զքեզ եւ կործանել: Ահա կանխագոյն զեկուցի քեզ լեր պատրաստ, զի եկեալ մարտիւ միմեանց հանդիպեսցուք . զի ում եւ հաճեսցի Տէր շնորհեսցէ նմա զյաղթանակ մարտին, եւ զգահն Տէրութեան:

            Եւ զայս գիր յորժամ ընթերցաւ Ալիմէրտէնխան՝ դողումն՝ սոսկումն՝ եւ սարսափումն կալաւ յանձն նորա, զի գիտէր թէ՝ սիրելիէ նա ամենայն զօրանց եւ զամենայն զորինչ ասէր՝ կարէր առնել: Ուստի թողու նա զարքայանիստս յասպահան, եւ անցեալ գնայ ՚ի լօռաստան առ ՚ի ժողովել անդ զբազմութիւն զօրաց /593/ որովք ՚ի դիմի հարկանել կարասցէ Քէրիմայ: Յորժամ լսէ քէրիմ խան զգնալն նորայ ՚ի քաղաքս գայ սաստիկ արշաւմամբ եւ շքեզ փառօք մտանէ յասպահան ապա յետ քանի ամսոց ելեալ խաղայ ամենայն բանակաւն իւրով ՚ի մարտ ընդ դէմ Ալիմէրտէնայ Եւ իբրեւ հանդիպեցան իրեանց ՚ի տեղւոջն որ կոչի պարսից բարբառովն զարդաքու այսինքն դեղին լեառն ուր ետուն ընդ միմեանս ճակատ մարտի յաղթօղ գտաւ անդ առիւծն Քէրիմի Ալիմէրտէնայ լքեալ զնայ արար փախստական: բազում որք ՚ի զօրացն Քէրիմխանի ՚ի բաց եդեալք զոգիս իւրեանց հետամուտ եղեն զկնի նորա ոչ կարացին ձերբակալ առնել զնա այլ նա գնաց մազապուր փախստեայ ՚ի հարաւակողմ քաղաքիս ուր բնակարաննէ լօռաց առ ժողովուրդս եւ յազգայինս իւր յարեցաւ Ուստի որք երկու որոց անուանքն մահմատ խան եւ շեխալի խան կոչիւր եւ էին ազգականք եւ մտերիմ ընտանիք քէրիմ խանի Սոքա ելեալք գնացին հնարիւք իմն յերեսաց նորա իբրթէ հատուածեալք ՚ի քէրիմ խանէն չոգան եւ ժամանեալ մերձեցան ատ ալիմէրտէնխան ուստի եւ նա իսկ հաւատայ նոցա եւ յոյժ սիրով զնոսա ընկլնու իսկ մահմատխան խաբկանօք մատուցեալ ընդ յառաջ առ երկրպագութիւն ձօնել զնա իսկոյն հարկանէ դաշնակաւ զՍնակուշտ նորայ եւ ըսպանանէ զնա ՚ի ներ վրանի իւրում գոյժ աղաղակի սպանման նորայ յորժամ էհաս յականջս զօրաց նորայ եւ թանձրանայր մինչ այս մինչ այն  նոքայ հեծեալք յիւրաքանչիւր նժոյգ եւ օդապարիկ երիվարս անկան փախստեայ յասպահան առ քէրիմ խան:

            Ահա աստանօր կատարեցաւ մասն առաջին արդ ժամէ մեզ այսու հետեւ զերկրորդ մասն վճարել որէ ճեշտ պատմութիւն գործոց Քէրիմխանի մինչեւ մահ նորա բովանդակելով:

            /594/ Եւ արդ յաւուրս յայսորիկ Պօղոս վարդապետն ընկեցին յառաջնորդութենէ, եւ փոխանակ նորա Զաքարիայ վարդապետն նստուցին զտեղի նորա . որ էր տեղեաւ Թիլֆիզեցի եւ բնիկ միաբան սրբոյ Էջմիածնի: Ապա եւ զնա ընկեցին, եւ զԳեորգ վարդապետն որ էր այր Աստուածաշնորհ եւ մեծիմաստ, (որպէս եւ զորմէ կանխաւիսկ ճառեցի ՚ի ճառըս Նատըր արքայի . ) ՚ի Բասրայ նաւահանգիստ քաղաքոջ կարգեցին Առաջնորդ: Որ բարւոք տնտեսութեամբ մատակարարեց զեկեղեցին Քրիստոսի, եւ հաստատեաց զամենեսեան ՚ի Քրիստոս վարդապետական քարոզութեամբ . եւ ապա ծերացեալ լիաւուրբք վաղճանի յամենայնի Տէր 1768 եւ թաղի փառաւորապէս ՚ի սուրբ վասն մեր:

            Եւ յետ նորա յաջորդէ զտեղի նորա Մկրտիչ վարդապետն: Զորոյ պատմութիւն առ յեպոսուգիւ գրելոցեմ զամենայն . այլ արդիս՝ փութամ, ճեպիմ առ ՚ի վաղվաղակի աւարտել զառաջադրեալ իրողութիւնս մեր: Զի գործ այս մեծէ, եւ կեանք մարդոյս վաղանցուկ եւ դիւրեղծական

լռմօօ

իռմօօ

ռչծա

ռչծա

 

Յայտնի է ընթերցողաց զի դիտաւորութիւն սկսանելոյ մեր տպագրութիւն պատմութեանս է զի աւարտիցի յընթացս տարոյս որպէս զի յետ կազմելոյ զերկոտասան ազդարարս յայսմ ամի գտցի անդ զողջուն պատմութիւնս այս, վասն որոյ հարկ եղեւ մեզ երկարել յայսմ ազդարարի քան զսովորութիւնն բաժին պատմութեանս որպէս զի կատարիցի ՚ի յետեւօղ ազդարարին եւ այսպէս աւետեմք ընթերցասիրաց զի զմնացորդ եւ զաւարտ պատմութեանս պահեցաք ՚ի միւսում ազդարարոջ ընծայել:


/595/ Հետեւմունք Պատմութեան Հէիդարալի Խանի Արարեցելոյ ՚ի Պարոն Յակոբ Սիմոնեանէ Սկսելոյ Ադամ ամսոյ Ազդարարի, այժմ Սկսեալ ՚ի 541 երրորդ էջէ Դամայ ամսոյ Ազդարարէ

   Եւ ինքն սկսաւ զօրաժողով առնել եւ մարզել զօրսն ամենայն առաջի աչաց իւրոյ մինչեւ ամիսս երկու եւ յաւուր միում եկն սուրհանդակս երկու ՚ի մադրաս քաղաքէն բերին թուխթ խորհրդարանէ ետուն ինքեան ընթերցաւ գրեցեալ թուխթն իսկոյն  հրամայեաց դպրի միոյ գրեալ պատասխան թղթոյն այսպէս տասն եւ ութն ամսոք յառաջ առաքեցիք առիս պատրի մի դեսպանութիւն նա ՚ի կողմանէ պատմեաց ինձ զամենայն եւ արարինք խոսակցութիւն բազում եւ ապայ ետու պատասխանիս եւ արարինք խօսակցութիւն բազում եւ ապայ ետու պատասխանս եւ արձակեցի գալ առ ձեզ այժմ միւս անգամ կամիք հարցանել ինձ թխթով բայցես ոչինչ ունիմ ասել կամ պատասխանել թէ ոչ այնէր զասացեալն իմ ամենայն որ առաքեցի ընդ դեսպանին ձերոյ այժմ էլ նոյնն ասեմ եւ կամ ՚ի նոյն կարծիս կնքեաց թուղթն եւ ետ ղթխթաբերք սուրհանդակս յետայնորիկ հրամայեացվրանն իւր կանգնեցուցանել արտաքոյ եւ զօրքն ամենայնի պատրաստ լինիցեն յամենայնի տեառն 1780 յասմսեկան ապրելի ել քաղաքէն բնակեցաւ ՚ի մէջ վրանին իւր մինչեւ յաւուրս եօթն եւ անտի չուեաց բազմախումբ զօրօք դէպ ՚ի բէնկլուր եւ ոչ ոք դիտէր ուր էր երթալոց ասեն թէ էին զհետ իւր քառասուն հազար հեծելազօրք եւ յարիւր հետեւակարք պատերազմօք երեսուն հազար պահակս եւ այլ բազում ազգս խառնիճաղանչս որք էին անթիւք եւ անտի սկսաւ հանդարդաքայլ երթալ դէպ ՚ի կռնաթակ պատճառ այս պատերազմիսէր այս անկաւ խռովութիւն երօպիայ ՚ի մէջ անկլիացւոց եւ ֆռանկսսաց յամենայնի տեառն 1778 հրաման եկն երօփու ՚ի թագաւորէն անկլիացւոց առ մադրաս եւ բանկարայ որ իսկոյն տիրապետեցին քաղաք եւ գիւղ որ իվերաբերի ազգին ֆռանկսսաց փունթիշէրի որ մին  Մայրաքաղաքէր ֆռանկսսաց իսկոյն տիրապետեցին պահմանաւ այնույետ սկսան այլ տեղ մեծ եւ փոքրիկ ամենայնն տիրեցին յառաջ քանզ այս պատերազմն հէդարալի /596/ խանն դաշին ունէր զհետ անկլիացոց որ բնաւ պատերազմ չտան ՚ի մէջ հնդկաց եւ անկլիացիքն թողին զպահմանն զոր ունէին զհետ միմեանց եւ սկսան տիրապետելն բովանդակ երկիրքն զոր ունէին Ֆռանսիսքն ՚ի մէջ հնդկաց եւ ՚ի մէջ սոցայէր քօստ մալվար փոքրիկ քաղաք մի կոչեալ մային ՚ի մէջ սահմանացն հէդարալի խանին այս եւս անկլիացիքն տիրեցին յորժամ լուրս եհաս առ հէդարալի խանն արձակեաց դեսպան առ մադրաս ասելով թէ ես ունիմ ընդ ունիմ ընդ ձեզ պահման եւ դաշին խաղաղութեան մշտնջենաւոր այժմ դուք եղաք պատճառ խռովութեան ՚ի մէջ իմ եւ ձեր զի արդէ հնար համարձակիլ մտանել ՚ի մէջ սահմանաց իմ եւ տիրապետել մային զոր ես շնորհեալ եմ ազգին ֆռանկսիսաց ասեմ ձեզ զի համարս տալոցէր ինձ Յայնժամ նավաբ հէդարալի խանն պատրաստեաց դեսպան մի մեծաւ ընծայիւք առաքեաց երօփն առ Թագաւորն ֆռանկսիզաց եցոյց նմայ բարեկամութիւն այսպէս թէ առաքեայ զօրս քոյ առ ինձ ՚ի ժամանիլն զօրաց քոց առիս յայնժամ ես հոգալոց եմ զամենայն ծախս եւ ըռոճիկսն զօրաց քոյ եւ մեք միաբան տացուք պատերազմ ընդ անկլիացոց զոր ինչ քաղաքք որ տիրապետեմք եւ այն որ եւս վերայ բերի նավաբն մամադալի խանին այսինքն արկաթն իւր բոլոր տէրութեամբ ձեզ լիցի բայց ՚ի տշնափլի զոր վերայ բերի ինձ քանզի ունիմ մուրհակագիր ձեռնադրեալ ՚ի նավաբ մամադալի խանէն ՚ի ձեռին իմում վասնորոյ յոյժ հարկաւորէ շուտով առաքես զօրս եւ նաւս պատերազմականս առիս ոչ սկսանեմք ՚ի գործ պատերազմի որպէս այժմ ես ամենայնի պատրաստեմ եւ սպասեմ գալուստն ձեր յետ առաքելոցն դեսպանին կայր ոմն զօրապետ յազգէն ֆռանկսսայ մուսի պիմօրէն կոչեցեալ ասաց յՀեդարալի խանն թէ ունեմք քաջ զօրական մի կեչեցեալ Մուսի լալի որ կայ ՚ի մէջ տէրութեան Նավաբ Վասալաջանկին ՚ի Ադօնի ՚ի վերայ դորայ թագաւորն մեր բարկացեալէ որով հետեւ առաքես դեսպան խնդրեա ՚ի նմանէ զի թողութիւն շնորհեսցէ նմա, նա եւս շնորհէ նմա խաչ մի ազնուութեան եւ ես խոստանամ քեզ զի բերից նմայ աստ զօրօքն իւրով, իսկոյն Նավաբ բահդուրն խնդրեաց ՚ի թագաւորէն ֆռանկսզաց ըստ համեմատ վերոյ գրեցելոյն, եւ Մուսի փիմօրէնն առաքեաց սուրհանդակ մի ՚ի քաղաքն Ադօնի առ քաջ զօրականն Մուսի խալի ըստ /597/ վերոյ խոստմանցն յորժամ ընթերցաւ թուխթն գրեցեալն ՚ի Մուսի Փիմօրէնէն, իսկոյն ժողովեաց զօրան իւր որքէին ութն հարիւր հետեւակք, եւ յիսուն հեծեալք հանդերձ ութն թնդանօդիւք, եւ Նավաբ Բահդուրն ընկալաւ նամ մեծաւ պատուով եւ ետ մեծամեծ պարգեւս, եւ կարգեաց ըռոճիկս իւրն եւ զօրացն, չափազանց եւ յորժամ դեսպանն եհաս ֆրանսայ ՚ի մայրաքաղաքն Փարէզ, վեշտասան երրորդ Լուիս Թագաւորն ընկալաւ դեսպանին պատուով, եւ կատարեաց զամենայն խնդրվածսն Նավաբ Բահդուրին, եւ պատրաստեաց ընծայս գեղեցիկս եւ ետ Խաչ մի վասն Մուսի Լալէ, եւ թողութեան թղթաւ եւ արձակեաց դեսպան առ Նավաբ Բահդուրն, յորժամ եհաս դեսպանս Նավաբն էր մերձ սահմանացն կռնակիսէր ընթերցաւ թուխթն գրեցեալն ՚ի Թագաւորէն Ֆրանսու, բերկրեցաւ սիրտ իւր քանզի թագաւորն խոստացեալէր առաքելոցէ բաւական զօրս եւ նաւս պատերազմականս օգնութիւն վասն ինքեան, ըղձայր ՚ի սրտի իւրում վասն մտանելն իւր ՚ի Կռնաթակ:

Այսքանս բաւական համարեցաք վասն ներկայ ազդարարիս ընթերցողացն եւ զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոցեմք ՚ի յետեւեալ Ազդարարոջսն:

* * *

/598/ Պատահումն այն զոր վասն մարդկան,

շրջի յաշխարհի անորոշական,

նուաճէ իւրեւ պէսպէս յաղթութեամբ,

որպէս թէ իցէ պետ արարչական:

Ոչ ունի զաչս եւ ոչ քննութիւն,

չառնէ ՚ի հասակս զանազանութիւն,

միապէս մանրէ ում որ հանդիպ,

եւ միայն բաշխէ բախտաւորութիւն:

Եգիտ կուրն այն ոչ գիտեմ որպէս,

բարեկամին մեր անարժանապէս,

եւ մխեաց ՚ի նա նետ իւր թիւնալի,

զոր վիրաւորէ զանազանապէս:

Վէրք ան նիւթ գոյին չեն երեւելի,

եւ ոչ ախտ սաստիկ եւ միշտ տուժելի,

այլ չգիտեմ ընդ էր որ ընկալնու զայն,

մնա յաւիտեան անհանդորրելի:

Ոչ գոյ ոք բժիշկ եւ ոչ բուժ խոցին,

եւ ոչ զգացող զայն բոց հնոցին,

այլ միայն նոքա որք ունիմ զփորձ,

գիտեն բարեպէս զցաւս նոցին:

Քանզի տակաւին զօրութիւն խստին,

չունի յարգութիւն ուղիղ իմաստին,

զի այնպէս թուի զայն որդոց մարդկան,

լինիլ լոկ անուն եւ ոչ հաւաստին:

Բարեկամըն մեր ունելով զայս վէր,

(վասն այն մեր ասեմ զի միշտ աշխատէր,

դեռակիրթ մանկանց յաբեթեան տոհմիս,

յետեւիլ ուսմանց միշտ արգահատէր):

Գոլով անհիւանդ ՚ի ցաւըս տանջի,

սիրէ համայնից ընդ ոչ ոք հաճի,

կամէ լինիլ միշտ յընկերակցութեան,

այլ ցանկութիւն իւր ան մարտ նուաճի:

/599/ Մնա նա այսպէս խոր առանձնութեան,

խուլ առ համայն բանս մխիթարութեան,

ոչ խոսի երբէք մինչ ոչ հարցանեն,

ոչ պատասխանէ ըստ սովորութեան:

Տեսանելով իմ յանցեալ տետրակին,

զջերմ ցանկութիւն քաղզր յորդորակին,

զոր յետ ձիք աւուրց լռելոյ նորա,

յարեաւ յորդորել նա ՚ի գործ կրկին:

Եւ լինելով ես նըմա մտերիմ,

(զոր ընտանութեամբ եւս յարաբերիմ)

առեալ իսկապէս փութացա առ նա,

զի րախառնելոյ նմա դեգերիմ:

Խնդրեաց Նա յինէն կարդալ զայն ՚ի ձայն,

եւ զոր արարի զբանն համայն,

ունկն դիր լինէր յոյժ մտադրութեամբ,

քաղցրութեան բանի եւ գրութեանն այն:

Յետ աւարտելոյս ելաց դառնապէս,

իներքս սրտի եւ ոչ յայտնապէս,

եւ ապա ետ իձն զթուղթ եւ գրիչ,

եւ ասաց գրել պատասխան այսպէս:

Աջոյ գերընտիր հօրն հոգեւորի,

համբուր փոքրական իշխել նուիրի,

նա եւ գոհութիւն շնորհայակութեամբ,

՚ի բարեկամէ մերս ազդարար:

Տէր Թադէոսի Տեառն օծելոյ,

զոր ցանակայ ազգ իւր միշտ զարդարելոյ,

ոչ եթէ ոսկով այլ իմաստութեամբ,

որէ գերագոյն արժան փարելոյ:

Առանց պարծանաց սրբութեան քո բան,

տեսի զարդարեալ եւ յորդորական,

ընթերցա սիրով եւ մտադրութեամբ,

զի ունէր ճաշակ յոյժ ախորժական:

/600/ Ոչ կարեմ լռել եւ զայս յատկապէս,

զի այնու տեսի սէր քո իսկապէս,

ոչ միայն լոկ ինձ որէ առաջին,

այլ բոլոր հայոց հասարակապէս:

Այնքան գովեստից զոր արժանացայ,

թէեւ ակամայ այլ հարկադրեցայ,

(խոստովանելով զի չեմ արժանի),

խոսիլ զայն լեզու զոր վաղ մոռացայ:

Նմանիլ մրգաց որք նոր երեւին,

տան համ քաղցրութեան նա եւ տեր եւ կին,

այլ մինչ բազմանայ ոչ ոք հարցանէ,

եւ ոչ ոք ուտէ զայն ամենեւին:

Ոչ բան իմէր քաղցր եւ ոչ գրութիւն,

այլ եղանակին զանազանութիւն,

յորմէ ընկալաւ անշուքիմ գրիչ,

քո եւ համայնից բարի հաճութիւն:

Այլ ինչեւիցէ սրբակրօն հայր,

թողի պաշտօն իմ կարի տրտմաբար,

եւ հաւատայ ինձ զի միշտ աւաղեմ,

քանզի ոչ տեսի ոք օգնօղ զայս վայր:

Ուրեմն ըստ բանիդ արդ հարկէ լռել,

զի մի անպատշաճ բամբաս գռգռել,

այլ առանձնական աղօթի մերում,

այցելութիւն Տեառն ջերմեռանդ խնդրել:

Զի քաղցն զոր լաս էկարի խոտան,

եւ չէ հնար առնել իր ինչ ապաստան,

զի չունելով ինչ ՚ի ըստամոքի,

տեսանեմք յաճախ խրոխտ ձգռտան:

Ոչ գոյ ապաստան  վասն այն ասացի,

զի չէ քաղցն այն խելաց եւ հացի,

այլ սովէ եւ քաղց միաբանութեան,

զայս կամիլ ասել բան քոյ զգացի:

/601/ Զայս պակասութեան հարկէ անդատար,

քարոզիչ հմուտ եւ կարի ճարտար,

փորձ առեալ աւուրբք լցեալ շնորհօք,

յոյժ համբաւաւոր եւ գերակատար:

Անկիրթ խրատիմ (զոր ոչէ արժան,

թարց հաճութեան քո զայսպիսի անուան),

ոչէ առնելոց ինչ ներգործութիւն,

զի ունիմ եւ ես քաղցեալ որովայն:

Թէ կամին խրատ թող մտցեն այգին,

քաղցր բուրաստան այն թէլէմաքին,

ուր ամենայն միրգ գտանի առատ,

եւ կերօղք ՚ի նմա լիապէս յագին:

Վերջապէս գոհեմ բոլորով սրտիւ,

զի յորդորես զիս անհարկի գովեստիւ,

այլ տեսանելով զջանիմ տկար,

շնորհեա ինձ դեռեւս վարժիլ թագստիւ:

Այսքանէր միայն պատասխան բանին,

մեր ազդարարի հին բարեկամին,

եւ գոհ լինիլըն ՚ի յորդորաէն,

երեւելիէր ՚ի դէմս նմին:

Խնդրեաց յետ այնու ասել քեզ տետրակ,

նորին երախտեաց լինիլ գոհունակ,

զի սիրելով քեզ բարոյ քո ցանկայ,

զոր եւ իսկ գործով ետ մեզ օրինակ:

Եւ ես զոր լուա յոյժ յօժարակամ,

փութացայ գրել զի կարի ցանկամ,

յայտնել տետրակիդ եւ աշխատողաց,

զի բարեկամին ձեր եմ բարեկամ:

* * *

/602/ Մաթէոս Գրիգոր Սլէյիմանեանս մեծաւ խոնարհութեամբ յատնումամ ամենեցւոյն որ իմ Թիւն 1795 թիրայ ամսոյ 10 էն հաստատեալ երեք հարիւր հազար ֆանամի վիճակարկութիւնն զոր տուեալի ՚ի ներ պահպանութեանն ապաստանութեան Օֆիսին բանակատարացն այժմս վասն զանազան պատճառաց ասացեալ վիճակարկութիւնն հանեցի ՚ի պահպանութենէ ասացեալ ապաստանութեան Օֆիսին բանակատարացէն եւ ես անձնաւոր իմոյ կառավարութեան ներքոյ գործ ածեմ եւ աստուծով կատար հասուցանելոց եմ վասնորոյ յատնում ամ որ ասացեալ վիճակարկութեան կողմանէ ասացեալ ապաստանութեան Օֆիսին բանակատարքն ամենայնիւ ազատ արարի յայսմանէ զինոքայ ազատեն ամենայնիւ եւ ոչ ոք չունենայ ոչ ինչ ՚ի սոցանէ հարցանելէ եւ կամ պահանջելէ եւ ովոք զոր ինչ հարցանելէ եւ կամ պահանջելէ ունենայ ինձ Մաթէոսիս լինի հարցանող եւ եսեմ բոլորեցունց պատասխանօղ եւ մինչեւ ցայսօր օվոք որ ասացեալ իմոյ վիճակարկութիւնէն վիճակէ գնեալ եւ գինս նորին ապաստանութեան բանակատար պարնաց անվամբ սանադէ տուեալ նոյն սանադքն փոխարկելոցեմ եւ Մաթէոսիս անուամբ սանագ ընկալոց եւ այսույետ եւս օվ ոք վիճակ գնել կամեսցի գոյ Մաթէոսիցս գնի եւ քանակութիւն վիճակաց գնին սանադ տայ ինձ Մաթէոսիս անվամբ ոչ թէ ապաստանութեան Օֆիսին բանակատար պարնայ անվամբ զի ոչ գոյ ՚ի նոցայ վաճառելոյ վիճակք քանզի բոլոր վիճակքն ընդ իմոյէ նա եւ վասն ՚ի վեր պաճառն եւ վասն վիճակայ դեռեւս մասն անվճառ լինելն չկարողացայ համիրայ 30ին վիճակարկութիւնն արկելս վասնյ յատնումամ որ այսույետ բոլոր վիչակաց վաճառվելէն յատնելուեմ յորում ժամու վիճակարկութիւնն եւ յետ վիճակարկելէս ում որ վիճակ բաղտաւոր ելցէ նոյն բաղտաւուր վիճակի քանակութիւնն ես Մաթէոս զհատուցանեմ ժամադրեալ ժամանակին ոչ թէ ապաստանութեան Օֆիսին բանակատարքն քանզի նոցա յայսմանէ արձակեալեմ ամենայն մասնակցութենէ ՚ի վեր յիշեցեալ վիճակարկութենէն նա եւս թէպէտ վասն ասացեալ վիճակարկութեան պատահաց սղալանքն մին եւ կէս ամսով հառաջ յատուկ թղթի տպեալ յատնէլամ ամենեցուն անցեալ ամսոյ եւ ազդարարումս մոռացէլամ կրկին յատնելս վասնյ այժմ նոյն յայտարարութիւնն ՚ի մէջ /603/ ամսոյս ազդարարիս ազդ առնեմ այսինքն որ իմոյ 1795 թիրայ ամսոյ 10ին հաստատեալ 300, 000 ֆանամի բուլութին երկրորդ աստիճանումն ելած գումարին սղալութիւնայ պատահէլ այսինքն որ փոխանակ 184 վիճակ բաղտաւորին ֆի միոյ վիճակն հարիւր յիսուն ֆանամովն 27600 ֆանամ դնելէս եդեալեմ 17600 ֆանամ որ 10000 ֆանամ յաւելիէ 3 լաք ֆանամից վնասս որ պարտի հատուցանել ում որ ընկանէր վասնյ այժմս լէվ վերահասութեամբ արարինք այսպէս որ ՚ի վերայ որ ներքոյ գրածիս պարտիմ հատուցանել եւ ում բաղտն որ լիցի ՚ի վայր գրածովն պարտէ ընկալնուլ ոչ թէ սխալմամբ ասացեալ թիրայ 10ին գրած յատկութեամբն:

Երկորդ Աստիճանն

Զոր ունէ ներքոյ բախտքն եւ ոչ մի դատարկ

1 բաղտ

 

15. 000

1

 

10. 000

2

մէկն 5000

10. 000

3

2000

6. 000

4

1000

4. 000

5

500

2500

184

150

27600

վերջի վիճակն գտանլոցէ

2600

200

վիճակք բաղտաւոր որոց արժողութիւննայ ֆանամ

77700

 

/604/ Լուրք Վրաց եւ Պարսից

Հանէալ ՚ի գրոյ միոյ գրէալ ՚ի Պասրայու ՚ի Թուին 1795 Թիրայ 5ին

/604/

Արայ Մահմեդ խան Ղաջար Վրկանացին, յետ տիրելոյ Քրման քաղաքի եւ բրելոյ զլուասրանս Լօթֆալի խանի որդոյ Ջաֆարխանի եւ առաքելոյ նորին ՚ի Թէրհան քաղաք, դարձեալ ՚ի հրամանէ որոյ բարձին զկեանս նորայ սպանանելով ՚ի մէջ սպահանու եւ քաշանայ ճանապարհի նոյնպէս եւ սուսերահար արարեալ եբարձ զամենայն զազգատոհմ նորին յերկրէ մէն միայն կենդանի մնացեալ Մահմադխանի որդւոյ Զէքիխանի ՚ի ասհմէ Քէրիմխանի որոյ փախստական լինելով զերծաւնայ ՚ի ծարաւի սրոյ նորին որ ահա այժմէ ՚ի պասրայ Եւ յետ ամենայնի ինքն Մահմադխան էլ զօրու ծանու ՚ի վերայ վրաց եւ ՚ի վերայ Թիլֆիզ Քաղաքի որպէս ընթեռնումք ՚ի գրեանց ոմանց գրեցելոց ՚ի բաբիլոնէ յառաջնումն յղէ նայ զզօրագլուխ ոմն յազգէ իւրմէ (Մահմատխան Սլէյիմանեան) տէվէլու կոչեցեալ այրն խորամանկ եւ լի ամբարտաւանութեամբ հանդերձ վեց տասան հազար զօրօք ՚ի վերայ երեւան Քաղաքի մեծին հայոց յարարատեան աշխարհի որոյ գնացեալ Թարց մարտնչելոյ ընդ քաղաքացիսն անձնատուրք լինին նմայ եւ տիրէ զնոսին առնելով ՚ի նոցանէ պարգեւս ըստ հաճոյեց իւրոց եւ զպատանդս ՚ի պարտաւորաց նոցին եւ դառնայ ՚ի յետս ՚ի Թէրհան Քաղաք առ տէր իւր Մահմադխան դարձեալ երկրորդ անգամ գնալոյ նորին ՚ի վերայ երեւանայ տեսանեն քաղաքացին եթէ ոչ դադարի անագորոյնն այն արշաւմանէ եւ յաւերմանէ սյնու Քաղաքի վասնյ միահամուռ բողոքս առաքեն ՚ի վիրս առ Հերակլ արքայն նոցին ասելով ահա քանի ամենայն եղեւ զի ծառայեմ քեզ եթէ օգնութիւն ինչ ՚ի քէն հասանելոցէ մեզ ահա ժամանակ եւ օր նեղութեան մերոյ արայ վաղվաղակի զի մերձէ կորնչիլն մեր յերեսաց ասպատակողաց եթէ ոչ թող մեզ զի եւ մեք յամենայն սրտէ հնազանդեմք մերոց թշնամեաց գոնեայ թէ զանձինս մեր ապրեսցուսցուք ՚ի սրոյ նոցին յայնժամ արձակէ Հէրակլ Արքայն Վրաց Բագրատունւոյ զփեսայ եւ զթոռն իւր ընդ վեց հազար զօրօք յերեւ /605/ Յերեւան քաղաք յորում աւուր հասանեն սոքա յերեւան յետ միոյ աւուր հասանի անդ եւ նոյն զօրագլուխն Մահմատխանի ունելով ընդ իւր զնոյն զօրս վեց տասան հազարս առեալ ընդ իւրեանս զօրագլուխքն վրաց զփոքրիկ գունդն զօրաց իւրեանց յորդորորելով զնոսին ելանեն մարտ ընդ դեմ զօրաց ղաջարաց յետ մտանելոյ յերկուց կողմանց զօրաց  ՚ի հանդէս մրցականութեան յայնժամ շտապեն արիքն վրաց մարտն մռնչեալ իբրեւ զարիւծ սլացեալ իբրեւ զառծուի ահեղագոջ թնդմամբ արձակելով ՚ի վերա զօրաց թշնամեաց սուսերահար արարեալ անխնայաբար կոտորեն ինոցանէ իբրեւ երկոտասան հազար զօրս նոցին եւ զմնացեալսն ցիրեւեցան արարեալ ցրուին զամենայն երեսո դաշտին իսկ ինքն զօրագլուխն զօրաց իբր եօժանասուն արամբք հազիւ մազապուրծ լեալ փախստեայ անկանի ՚ի Թէրհան քաղաք առ Մահմադխան տէր իւր յորժամ հասանե զայս համբաւ յականջ Մահմադխան վրկանացւոյ, բարկանայ յոյժ, եւ կատաղի իբրեւ զշուն թիւնաւորեալ, վաղվաղակի առեալ ընդ իւր իբրեւ հարյուր եօթանասուն հազար զօրս ընտիրս արշաւանս առնլով ուղղէ զընթացս իւր թողու զերեւան քաղաք եւ գնայ ՚ի վերա Վրաց եւ ՚ի Թիֆլիզ քաղաքի, բայց յառաջ քանզ հասանիլն որոշ ՚ի Թիֆլիզ, նախ երթայ ՚ի վերա շիշու անուանեալ բերդի, շուրջ զնովաւ պատէ զօրօք իւրովք  զկայ առեալ դադարի, անդ եւ մարտընչէ ընդ քաղաքացիսն եւ ընդ Իբրայիմ Խան տէր բերդին՝ Եվ անտի առաքէ ոմն ՚ի զօրագլխաց իւրոց երկոտասասան հազար զօրօք ՚ի վերա սղնադ քաղաքի եւ ՚ի սահմանաց նորին հասեալ նոցա ՚ի վերա միոյ դեղջ յորում մնացեալոց հայոց եղելոց, անդ զամենեսին իսուր անցուցանեն զկանայս, եւ զորդիս նոցին գերի տանելով վաճառելով զնոսա ՚ի տէրութեան պարսից: Բայց մի ոմն իմելիթաց անդի եղելոց իբր երկերիւր ձիաւորօք արձագի ՚ի մէջ գիշերի ՚ի վերա նոյն բանակի երկոտասան հազար զօրացն վրկանացոց սուր առեալ համանգամայն կոտորեն ՚ի նոցանէ իբրեւ տասն հազար անձինս ցրուելով զամենայն դիակունս նոցա ընդ երեսս երկրին եւ զմնացեալսն ցիր ու ցան արարեալ սփռեն դաշտսն ամենայն, եւ ՚ի նոցանէ իբրեւ եճօօ որք կենդանի մնացեալք փախստեայ անկանին առ Մամադ Խան: Իսկ Հերակալ արքայն Վրաց պարտաստի ելանել ընդ դեմ Մամհադ Խանի /606/ Վոկանացւոց զի եթէ յառնե նայ ՚ի վերա Թիֆլիզաց, ինքն եւս ընդ դէմ լինիլ նմայ ամենայն զօրօք իւրովք ընթեռնումք թէեւ ՚ի զօրացն ռուսաց հասին ՚ի Թիֆլիզ ՚ի թիկունս նոյնոյ արքայի Այսքան ինչ մինչեւ ցաստ զոր ինչ լուաք եւ ընթելցաք ՚ի գրեանց գրեցելոյ ՚ի պաղտատայ զայն ամենայն ծանուցաք պանծալոյդ յետ այսու զոր ինչ լուր եւս ընկալնումք զայն ամենայն եւս գրելոցեմք առ ձեզ բայց նորեւս զոր լուաք ՚ի Պաղտատայ գրեն թէ աղայ Մամադխանն որ կայր ՚ի վերայ բերդին Շիշու զորոյ ոչ կարացեալ ստանանելոյ զնոսին եւ ոչ իսկ զգորձ ինչ արիութեան ցուցեալ նմայ այն բերդի որոյ վասն թողեալ զայն ՚ի բաց եւ առեալ ամենայն զօրաց իւրոց դառնայ ընդ կրունկս գնալով ՚ի Թերհան քաղաք իւր ուստի ելն բայց զաս համբաւ ոչ հաստատի այնքան ստուգութեամբ սպասիմք զի վերստին եւս ընկալնուլ զլուր ինչ զայսմանէ յայնժամ լիովին ծանուցանելոցեմ յայլում ժամանակի այս քան առ այս բաւականասցի:

* * *

   Բանակատարքն  ապաստանութեան Օֆիսին համարձակմանան յայտնելն հասարակութեան որ նոքա ամենայնիւ յրաժարածան ամենայն մասնակցութէան անցեալ նադար ամսէն ազդարարումն յիշատակած 3 լաք ֆանամի բուլութին (սորայ բանակատարնայ պարոն Մաթէոս Գրիգոր Սլէմանն) վասն որոյ ով ոք որ նոյն բուլութի տիկէթանին կամ նաղդօվ եւ կամ սանադօվ յինք լինեն առէլ ումնից եւ իցէ ապաստանութեան միաբանաց անուամբն եւ կամ նոցա պահպանութեան ներքոյ բոլոր նոյնպէս տիկէթանին կրկին յետ դարցուցանելն նոյն մարդին եւ իւրեանց սանադ կամ փողն յինքնառուն վասն որ ապաստանութեան միաբանքն յրաժարածան յիշեալ բուլութին որ ինչ գործից եւ կամ մասնակցութենէ:

՚ի Մադրաս Համիրայ 30 Թիւն 1795:

/607/ Յայտարարութիւն

Որով հետեւ էն փոքր ծառայութիւնն որ Յակոբ  Յարութիւնեանն մատուցանում այ իւր համապատասխանացն փոխանակ մխիթարական բանից մասն ինչ իւիք գանկոտայ կազդման եւ էն  նուազ յաւատարմութիւնն որ իւրնից կարելոյ եւ առումայ՝ նոցա անյահատալիայ թուման: Վասն որոյ ունելով զանազան փորձ առութիւնք  գլխացաւութեան՝ առաջ եկեալ ՚ի դժուարութէան անաջողութեան ժամանակիս, հարկդրէ նմա այս ինչ ծայրագոյն մասունքս՝ հասարակաց նախագուշակելն . որ առաջ քանզ ոմանց իւրն գործ հրաւիրելն՝ ծանօթ լինելով բոլոր ներքոյ գրեցեալոցս՝ եթէ իւրեանց յաճոյ թուայ ապայ թէ առաջանան առնել էն որ վասն իւրեանց բարի համարեն, անպարա առնելով նմա արտաքոյ բոլոր նախագուշակութեացս արարմանցն ու պատահմանցն, այսինքն:

   Ով ոք որ ցանկանայ՝ կումիսանի ապրանք եւ այլ յուղարկելն Յակոբ Յարութիւն ձեռն, եթէ չունենայ հատկապէս կամք ու կամ միամտութիւն՝ ՚ի հաւատարմութենէ նորին, վասն գրելոյ ծախել ու կատարել որպէս եւ ինքն բարի համարեսցէ . ուրեմն պարտէ նմա գրել, նոյն աղարկածն կամ օրէն գնումն ծախել, ՚՚կամ ՚՚ բարնամի վերայ 100ին այսքան շահիւ ՚՚կամ՚՚ այսքան զարարով ՚՚եւ կամ՚՚ իւր բախտեն ՚՚նա եւ հարկաւորայ զգուշանալ, որ ոչ մինն էս ասութեանցն՝ չխառնել  ընդ միմեանս, որ իսպառ արգելում՝ կտայ՝ իւր պատուիրանն բարեպէս կատարումն տալոյ: Վասն որ ոմանք գրուման ՚՚իմ բախտէն օրէն գնումն շահաւէտութեամբ ջանաս եւ շուտով վաճառես՚՚, ընդունօղն այսպիսի գրութեանց, չի կարելաման իմանալ թէ որինէ արժան յետեւել, օրէն գնումն շուտով վաճառին, թէ շահաւէտութեամբ եւ որով կերպիւ կատարելէն, եթէ բանն ապրանքայտրոջ հաճութեամբն չի աւարման, յայնժամ ՚ի վեր յիշեալ զանազան բառէրից՝ որն որ յաւելի հարմարայ իւր անհաճութեանն, այնու նախատինքայ գրում եւ երբեմն /608/ տրտունջ: Վերջապէս վասն հեռացեալ մնալոյ այսպէս անխասկանալի լեզուից եւ երկակերպ իմացողութեանց, հարկաւորայ համարում այսպէս յայտնելն . նա եւ ասելն, որ եթէ վերոյինպէս խառն պատուիրան գտանի . յայնժամ առնելոցէ այնպէս, որպէս որ բարի թուի իւրն:

   Եթէ վասն նուազութեան վաճառականութեան գործոյ եւ եթէ ՚ի պակասութենէ ապրանք գնող վաճառականաց այժմ Յակոբն յարկաւորայ համարում իւր ձեռն կօնսիգնադ եւ կամ կումիսանի ապրանք եւ այլն ուղարկողացն, այս եւս յատկապես յայտնելն, որ որոք ապրանք եւ այլն որ իւր ձեռն կաղարկեն վաճառելոյ (բայց ՚ի պատահմաբար հանդիպմանց) եթէ ցանկանան յայտկապէս նաղդ փողով վաճառելն, իւրնէ չի կարելի ընդունելն . վասն որ երկուական վաճառականաց կարողութիւնն այժմ շատ նուազայ թուման իւրն տեղս: Նա եւ ժամանակաւ գնողին եւս՝ ինքն չի ընդունելէց յատկապէս խստելն, վասն իւր առնելիքն պահանջելոյ, որով հետեւ ըստ սովորութեան երկրականացս, առավել երկչոտութենէ իւրեան, կամ հրաժարմանան երբեմն ընկերակցօք եւ կամ փախմանան եւ գաղման եւ վնասոյ պատճառ մեծ դառման . միայն թէ ըստ իւրեանց եւ կամ ըստ խոստման ժամանակի, անդարտութեամբ պահանջումն առնելից՝ խոստամանայ որ չի պակասելէց . բայց եթէ  այսպիսի պահանջմանէ եւս՝ ինչ կամ ինչ կերպիւ վնաս որ պատահի վաճառեցեալ իրաց դրամոցն բոլորին կամ բաժնին նոյն վնասեալ քանակութիւնն՝ դրամի տէրն պիտի ընդունիլ իւր կողմանէ լինելն, առանց պատճառաց յետ ժողովելոյ բաժինն եւ կամ բոլորն վաճառել իրաց դրամոցն եւ մինչեւ ըստ պատուիրանի տեառն նորին կատարումն տալն եթ է վասն որոք պատճառն եւ իցէ միջոց ինչ արգելեալ մնայ նոյն դրամն, նոյն արգելեալ աւուրց մուդաթն՝ ինքն չի ընդունելէց տալն:

   Արդ որոք հետեւ համապատասխանացն Յակոբին՝ յայտնի չի էս նորոգ արաջադրութիւնն, ուրեմն հարկաւորայ համարում վասն միամտութեան նոցա, այս եւս յայտնելն, որ որ ինչ ապրանք որ այժմ կայ ՚ի ներքոյ կառավարութեան իւրոյ եւ կամ որ ինչ եւս որ մինչեւ առաջիկայ արեամ 21կգոյ իւր ձեռն, /609/ բոլորին կատարումն՝ ինքն այնպէս կտայ որպէս ելէլայ մինչեւ ցայսօր . այլ 1796: արեամ 22իցն յետ՝ ովոք որ ցանկանայ իւր ձեռն ապրանք եւ այլն յուղարկել, պիտի գիտացած լինիլ որ ինքն այլով կերպիվ կատարում տալ չի կարող, քանթէ ՚ի վերն նախագուշակութիւնքն:

՚ի Մադրաս ՚ի Համիրայ 30 եւ Յամի Տեառն 1795:

Համառօտ Ծանօթութիւն Նորոգ կարգադրութեանն Մաքսատան այսինքն ֆուրզին, 1796 ինէ սկսանելոց:

Գոչէ ապրանքն այսինքն Իմպօրտէշօն:

  1.   Մաստր Ատէնդէնթն պիտի միշտ լուր տայ որ ոք նաւի հասնելն:
  2.   Սիկաստօմէրն նորայ քափստանին չիթի գրի մանիֆէստն ուզի:
  3.   Մանիֆէստն պիտի Դատաւորի մօտ երդմամբ լինի հաստատծ, եւ ոչ ինչ ապրանք չի վեր գոլէց յառաջ քան զաֆիդավիթին հաստատվելն, եւ եթէ աքսար իքմին վեր գոյ որ մանիֆէստումն չլինի յիշայ կօնֆիշ կաթ կառեն:
  4. Յետ ՚ի վերն կատարելէն եւ բաւական հաստատութիւն ստանալէն (կամ տրոջէն եւ կամ քրէ առ սղացէն վասն ուշուրին որ պիտի հատուցանեն միջոց տասն օրումն) հրաման տան ապրանքն վերտան:
  5. Ամենայն ապրանք վերգոլէն պիտի իսկոյն մտի Ֆուրզէն որ վերահասու լինեն, բայց ՚ի էն որ սէվ բերթումն վեր կգոյ, որոյ անթերի խրեպն պահել եւս զգուշանան:
  6. Յատկապէս որոնումն պիտի առի ուշուրչին որոք ապրանաց եւ կապոցին որ երօփիցն վերգոյ:
  7. Ուշուրն նաւի ու մանիֆէստին պիտի ուշուրչին հաստատի:
  8. Ապրանքն վերտալման ամենայն չլէնկում պիտի նաւիցն մին չիթի լինի առ ուշուրչին, յայտնելով որպիսութիւն եւ որքանութիւն /610/ ապրանաց, եւ նոյնն համեմատեն յետոյ թէ յանց կայ, եւ զգուշանան ոչ ինչ ապրանք յանց չկայ բայց ՚ի էն որ գրածայ չիթումն:
  9. Եթէ բառումն մին նաւից միւս նաւն լինեն փոխում՝ ապրանք մի, եւ նոյնպես մանիֆէստն պիտի հաստատել:

10. Յետ բոլոր կարգն վերգոլէն, համեմատեն ընդ մանիֆէստին եւ յետոյ բիլ գրեն ուշուրին որպէս ՚ի վայր:

11. Ուշուրն 100ին  2 ½ այ, եւ 100ին 15 կբառնան բարնամի վերէն եւ ուշուրն էնտուր վերայ կքաշեն:

12. Այլ ազդի նշանաւ նաւերն որ գոն կամ երօփէն եւ կամ այլ տեղէ միեւնոյն երդմամբ մանիֆէստն տան եւ 100ին 60 կդառնան մային վերայ եւ ուշուրն էնտից կվեռուն:

13. Երօփի եւ այլ որոք տեղի ապրանք որ մտի մադրասս օտար տեղէ պիտի միեւնոյնպէս ուշուր տայ որպէս ռաստայ երօփիցն լինի եկէլ:

14. Կումպանու նաւէրի քափտան եւ օֆիսիալի ունեցածէրին միայն մայի վերայ ուշուր յինքառուն առանց բառնալ:

15. Ամենայն ապրանք որ բանկալուց կդոյ ոչ ինչ ուշուր չունի եթէ մին կանոնաւոր սարթիֆիկէթ նշանց կտան որ էն ապրանքն բանկալուցայ դուսեկէլ եւ կումպանու երկրնոց ապրանքայ:

16. Պղինձ որ գոյ կամ կալկաթուց կամ բումբայուց սարթիֆիկէթով որ տեղարէնքէն կումպանուցնան յինքառէլ, առանց ուշուր անցանէ:

17. Էն թե Ամէրիկու եւ այլն ապրանաց որ մայի վերայ չլինի երդնու ուշուրն ծախսի վերայ յինաքառուն հաստատութեամբ:

18. Չինու ապրանաց ուշուրն 100ին 30 բարնամի վերայ բառցած յինք առուն:

19. Մաքաւցու նաւէրումն եկածանոցէն եւս պիտի ծախսի խրէպի վերայ ուշուր յինքանառուլ, եթէ ապրանքատէրն խնայի խրէպն երդմամբ հաստատելն յայնժամ 100ին 40 մայի վերայ բառնան ուշուր յինքառուն:

20. Բումբայու սարթիֆիկէլթն ոչ ինչ այլոյ համար չի, թե ոչ պղնձի որպէս ՚ի վերն:

21. Բթաւիու էրաղին ուշուր յինքառուն ֆի փիփն 30 հունի գնով: /611/

22. Բանքուլուց եկած էրաղն ան ուշուրէ:

23. Ուշուրն ամենայն ապրանքի որ տեղիս կումպանու երկրնումն դուս գոյ 100ին մնովնայ:

24. Ձին ուշուր չունի մադրասումս:

25. 100ին 10 պիտի դուս գձել փփէրից իբրեւ գնացած, եւ ամենայն լիկօր պիտի փիփն լցվի որքանութիւնն հաստատվի յետոյ թէ ֆուրզիցն դուս կգնայ ուժր յետ դուս գնալէն ոչ ինչ դուս չեն գձում:

26. Ոչ ինչ ապրանք դուս չգնայ ֆուրզիցն մինչեւ ուշուրն չտան կամ գրաւ չտան վասն ուշուրին, եւ ուշուրչին պիտի պատասխանատու լինի Կումպանուն վասն գրաւանոցն որ յինք կառու:

27. եթէ ոք խնայի ուշուրն տալն, եւ գրաւն որ տալման լինի մխիթարական չլինի, էնքան մին բաժին ապրանացն գրաւ պահեն մինչ ուշուրն տան, որ եթէ 2 ամսումն չտան գրաւ վեռած ապրանքն լէլամ գծեն ուշուրն վեռուն յաւելին տան տրոջն:

28. Յառաջ քան զվերն ծախսն լուր տայ բօրդ ռէվէնուին:

29. Որոք կերպում զէն եւ այլն որ գոյ իսկոյն Գովերնօռ կօնսէլին ծանուցանեն:

30. Ուշուրչին ռսիտ տայ ամենայն ապրանքի որ նաւիցն վեր լինի եկէլ եւ ինքն պարտականայ ամբողջ յանձնել ֆուզիցն, այլ եթէ ոք զանց առի ռիսան յինքառուլ եւ որոք վնաս պատահի ֆուրզումն վնասին ոչ ով պատասխանօղ չի:

31. Ոչ ինչ խակ կապոց եւ այլն չէն վեռման ֆուրզումն եւ ռսիտ չեն տալման եթէ մարք եւ նումր չունենայ:

32. Որոք ապրանք 7 օրից յաւելի մնայ ֆուրզումն պիտի քրէ տայ գօդամի:

33. Անկօրէջ պիտի տայ ամենայն նաւ 9 հուն երօփիցն, հնդոտանայ նաւէրին 5 հուն, սնօ բրիկ շլուփ 3 հուն, սկունէր 2 հուն մեծ բօտն 1 հուն պստիկն 18 ֆանամ:

/612/ Դուս Գնացէ ապրանքն այսինքն Էքսպօռտէշօն:

  1. 100ին 2 ½ ուշուրնայ մայեայ գին վերայ ամենայն ապրանաց . բայց անաջեղէն:
  2. դեղնապղինձ որ կումպանուցն լինեն առնէլ, շաքար լեղակ եւ աբրիշում եթէ երօփն լինի գնաման կումպանու նաւէրումն ճարմակ եւ դեղին պղինձ թօնօքայ, եւ ջափանու պղինձ, երկաթ արճիճ, կլեկ, եւ աղ որ ուշուր չկայ:
  3. Ամենայն ապրանք ում որ լինի ֆուրզիցն բառցվի պրմիթով, եթէ ոչ կօնֆիշկաթ կլինի:
  4. բառնալէ արձակութիւն պիտի չիթի գրեն ուշուրչուն յայտնելով նաւն ապրանքն եւ մայեայ գինն:
  5. Եթէ ուշուրչին երկբայութիւն ունենայ որոք խակի ապրանաց վերա ապրանքայտրոջն կանչի նորա մօտ կումպանու ապրանքն գին դնողովն գին դնել տայ եւ թէ ապրանքատէրն խնայի նոյն գին դրածի վերէն ուշուր տալն, ապրանքն վեռուն կումպանու համար եւ գին դրածովն հատուցանեն նմա, այլ յառաջ բօրդաֆտրէդի ընդունելութիւնն ունենան:
  6. Եթէ որոք խակում իվել գտանվի քան թէ բարնամի գրածն բոլոր էնօրէն բառնալէնն կօնֆիշկաթ լինի, եւ միեւնոյն մարդի նոյն նաւումն բոլոր յառաջէն բառցածս որ բառցվէլ լինի երկուտակ ուշուր տայ:
  7. Եւ ամենայն իքմին որ դուս լինի գնաման, բայց ՚ի ապրանաց համեմատելն ուշուրչու կամացնայ ՚ի վերնհ ջառիմով:
  8. Էն ապրանքն որ ուշուր չունի էլ պիտի ֆուրզուցն բառցվի:
  9. Նեմտած ապրանքն որ հաստատապէս պիտի դուս գնայ, դուս գնալումն բովանդակ ուշուրն յետ գտանի:

10. Նմանապէս բոլոր ուշուրն յետ կգտանի լեղակ որ մանիլուց եկէլ լինի եւ կումպանու նաւէրումն գնաման լինի երօփն:

11. Խալիլի կապոց եւ այլն պիտի խանել ֆուրզիցն ուշուրչու կամքովն բիլ գրեն կամ ուշուրն տան եւ կամ հաստատութիւն տան միջոց 10 օրումն հատուցանելոյ յետոյ թէ ապրանքն բառցվի:

12. Ուշուրչին ոչ ինչ քափտանի պօռտ կլիէրէնս չտայ մինչեւ թէ իւր բերած եւ թէ տանելէ ապրանաց ուշուրն չհատուցանեն կամ չհաստատեն: /613/

13. Չլէնկվալէն էն քափտանին որ պօռտ կլիէրէնս չունի չլէնկ չտայ:

14. Ուշուրչին էս ֆիզն ունենայ նաւէրոցն պօռտ կլիէրէնսի 124 հուն բօթօ էզն 20 ֆանամ ամենայն խակի նեմտելէն եւ դուս գնալէն 1 հուն:

15. Անաջն առանց թէլում որ գոյ ֆուրզիցն թէլիտան որ վեր բերի եւ 25 թէլուն 2 ֆանամ խարջ յինքառու:

Ազդարար

   Թէեւ ՚ի ներ ամսոյս քանիցս նաւ հասին աստ Յինկլթէռէն սակայն ոչ ինչ նորոգ լուր ոչ ընկալաք բայց ՚ի գազէթէն կալկաթու ընթերցաք զի Սպանիացիքն խաղաղութիւնսն հաստատեալ ընդ ֆրանսիզքն անցեալ նախայ ամսոյն:

   Սաստկութիւնն հողմոյ եւ անձրեւի զորս ՚ի ներ ամսոյս պատահեցաւ ետ բազում վնասս թէ ծառոց թէ շինուածոց թէ լճից եւ այլն, սակայն սակս անբաւութեան տեղի ոչ կարացաք երկայն յատկութեամբ զետեղել աստ:

   Քափտան Ջօնսն իւր Նիկօբար նաւաւ զոր առաջ քան զայս թիւփանն ելեալէր աստէն առ կալկաթայ, հանդիպեալ եղեւ թիւփոնի մի սաստիկ զոր երեք օր յանդուրժեալ բայց ՚ի չորրորդին տեսանելով զի նաւն կամի ընկղմիլ քափտանն 2 պիլօթք եւ 1 մառի ներ մտեալ ՚ի նաւակ մի հեռացեալէ ՚ի նաւէն իբրեւ քար ընկէց մի ընկղմեալէ զնաւակն եւ ջրասուզեալ զերեքեան միայն զերծեալ զմառինէն լողալոլ կրկին դարձեալէ առ նաւն յետայնու զմնացորդ անձինքն պատրաստեալ զմիւս նաւակն այ լանգբօթն աչկին ՚ի ծով եւ մտեալ զամենեսեան թողլով նաւն ջրասուզիլ զերծեալ ժամանեցեան աստ ընդ կառավարութեան ֆրանսիզ քափտանւ միոյ:

   Յամսոյս 23 երրորսի էհաս աստ հարկ նավն ՚ի կալկաթու ՚ի նմա եկին Տիկին Ովսանայ Մարգարն, Պարոն Դանիէլ Ռաֆայէլ Բաբումն ընդ Տիկնոջ իւրոյ Տիկին իւղաբեր մանկամբ հանդերձ: Նա եւ Պարոն Թորոս Կարապետն:

Համիրայ ամսոյս հանդեաւ ՚ի Տէր Պարոն Խաչիկ Գէորգն ՚ի Բումբայի:

/614/ Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախուելէ Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ Համիրայ ամսոյ 28 թիւն Փրկչին 1795

(Ապրշումէ եղենաց գինքն են):

Բանուկի լէվ ավալ ապրիշումն որոյ կէսն ճարմակ լինի ֆի ղիտրն

42յուն

եւս գօյումն չորսէն 1 բաժինն ճարմակ լինի

40

եւս սէումն տասնէն

38

եւս չարումն բոլորն դեղին լին

35

մայրռդնդրին բոլորնաւալ եւ կէսն ճարմակ եւ կապն եւս իւրնէ լինի

33

եւս չորսէն մին բաժրնն ճարմակ

36

եւս դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն

27

եւս կապն եւսչուանով լինի կապած

25

Ռադնագարայ ցեղն դօում չունենայ կապն իւրնէ լինի կապած

24

եւս դօում ունենայ

23

Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշումն

21

Սէտապատի մին նախի ապրիշումն

27

եւս 2

25

եւս 3

21

Մուխտայ ալորած ապրիշումն

12

եւս անալորած եւս

9

Դօում ռադնագարի ապրշումն

4

 

Ճոթեղինաց գինն

Հօլանդզի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ըռանկի ջէլին ֆի քուռին

100

եւս 60

90

եւս 55

70

եւս 50

60

/615/ եւս 45 ավալ բալուչէրի փուշակին

55

եւս 43 դօում

50

եւս 40 սէումն

44

եւս 38 չարումն

38

եւս 45 միրզալփուրին

50

Միրզայփուրի կարմիր ջէլին

30

Դահրի ավալ ջէլին

60

եւս դօումն

55

Սէդաբադի նաբաբին ավալն 4 ռանկին բարակ խաթէր ունենայ

16

եւս դօումն

12

եւս սէումն

8

Օվրանկաշայի ավալն 40 ձեռնին

26

օվրանկաշային դօումն

23

օվրանկաշայի սարին 50 ձեռնի

50

մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն

30

եւս 20 դօումն

26

փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնի ղութնին ավալն

22

եւս 12 դօումն

18

եւս առանց քաթարի 12 ավալն

18

եւս 12 դօումն

15

եւս 10

12

մալդէու ալաջէն ավալն ֆի քուռումն կէսն մօտիճուր քաթրիդար լինի

42

եւս հասարակն

34

եւս ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն

55

եւս 50 դօումն

46

եւս 50 սէումն

40

/616/ թէմպի տօփաթին ավալն 10 ձեռնին ֆի քուռին

24

եւս դօյում 10

20

եւս սէյում 10

16

փուշակի սըստրմանիաղլուխն ավալն ֆի 15 ֆարդինն

45

եւս դօյում

40

եւս սէյում

21

միրզափուրին

18

չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆանդինն

28

չափայ ստրին 16 ձեռնին

29

եւս 14

26

սէիդապատի բութաղարն 16 ձեռնին

90

եւս սարին 16 ձեռնին

150

քաղզի շիր շաքարն ավալն

40

եւս դօումն

35

սուսին

20

թէմբի 20 ձեռնի սարին 2 ½ ձեռ լէնքսն

60

եւս 18 եւս

55

եւս 16 եւս

45

եւս 14 եւս

34

գօլբադանն

27

մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 ½ ձեռ լէնսքն

17

եւս 8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2 ձեռ լէնսքն

11

եւս 6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնսքն

19 ½

չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին

50

եւս եւս 18 ձեռնի սարին

45

եւս եւս 16 ձեռնի

40

/617/ մունկասարին 20 ձեռնին

32

մունկասարին 18 ձեռնի

28

մունկասարին 16 ձեռնի

25

ջօռայ մունկադօթին

5 ½

 

(Ուղ եւ թէլեղինաց գիննէ)

բանկալու ուղն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն

20

մադրասիս ուղն

30

կոնջթի թէլն

21

գէնագարչակի թէլն

19

 

(Անաջեղինաց գիննէ)

բանկալու շաքար ավալն դի քանդին

17

եւս շաքար դօումն

14

եւ գուռն

9

եւս կամիր մուստարտն

4

եւս սաֆմէթին

7

եւս ժիրէն

25

եւս չոր տտրակն

16

փիփէլն

50

եւս փիփէլին փէտն

20

ավալ ռաթնտգարի բրինձ ֆի գարսին այսինքն 9256 եւ կէս ռաթլն

90

դօյումն

80

կարգասիօն բրինձն ավալն

65

եւս դօումն

55

եւս սէումն

45

կոնճիթն

80

նօխուտն

55

/618/ փաթանայ պիզն

40

կանանչ դալն

45

թուար դալն

50

եւս կոտրածն

60

քուլթին

60

դնգայ ջօլի ցորէնն

90

դուդիուն

65

 

(չինու ապրանաց գիննէ)

չինու ավալկաւկօն ապրիշումն ֆի փիքուլն այ 133 ռաթլն 33 տուկրէն

225

եւս դօում

190

եւս սէումն

90

եւս չարումն

80

եւս անգն ֆի քուռին

8

եւս 45 փէթի սիտին կարմիր կանաչ դեղին կապույտ ղռմզի սէվ եւ ճերմակ ֆի թանն

18

եւս 45 փէթի վերն գոյնով սիտին ֆլօրն ֆի թանն

16

եւս 35եւս լուստրին

10

                                             եւս 35 եւս եւս ֆլօրն

12

եւս 45 եւս դամասկն

16

եւս եւս պիկինն

6

եւս եւս սայեայսայէն

5

եւս եւս պիլամն

2

եւս եւս ֆալս զառն

5

եւս թութունակն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն

28

եւս ժիպակն ֆի փիքուլն

40

եւս ապրշումէ չաթրին ֆի դանէն

1

/619/ եւս քաղաթէ մեծ զաթն ֆի 100 դանէն

12 3/1

եւս փոքրն եւս

9

չինու ավալ չինչինու ճարմակ մսրին ֆի քանդին

50

եւս դօումն

40

 

(փէգուայ ապրանաց գիննէ)

մոմն ֆի քանդին

100

ղալոյին

55

բիջդէմարն ֆի մին քանդին

15

ազդէպէշն ֆի քանդին

40

ձկան կաշին ֆի 100

2

քաթն

27

լինկդէպաստրն ֆի ռաթլն

2 ½

ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն

30

գերան փայտն ֆի դանէն

20

շիմբի տախտակն եւս

6

տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին

1

աւալ մարֆինն ֆի քանդին

160

դօումն եւս

130

սէրումն եւս

90

չարումն եւս

60

լաքն եւս

28

 

(Մուչլիբադարայ ապրանաց)

քսելէ հալդին ֆի քանդին

36

ճիլի

7

եան ամայ թազայ ցորէնն 9256 ½ ռաթլանոց գարսին

120

ավալ թութունն ֆի դուզին

5

դօումն եւս

2

 

/620/ Տօնէ Սրբոցն

Աւուրք Լուսնի

Ամսիք Հռօմայեաց

Ամսիք Ազարիային

Չայնք

Աւուրք եւ Տօնք

 

15

Դեկտեմբեր

16

Արամ

1

բկ

Կիւրակի

Չորրորդ

16

17

2

գձ

Երկու շաբաթ

Հայրապետացն Իգնատիոսի եւ այլն

17

18

3

գկ

Երեք շաբաթ

Թէոպոմպայ Եպիսկոպոսին եւ այլն

18

19

4

դձ

Չորեք շաբաթ

Պահ

19

20

5

դկ

Հինգ շաբաթ

Կուսանացն Ինդոսի եւ այլն

20

21

6

աձ

Ուրբաթ

Պահ

21

22

7

ակ

Շաբաթ

Հայրապետեացն Բարսղի եւ այլն

22

23

8

բձ

Կիւրակի

Հինգ երրորդ

23

24

9

բկ

Երկու շաբաթ

Դաւթի Մար ՚՚եւ Յակոբայ առա՚՚

24

25

10

գձ

Երեք շաբաթ

Ստեփաննոսի նախավկային

25

26

11

գկ

Չորեք շաբաթ

Պահ

26

27

12

դձ

Հինգ շաբաթ

Առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի

27

28

13

դկ

Ուրբաթ

Պահ

28

29

14

աձ

Շաբաթ

Որդոյն որոտման Յակ եւ Յօհան

29

30

15

ակ

Կիւրակի

Պահք Ծննդեանս Քրիստոսի

30

31

16

բձ

Երկու շաբաթ

Պահ

1

Յունվար

1

17

բկ

Երեք շաբաթ

Պահ

2

2

18

գձ

Չորեք շաբաթ

Պահ

3

3

19

գկ

Հինգ շաբաթ

Պահ

4

4

20

դձ

Ուրբաթ

Պահ

5

5

21

դկ

Շաբաթ

Ճրագալոյց Ծննդեանն Քրիստոսի

6

6

22

աձ

Կիւրակի

Ծննդեան եւ Յայտնութեան Քիստոսի Աստուծոյ

7

7

23

ակ

Երկու շաբաթ

 

8

8

24

բձ

Երեք շաբաթ

 

9

9

25

բկ

Չորեք շաբաթ

 

10

10

26

գձ

Հինգ շաբաթ

 

11

11

27

գկ

Ուրբաթ

 

12

12

28

դձ

Շաբաթ

 

13

13

29

դկ

Կիւրակի

 

14

14

30

աձ

Երկու շաբաթ

Յոհաննու կարապետին

 

/621/   Յիշողականութիւն

   Ծանիր Ազդարար զի ամենայն գործք առաջանայ յղձէ սրտի, եւ որ հասցէ առ կատարն բանին՝ գործողն աւանդէ զվաստակս իւր իբրեւ պարտս ՚ի վերայ հաճեցողացն բանին եւ հատուցումն կրողայ հաճութիւն վասն այն, պարտէ գոլ զգօնութեամբ, զգացեալ ՚ի ժամանակի անյապազ, ոչ թէ մոռացմաբ զայս օրն ՚ի վաղն ձգելով եւ բարեգոյն գիտեն ընթերցօղքն քոյ զի ՚ի մոռացութենէ եւ ՚ի վաղաձգութենէ՝ ծնանի ստրջանք եւ որոյ իւրեանց զմէնջ ոչէ յավել քանզ վերաճանանչումն մեր զերախտիս նոցա:

Ուրեմն զիէ զի մեք ներ ընծայեմք զմեզ յամենայն գործս հասարակ, զոր կարծեմք գոլ արդիւնարար վասն մեր, եւ մոռանամք բոլորովին իբր անզգայ զմեծագոյն արդիւնս՝ հասարակ ազգիս մերոյ զոր ամենայն տնօրէնութիւնս կենաց մերոց պատասխանելոցէ առ յապայն վասն մեր . եւ հաւաստի նպատակ մի կանգնման յանկման մերոյ առ անսայթաք կեանս այսինքն:

   Ամենայն ազգս մեր ծանեան եւ գիտացան զանչափելի գթածական ողորմածութեան բարերարութիւնն՝ Կայսերուհւոյն Ռուսաց, առ յազգս մեր, զոր ոչ ունի իղձ փոխարինութեան, եթէ ոչ ակնարկութիւն երախտագիտութեան:

   Երկրորդ թարգմանօղն գրքոյն Թէլէմաքի, ընձայէ առ մեզ՝ զերեխայրի ծառոյն աշխատանոց իւրոց (նա եւ խոստանալով սոյնասարսս եւս ՚ի լոյս ածել) զորէ՝ վասն ամենայն ընթերցողաց իբրեւ այգեստան գիտուեաց ուրեմն ոչ կարծեմ լինել իղձ սրտի իւրոյ այլ ինչ բայցի վերաճանաչումն  գիտնոց զերեխաիս աշխատանաց նոցա:

   Վասն որոյ՝ պատկան եւ յատկապէս հարկ վարկանելիէ, զի ՚ի Հնդիկս բնակեալ մերազինքն՝ գձագրել թուղթ մի առ նորին վեհութիւնն Կայսերու հոյն Ռուսաց, գոհանալով յերեխտեաց նորին որ առ ազգս մեր նա եւ նորոգ Խնդիր վասն որոյ տեւողութեանն:

   Եւ թուղթ մի եւս՝ առ Պարոն Մարգար Զաքարայն, Շնորհավորելով նմա վասն նորածնեալ պտղոյն Աշխատանաց իւրոց զմատենին ՚ի յանուն Թէլամաք, եւ տալ նմա վստահութիւն՝ առաջանալ ըստ խոսռմանց իւրոց, զայլս եւս ՚ի լոյս ածել: