Ազդարար

Վասն թէ Աղուանք ոյք ազդիօս եւ կամ թէ Քանիամ տիրէցին ՚ի վերայ Պարսից Պրակ Պէտասան էորորդ ԺԱ 11

Թուին Հայոց

Թուին Քրիստոսի

Իսկ արդ որպես ասացաք ըզյետ քսան ինն ամի Տէրութեան Հօսէն Արքայի եւ յամի տեառն մերոյ 1722 եւ ՚ի թուոջս արամազեան 1171 ընկալաւ Մահմուտ զթագն արքայական ՚ի ձեռանէ օրինաւոր Հօսէն արքայի, եւ եմուտ ՚ի քաղաքն յԱսպահան, իսկ եթէ որպիսի բարբարոսակն բռնութեամբ խոշտանգեալ տուայտեաց զբոլոր կալուածս պարսից աշխարի եւ զբնակիչս նորա ահազորոց կարճ ՚ի կարճոյ քեզ ծանուցաք ով քաջդ խոհական, որչափ ձեռն հասէր եւ կարելի: Այլ այսուհետեւ զմնացորդս բանիցս նոցա աստէն ըստիս մատենագրեսցուք եւ ՚ի սոյն իսկ զամենայնն բացատրեալ փոքր ՚ի շատէ բովանդակեսցուք: /561/  Արդ թէպէտ քաջահզօր բռնակալն Մահմուտ ոչ մխեաց զձեռս իւր ՚ի կեանս Հօսէն արքայի, այլ մեծաւ խնամով պահէր զնա: Բայց սակայն կոտորեաց զհամայն արուսն որք էին ՚ի տոհմէ Շեխ Սէֆւոյն եւ այսպէս արմատախիլ արար զնոսա յերկրէ այսու դիտաւորութեամբ զի առինքն կորզեսցէ ժառանգութիւնս թագաւորութեան, եւ ՚ի յորդիս, եւ ՚ի յազգս իւր: եւ միայն զԹահմազ չորորդ որդի Շահին զերծ մնաց ՚ի յայսպիսի մահառիթ վտանգէս ըստորում զորմէ ՚ի վերանդր ուրեմն ճառեցաք: Որ իբրեւ լուաւ թէ հայրն իւր Հօսէն պարտաւորեցաւ յանձնել զթագն եւ զարքայանիստն Մահմուտայ եւ ինքն հրաժարեալ մեկուսացաւ ՚ի թագաւորութենէ իւրմէ այնր աղագաւ եւ Թահմազ իսկ քարոզեաց զինքն ՚ի մազանդրան գաւառոջ իբրեւ զօրինաւոր Թագաւոր եւ միայնակ ժառանգ Թագաւորութեան: Իսկ եթէ զինչ նա անդ ուրեմն գործեաց եւ կամ թէ զկին քանի ամաց անցելոց եւ կամ թէ որպէս եւ որով օրինակաւ եկն նա ՚ի վերա աղուանից եւ նուաճեաց զանգայռագեղ բռնութիւն նոցա զայս ցանեաց իսկ յապա գրեսցուք: Եւ այժմ Վճարեսցուք զպատմութիւնս աղուանից յորոց խօսիլ սկսայ Արդ յետ երից ամաց տէրութեան Մահմուտայ ինքն Մահմուտ ՚ի խելագարութիւնս ցնդեցաւ որ նեղեալ յայսոց չարեաց մոլեգնաբար յարձակեցաւ ՚ի վերա մարմնոյ իւրոյ եւ ատամօք իւրով զմարմինս իւր խածատէր: Եւ այս թուի լեալ հանդիպեցաւ նմա ՚ի տեոչուէ վերին խնամոցն Աստուծոյ, իբրեւ վրէժս նմա հատուցեալ վասն անպարտ սպանութեան զանձինս անմեղաց բիւրաւորաց եւ առաւել եւս վասն կատամահ առնելոյ զորդիսն արքայի Զի արդարասցի զասացեալն ուրում թէ Անիրաւութիւն ոչ կարէ թագչիլ ՚ի յամենահայեաց տեսութիւէն Աստուծոյ եւ ոչ կարէ փախչիլ ՚ի բարկութէնէ նորա թէ եւ առ ժամանակ մի ներէ /562/ երկայնամուտ բայց յետոյ սաստկապէս տանջէ զնոսա վասն անիրաւութեանց: Եւ այնպիսի ահագին եւ անբերելի թշուառութիւնք պատեցան զնովաւ որ անհնարին տագնապաւ նեղեալ շինէր հանապազ: Իսկ ոմանք այսպէս ասեն թէ, որովք ցաւօք չարաչար սատակեցաւ եւ այլք ասեն թէ աշրաֆն, որէր հօր եղբօր որդի Մահմուտի հեղձամղձուկ արարեալ սատակեաց զնա: Որ բռնակալեալ նուաճեաց զպարս ընդ իշխանութեամբ իւրով ամս, երեք:

Յաւուրս յայսորիկ մեռաւ Մովսէս առաջնոդն մեր ՚ի ռ ճ հ դ թուականիս մերոյ եւ զտեղի նորա յաջորդեաց զՏէր Դաւիթ քաղցրաբարոյ եւ ճգնակիր վարդապետն: Որ էր այր առաքինի, եւ խստակրօնվարուք ճոխացեալ, եւ զատեալ եւ մեկնեալ յամենայն աշխարհական ցանկութեանց: Սա յոգն ճգամբաշխատէցաւ ՚ի վերա տան տէրն, եւ արար զշինութիւնս բազումս որ եւ յախճապակեաւ շքեղացոյց զորմ տան Տէառն Աստուծոյ մերոյ ՚ի ստորոտէ յատակացն, մինչեւ զիրիս կանգունս որմոյն: Եւ ՚ի վերա գագաթան յախճապակեաց նկարեալ յօրինեաց զպատկերս չարչարանաց սրբոյ Հօրն մերոյ Լուսատուի, զգեղեցիկս եւ զոսկեզօձս եւ զծաղիկս երփնափայլս, որովք յոյժ պայծառացաւ եկեղեցին Աստուծոյ, եւ ոչ ինչ ընդ հատ մնաց ՚ի գեղեցկութեանց որպէս եւ հռչակ իսկէ համայն տեսողաց:

29 ռճհա

ռչիբ

            Արդ զկնի մահմուտայ տիրէ Աշրաֆ վերայ պարսից յամի տեառն ռէճիե սա յառաջ քան զամենայն հրամայէ զդին մահմուտայ թաղել ՚ի փառահեղ շիրմի եւ ՚ի վերայ նորայ շինել զմատուռ մի մեծավայելուչ յորում ուխտաւորք եւ աղօթակիրք բնակեալք աղօթեսցեն առ տէր Աստուած վասն նորայ համարի զնա իբրեւ հիմնարկօղ եւ նախապետական շառաւիղ վերընձիւղեալ Աղուանից տէրութեան ՚ի Պարսս: Աօլ զկնի յաւուրս տէրութեան Շահ Թամազայ որդւոյ Հօսէնի զորոյ հրամանաւ աւերեալ կործանեցաւ /563/ մատուռն եւ զշիրիմն նորա ՚ի պատճառս հատուցանելոյ զվրեժս թշնամւոյն եւ զոսկերս նորայ փշրեալ մանրեցին եւ ընդ օդս հոսեալ ցնդեցին եւ զտեղին զայն շինեցին գարշելիք կղկզանաց այսինքն ոտից ճամբայ: Եւ ապա ինքն Աշրաֆ մեծաւ հանդիսիւ եւ խուռն հրոսակօք ելանէ ՚ի քաղաքէս առիտալ մարտ ընդդէմ Օսմանցւոց եւ ընդ դէմ այլոց աշխարհաց եւ նահանգաց պարսկաստանի որք ոչ ախորժէին մտանել ընդ լծով իշխանութեան Աղուանից: Քանզի ՚ի ժամանակի խռովութեացն անոցիկ  տիրեցին բազում քաղաքաց եւ գաւառաց օսմանցիք ՚ի մասնէ եւ ՚ի բաժնէ յիշխանութեան պարսից ՚ի յԱյրարատեան աշխարհէ մեծին հայոց սկսեալ ընդ Ատրպատականաւ եւ ընդ այլովք մինչեւ ՚ի յեկբատան քաղաք մարաց ժամանեալ վասն որոյ պարտաւորեցաւ Աշրաֆտալ նախ ռազմ ըն տաճկաց որով թէ եւ ոչ բոլորն գոնեա եկբատան քաղաք այսէ Ահմատան ՚ի բաց թափեսցէ ՚ի նոցունց իշխանութեանց եւ յինքն կորզեսցէ Զի մի գուցէ անդուստ իսկ ուրեմն յանկարծակի ՚ի վերա Սպահանայ արշաւեսցեն եւ փութանակի ճնշեսցեն զքաղաքն ընդ ձեռամբ: Ուստի տուեալ մարտ ընդ տաճկաց հալածէ զնոսա ՚ի յԱհմատանայ, եւ զքաղաքն եկբատան ընդ իւրով իշխանութեամբ նուաճէ: Եւ անտի դարձեալ լի ցասմամբ ՚ի վերա գաւառացն պարսկաստանի որք նշկահեալ արհամարեցին զտէրութիւնս Աղուանից մանրեալ խորտակէ զսոնքացեալ ապստամբութիւնս նոցա Եւ տարածեալ ձգի զիշխանութիւն իւր ՚ի հարաւոյ յարեւմտից կուսէ մինչեւ ցյարեւելս սկսեալ յԱհմատանայ՝ մինչեւ ՚ի պարսկաստան, ՚ի կրման, յեզտ եւ մինչեւ ՚ի ծովեզերսն պարսկային ծոցոյ: Յետ այսց ամենայնի՝ գայ Աշրաֆ, եւ շքեղ փառօք մտանէ յԱսպահան քաղաք եւ հաշտութիւն խօսի ընդ օսմանցւոց, եւ դաշամբք հաստատէ զխաղաղութիւն ընդ սուլտանի նոցա: /564/ Իսկ որվհետեւ? օրէնէ ամենայն սունի մահմե տականաց ճանաչել զՍուլտանն ստամպօլայ իբրեւ զժողովրդապետ, այսինքն իմամ, եւ փոխանորդ խալիֆայից, եւ մահու չափ հնազանդիլ ամենեցուն հրամանաց նոցա վասն որոյ եւ աշրաֆ գոլով սունի, (մինչ ոչ ունէր զգահ ինքնակալութեան) կամեցաւ մտանել ընդ հնազանդութեան նորա ըստ օրինին եւ հանուանութեամբ նորա լինիլ թագաւոր ՚ի վերա պարսից զի այնու զտէրութիւն յանդորրագոյն արասցէ իբր ունելով այնպիսի հզօր պահպանիչ ընդ դէմ ահագին թշնամեաց:

            Իսկ Աշրաֆ թէպէտ մինչեւ ցԱրդ՝ ոչ ինչ զկասկած երբէք կրէր ՚ի Շահ թամազէն, եւ ՚ի սպարապետն նորա Թամազ ղուլւոյ այլ հանապազ ծիծաղէր զնոքօք, Շահին, փոխանակ ասելոյ Շահզատայ Սակզատայ կոչէր այսինքն շան զարմ: Եւ Թամազ ղուլի սպարապետին իբրեւ զաւազակ եւ զասպատակիչ ոմն կարծէր: Որ եւ ասէր թէ ՚ի դէպ ժամանակի անկցին նոքա ՚ի ձեռս մեր եւ ընդ նորա արարից որպէս եւ կամք մեր հաճեսցի:

            Բայց սակայն աստանօր իբրեւ լուաւ զհամբաւ մեծագործութեանց՝ ՚ի կողմանս արեւելից սպահանայ քաղաքիս նոքօք գործեցին, սկսաւ զարհուրհիլ եւ դողալ, եւ ընդ դէմ որոց յարդարել ՚ի ճակատ մարտի: Իսկ թէ զինչ արդեօք ՚ի նոցանէ մեծագործութիւնք քաջութեանց գործեցան ՚ի կողմանս յելից սպահանայ քաղաքիս, որով աշրաֆն զարհուրեցաւ ահա գտանի իսկ զայն ցանեաց, լայնափիւտ եւ մանրամասնաբար բովանդակն արտաճառեցեալ յառաջագոյն քանզի մեզ յումեմնէ անգլիացւոյ, մստր Հանուէ կոչեսելոյ որէր նա ՚ի ժամանակի յայնմիկ յասպահան քաղաքոջ Պալիօլ եւ վաճառապետ:

            Եւ ապա անտուստ իսկ յեղեալ փոխեցաւ ՚ի հայ բարբառ, ՚ի ձեռս ուրեմն Պողոսի միզայեան յամիթեցւոյ յայն սակս եւ ես ոչ կարեւորագոյն վարկանիմ /565/ երկար ՚ի սոյն դեգերիլ եւ զժամանակս մեր անպէտս իմիք ծախել Այլ մեք աստանօր միայն այս չափ եւ եթ զի ըստ խնդրոյ վսեմանձ նաղելւոյս ինչ ինչ ՚ի գրոց անտի հակրճիւ հաւաքեալ յապա ուրեմն արձանագրեալ դրոշմեսցուք ՚ի ճառս Շահ Թամազայ իսկ զյաւելուխս մնացորդաց եղելոց իրաց եւ բանից ստուգութեամբ քեզ ուսուցանէ Անգլիացւոյ պատմութիւն Եւ արդիս քեզ համառօտաբար ծանուցից զպարտիլն աղուանից յերեսաց Շահ Թամազայ, զփախստեայ անկանիլն նոցա ՚ի Շիրազ քաղաք, եւ զկործանումն որոց: Արդ յորժամ ել Աշրաֆ իբր ընդ երեսուն հազար զօրօք ՚ի քաղաքէս եւ չուեալ խաղացին ՚ի դամղուն եւ ՚ի դաշտի անդ մեր ձեցան ՚ի բանակի արքային անդ անօր ընդ միմեանս խառնեալ պատերազմեցան, եւ ՚ի վճարել մարտի Աղուանք ՚ի յորոց պարտեցան: Քանզի մինչ աղուանք ՚ի ժամանակի ինչ ուսան յաւէտ բռնութեամբ կոտորել զպարսիկս քան մարտիւ, որով կորուսեալ էին արդեօք զհրահանգութիւնս զինուց, եւ միայն բռնոթեամբ կոտսրել վասն որոյ զմեծամեծ հարուածս ընկալան ՚ի նոցանէ, եւ իսպառ լքեալ հալածեցան, եւ փախստեայ անկան մազապուր յասպահան: Յետայնց ամենայնի, հրամայէ Աշրաֆ կազմել զբանակս իւրեաց, ՚ի դաշտի մուրչախօրայ գեղջն ընդ ամենայն պատրաստութեամբ: Եւ ապա Շահ Թամազ մնայ դոյզն գնդւ?? ՚ի Թէհրան քաղաքոջ ընտ խնդրոյ Թամազ ղուլւոյ սպարապետի իւրում իսկ սպարապետն հանդերձ ամենայն զօրօք գայ ընդ դէմ աղուանից ՚ի մուրչախօր պատերազմ: Ուր եւ իսկ վերստին պատեցուն աղուանք ՚ի նոցունց, եւ թաղին զհամայն իսկ կահս եւ զկարասիս իւրեաց ՚ի բանակի անդ եւ ինքեանք հազիւ հազ ճողոպրեալք սակաւք ՚ի սրոյ նոցա դէմեդեալ խուճապմամբ չուին ՚ի քաղաքն յասպահան:

            Յորում աւուր մտանեն ասպահան, վաղվաղակի /566/ սպանանէ աշրաֆ զթշուառաբաստ եւ զողորմելի արքայն Հօսէն եւ ապա բարձեալք զամենայն աղխս մթերից իւրեաց յուղիանկալք փախստական դէպ ՚ի Շիրազ քաղաք: Մինչ տակաւին չեւ եւս էին երկու փասախ ճանապարհաւ մեկնեցեալք ՚ի քաղաքէս հրամայէ Աշրաֆ ումեմն? զօրագլխի դառնալ յետս հանդերձ զօրօք, եւ սրախոշոշ մահուամբ սպառ սպուռ կոտորել զամենայն պարսիկս, ? բայց իբրեւ մերձեցան նոքա յայգեստանս արքունի, որէ միով մղոնաւ հեռի ՚ի քաղաքէս նոյն ժամայն ծանեան որք քաղաքին զչար կամաս նոցայ ուստի փոյթ ընդ փոյթ ժողովին զբազում զարապանս այսինքն զնաղարայս ՚ի սադրելոյ անգլիացւոյ վաճառապետին որ անդ կայր եւ զայնս իսկ այնպիսեաւ կերպիւ հարկանեն իբր թէ եկեալ իցեն զօրք Թամազ ղուլւոյ ՚ի քաղաքն Յորմէ իսկ եւ իսկ զարհուրեալք աղուանից դառնան անդրէն յետս ընդ ճանապարհս իւրեանց զվնասս ինչ ոչ գործելով առ նողա Ապա գայ նախ Թամազ ղուլին ՚ի քաղաքս եւ բազումք յաղուանից որք մնցեալէին սպանանէ զնոսա եւ ապա ինքն արքայն Թամազ յետ ոչ բազում աւուրց իբրեւ լու նմա լինի զհամբաւ յաղթութեան զօրաղ իւրոց, իսկոյն յարուցեալ ՚ի թէհրանայ գայ մտանէ շքեղ փառօք յԱսպահան քաղաք:

            Յետայնոիկ գնայ Թահմազ ղուլի ՚ի Շիրազ ՚ի վերա Աղուանից Ուր սպառ սպուռ կործանէ զնոսա, եւ զմնացելոցն ընդ Աշրաֆ շահիւ հալածականս առնէ ՚ի Շիրազայ: Իսկ Աշրաֆ  ՚ի կրմանայ ճանապարհին, որում դէպ եդեալ էր անկանել, սպանանի որ թագաւորեաց ՚ի վերա պարսից ամս չորս: Արդ աստանօր դադարեցաւ բռնաւորութիւնք Աղուանից ՚ի պարսից որք բռնակալեալ նուաճեցին ընդ ամենայն ամսեօթն: Յայսմ եւ ՚ի սոյն ժամանակի Տէրութեան Աղուանից լքանի ՚ի կենաց երանելի Առաջնորդն ջուղայիս Տէր դաւիթ? յամի հայկազունեաց ա ճ հ է???: /567/ 1177 որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթիւք նորին գթասցի մեզ տառապելոյս: Եւ ապա Սեպհականեալ ժառանգէ զգահ Առաջնորդութեան զՏէր Աստուածատուր Առաքինաւէտ եւ երանաշնորհ վարդապետն: Որ էր այր խոնարհամիտ եւ հեզահոգի, եւ ըստ հեզաբնոյթ բարուց իւրոց, մականուամբ կոչեցաւ Աղաւնամիտ: Բայց ոմանք հաւաստեաւ իմն պնդենթէ, սա ըստ որում զմեռեալ աղաւնիս յորոյց անուամբ Տէր Յիսուսի յայն սակս կոչեցին զնա Աղաւնի, կամ Աղաւնամիտ: Արդ, թուիթէ ուղիղ իցի զասացեալս, ? քանզի սաէր բարգաւաճեալ սուրբ վարուք եւ մաքուր բարուք որ եւ ամբարտաւանութիւն, եւ մարդահաճութիւն ՚ի նորա վարս տեղի գտանել ոչ կարացին ամենեւին, ըստ նմանութեան սրբոյ եւ մեծի հօրն մերոյ Մեսրով բայ թարգմանչի: Ուրեմն չէ զարմանք իսկ յայնպիսի յառնէ Աստուծոյ, որ շնորհիւ Տեառն յարուցեալ իցէ զմեռեալ աղաւնիս որ եւ զայսիսկ զնմանէ յոյժ ճշդիւ հաւաստի առնեն թէ միայն բանիւ ասելով զերամս ճնճղկանց թռչնոց մեռոյց եւ կենդանացոյց: Իսկ եւ իբրեւ փոխի մահուամբ յաշխարհէս ՚ի Քրիստոս, ՚ի վերինն յերուսաղէմ, եւ ՚ի խումբս երճանկան կատարելոց ՚ի յերկինս լուայ ՚ի բազմաց, եւ ՚ի հաւաստի արանց, որք ստուգութեամբ վկայինն թէ յորժամ եդին զպատուական մարմին նորա ՚ի շիրիմ անձկութեան յարկի, լոյս պայծառ ճառագայթոււէր? նշողիւք յերկնից ցոլացեալ ՚ի վերա գերեզմանի նորա եկաց մնաց մինչեւ ՚ի հարուստ ժամս, եւ ապա աներեւույթ եղեւ նշանն: Այլ մեր զսոյնս իսկ անդր ՚ի տեսօղս թողացուցեալ եւ զորս մեք իսկ մինչեւ ցայսօր ժամանակի աչօք մերովք տեսանեմք, ոչ դանդաղեցուք գրել: Բայց զի ՚ի ձեռն որոյ երկրպատեան հողախշտի հանգիստ դամբարանի շնորհս բժշկութեան, հրաշազանս եւ գերահռչակելիս տարածի առ /568/ բազում ցաւագարս եւ ախտաժետս որք հաւատով մերձենան ՚ի հրաշակերտ տապան սրբոյ, որով եւ մեք յուսամք յԱստուած, եւ ՚ի մարդասիրութեան շնորհ նորա ապաքինել ՚ի խօթութենէ մտաց մերոց: Ահա այս չափ ինչ առայս քեզ բաւական ասցի իմ անձկալի արդ՝ ՚ի կարգն առաջին վերստին դարձուցից զբանս: Քանզի որպէս կանխահոյն արտաճառեցաք ՚ի վերագոյնդ թէ Աշրաֆ սրախոշոշ լեալ սատակի ՚ի ճանապարհին կրմանայ որ տիրեաց ՚ի վերա պարսից ամս չորս:

Ուստի աստանօր արժանէ մեզ զԹահմազայ արքայէ ճառել:

Վասն թէ որով արդէօք Թամազ որդին Հօսէն արքայի գտաւ արժանաւոր տիրէլ ՚ի վերայ հայրէնական վիճակին եւ ապա զկործանումն նորա Պրակ էրկոտասան էրրոդ ԺԲ 12 ?????

ռճհդ

ռչիե

            Եւարդ համառօտ պատմեցաք քեզ ՚ի վերանդր ուրեմն զպարտութիւնէ աղուանից եւ զգալստենէ արքային ՚ի քաղաքս այժմ կարեւորէ մեզ գրել զգործոց նորա որով կարաց կրկնակի դառնալ յԱսպահան եւ ժառանգեաց զգահն արքայական եւ զայլն Քանզի զսոյն իսկ Թամազ արքայն մինչ դեռ էր իմազանդարան գաւառի թէպէտ յինքն ընկալաւ զանուն արքայի այլ հազիւ հազ ուրեք կարէր տիրել եւ իշխել ՚ի վերայ այնց գաւառաց եւ կառավարել զնոսա որք ոչ էին մտեալ ընդ լծով աղուանից: Որպէս եւ ֆաթի Ալիխան բդեշխն վրկանացւոց ոչ աղուանից տէրութեանն հնազանդ էր եւ ոչ օրինաւոր Թագաւորին Թամազայ նորին /569/ աղագաւ յղէ Թամազ զգունդ մի զօրաց ՚ի վերայ Վրկանայ քաղաքին՝ առնուաճելոյ ապստամբութեան նորա եւ Ղաջարք վրկանայ յետս զնոսա վարեցին: Իսկ այնու հետեւ գրէ արքային՝ յետկար մի երդման եւ առաքէ առ ֆաթի Ալի Խան, առ ՚ի ոչ մեղանչել յանձն նորայ եւ առ հասարակ թողութիւն շնորհել նոցա այսպէս եւ խանն յիւրմէ կողմանէ երդնու հնազանդ լինիլ Թագաւորին: Իսկ զայսու ժամանակաւ եւ Նադըր ղուլին զբռնաւորական իշխանութիւն իւր ՚ի գործ արկեալէր ՚ի սահմանս խորասանայ ոչ ընդ իշխանութեամբ աղուանից մտանէր եւ ոչ Թագաւորին որով եւ զահրուրելի եւ սարսափելի իմն էր լեալ արդեօք բոլոր տեսողաց եւ լսողաց Եւ ապա հօր եղբար Նադըրին որէր իշխան Քալաթու թողութիւն վասն նատըրի հանէ յարքայէն եւ յղէ փութով զգիրն թուղութեան առ նատըր իսկ նա տեսեալ զայն վաղվաղակի ժամանէ հանդերձ զօրք իւրովք ՚ի Քալաթ եւ խարդաւանեալ զհօր եղբայր իւր նենգութեամբ սպանանէ զնա եւ զքաղաքն ընդ իւրով նուաճէ Եւ ապա այնուհետեւ գնացեալ առնու զՆիւշապուհ քաղաք յանուն Շահ Թամազայ ուր անխայաբար մաշէ ՚ի սայր սուսերի զբազում Աղուանս Յետ այսոցիք գայ նատըր հինգ հազար զօրօք առ Արքայն եւ միջնորդութեամբ Ֆաթիալի խանին թողութիւն ստանայ յանցանաց իւրոց Եւ ապա սպանանէ զֆաթիալիխան հրամանաւ արքային եւ ինքն անուանի  Նադըր ղուլի խան եւ կարգի Ստրատելատ ՚ի վերայ ամենայն զօրուն իսկ յետոյ արքայն ՚ի սադրելոյ նատըրին խաղայ զօրօք եւ չուեալ մտանէ նիւշապուհ քաղաք եւ անտի գնացեալ նուաճեցին զՄաշատ քաղաք Ուր պատուեաց արքայն զՆադըր ղուլի սպարապետն իւր մեծագոյն պատուով եւ հրամայեաց յայնմ հետէ կոչել զանուն նորա Թամազ ղուլի /570/ խանն այսինքն ծառայ Թամազի Արդ աստանօր Թամազ արքայն մնաց ՚ի մաշատ քաղաքի եւ Թամազ ղուլի Խանն կարի արշաւմամբ խաղայ ՚ի վերա համայն գաւառացն Խորասանայ, եւ նուաճէ զնոսա զամենեսեան: Եւ ապա իսկ չուէ ՚ի վերա Հէրաթու, եւ զնոսա իսկ ճնշեալ ընկլուզեալ ընկճէ ընդ իշխանութեամբ Թամազ արքայի: Եւ այսպէս յետ ամենայնի մեծաւ յաղթութեամբ դառնայ նատր ՚ի մաշատ առ արքայն ընդ գլխովն իշխանին Հէրաթու որոյ տեսեալ զայնպիսիս զմեծամեծ յաղթութիւնս ՚ի ձեռաց նորա գործեցեալք խնդապատար սրտիւ զուարճանայ, եւ շնորհակալութիւն նմա ընձեռեալ մատուցանէ: Յետ այնորիկ ելեալք անտի ՚ի չուս ճանապարհի խաղացեալք հասանէն ՚ի դամղուն ուր իսկ եւ իսկ ընկճեալ կործանեն զսոնքացեալ ապստամբութիւնն աղուանից եւ զայլն որպէս ՚ի վերագոյն պրակոջ ճառեցաք: Ուրեմն քաջապէս յայտնի եղեւ մեզ՝ թէ արքայն Թամազ ՚ի ձեռն Նատր վսեմագոյն սպարապետի իւրոյ վերադարձաւ յասպահան ՚ի գահն հայրենի որով բարգաւաճեալ ճոխացաւ ՚ի Թագաւորութեան իւրում թէպէտ եւ վասն խէնեշագոյն բարուց իւրոց ոչ միայն զստացեալն ոչ կարաց պահել այլ եւ իսպառ լքոյց, եւ աղարտեաց իսկ զտոհմն հայրենական զորմէ կամէ ինձ այսուհետեւ ՚ի յառաջիկայդ սակաւագոյն սիղղոբայիւք արտաճառեալ: իսկ արդ ՚ի ժամանակին յայնմիկ յորժամ Թամազ արքայն կայր յասպահան, եւ վայելէր զքաղցրագոյն խաղաղութիւն, հզօրագոյն սպարապետն իւր Թամազ ղուլի Խան բնաջինջ եւ արմատախիլ առնէ զաղունս, եւ զբովանդակ պարսկաստան ընդ իշխանութեամբ արքային ենթարկեալ ստորաձգէ:

            Եւ ապա ՚ի ռ ճ հ թ 1179: Թուոջս ասքանազեան դարձուցանէ Թամազ ղուլի Խան զերեսս իւր ՚ի Պարսկաստանայ, եւ չուէ խաղայ ընդ ամենայն բանակաւն /571/ իւրով ՚ի կողմանս եկբատանացւոց մարաց եւ հանդիպեալ հասանէ Յօսմանցուց զօրաց որք կալեալէին զԱահմատան քաղաք հզօր զօրութեամբ մանրեալ խորտակէ զզբռնութիւնս նոցա եւ հետամուտ զկնի նոցա արշաւմամբ ընթանայ կոտորելով զնոսայ մինչեւ ՚ի քրմանիայ քրմանշայ քաղաք եւ մերժեալ զնոսա բացէ ՚ի բաց հալածէ ՚ի սահմանաց յիւրեանցն վիճակէ Եւ ապա ընթացեալ տագնապաւ մեծաւ ժամանէ ՚ի սահմանս ատրպատականի եւ ՚ի բաց թափէ Յօսմանցուց անտի ուժգին զօրութեամբ զԹաւրէզ զԱրտաւիլ եւ զայլս Յայսմ վարի եւ ժամանակի աստ յայսմիկ տեսանելով տաճկաց զյառաջադիմութիւն պարսից յոյժ պարկուցեալք սարսափին յերեսաց պարսից նմին իրի խնդրեն ՚ի յորոց զխաղաղութիւն ժամանակաւոր դաչամբ իսկ առ Թամազ ղուլիխան ՚ի հէրաթոյ համբաւ հասանէ թէ քաղաքն ահաւասիկ զձէնջ ապստամբեցան յայն սակս իսկ եւ նա հաճեալ հաւանի դաշամբ պայմանի հաստատել ընդ որս զխաղաղութիւն վասն որոյ պահնակ ՚ի զօրաց իւրոց ամրոցին Թաւրիզոյ կարգէ եւ ինքն ընդ ամենայն բանակաւ իւրով փոյթ ընտ փոյթ սլացեալ ՚ի հէրաթ վերաժամանէ եւ ընդ վղեալ զապստամբութիւնս որոց նուաճէ խառն ընդ հեղմամբ արեան իսկ արքան թամազ յաւուրն յայնոսիկ յորում Թամազ ղուլի խանն զհետ մտեալէր աղուանից եւ սաստկապէս վարէր զնոսա հանդերձ կոտորելով յերկրէն պարսից զդեսպանս յղէ իբիւազանդիոն նախ ազդելով կայսերն զվերադարձումն իւր յաթոռ Թագաւորութեան պարսից եւ ապա ՚ի յորոց հայցէ դարձուցանել ՚ի յետս զյափշտակեալ գաւառսն յիշխանութէան պարսից եւ առ միմեանս վարել խաղաղութեամբ եւ զայլս այսպիսի: իսկ դեսպանս այս որ գնացեալէր զհետ խաղաղութեան ՚ի կոստանդինու պօլիս եւ տակաւին կայր առկայսերն եւ ոչ եւս զառաջադրեալ գործս /572/ իւր աւարտելէր լուր առ կայսերն հասնէ թէ ահա զօրք Պարսից եկին եւ բռնութեամբ առին զԱհմատան քաղաք: Վասն որոյ կարի զայրացեալ ցասնուն եւ պատրաստին ՚ի զէնս մարտ յարուցանել ընդ դէմ պարսից: Ուստի եւ արքայն Թամազ գիտաց յոգի իւր թէ դաշն խաղաղութեան Զոր դնեալ ջանայր ընդ տաճկաց ոչ վճարի, նա եւ ծանեաւ իսկ զգնալն սպարապետին իւրոյ ՚ի Հէրաթ նմին իրի իբրեւ քսան հազար զօրօք ելանէ ՚ի քաղաքէս, եւ յուղի անկեալք գնան ՚ի սաստիկ ձմերայնի եւ ՚ի ռ ճ ձ օ 1180 թուոջս մերում մտանեն ՚ի սահմանս աշխարհի հայոց առ ՚ի տալ ռազմս ընդ օսմանցւոց եւ թափել ՚ի նոցանէ զերեւան, եւ զայլս գաւառս եւ զքաղաքս բազում: Իսկ արքայն Թամազ փոխանակ ստնանելոյ եւ կոր կործանելոյ զտաճիկսն ինքն իսկ յաղթահարեալ ՚ի պարտութիւն մատնի յերեսաց նոցա փախստեայ անկանի յԱհմատան՝ առ ՚ի ամրացուցանել զքաղաքն, զի թերեւս մի գուցէ անկանիցէ զքաղաքն զայն մի ձեռս նոցա: Բայց ոչ այնպէս եղեւ զոր խորհէրն այլ ընդ հակառակն էառ գործ զլրումն: Քանզի եւ անդանօր իսկ պատերազմ օսմանցիք ընդ նմա եւ զօրացեալք ՚ի վերա պարսից դարձեալ յաղթեն եւ սանանեն զնոսա եւ զքաղաքն եկբատան վերստին ընդ ձեռամբ իւրեանց նուաճեն: Վասնյ Թամազ արքայն ընդ մնացելովք զօրօք իւրովք խուսափեալ յերեսաց նոցա ճեպեալ ընթանայ ՚ի Ղալուին քաղաք, եւ անդ ամրանայ: Բայց ՚ի պատճառս խռովութեան իրիք եղելոյ ՚ի բիւզանդիոն՝ գրէ կայսրն հրովարտակ առ բդեշխն Բաղտատայ զի խօսեսցի զխաղաղութիւն ընդ պարսից՝ պատշաճաւոր դաշնադրութեամբ որպէս եւ զորմէ ըստ արձակագոյն ճառիւք քեզ ծանուցանէ Անգլիաց վիպագիրն: Ուստի եւ դուքսն Բաղտատայ ազդէ արքային զկամս կայսեր: Իսկ նա յօժարակամ սրտիւ /573/ յանձն առնու զխաղաղութիւն, ՚ի ռ ճ ձ ա 1181 թուոջս Ասքանազեան: Այլ ՚ի լրանալ ամին այնորիկ գայ Թամազ ղուլիխան ՚ի Հէրաթոյ հանդերձ եօթանասուն հազար ընտրելագոյն զօրովք յասպահան, եւ ոչ հաւանէ դաշանցն խաղաղութեան եդելոց ՚ի ռ ճ ձ բ   1182 թուոջս հայոց: Իսկ ՚ի սոյն թուոջս մտանէ արքայն ՚ի բանակ սպարապետի իւրոյ ՚ի տեսութիւն զօրացն եւ յետ դիտման զօրացն՝ գնայ ՚ի վրան Թամազ ղուլւոյ սպարապետին ՚ի խնճոյս խրախութեան հրաւիրմամբ նորա Արդ Թամազ ղուլին՝ որ ՚ի մտի եդեալ էր գահընկէց զնա առնել ահա աստանօր եգիտ արդեօք զժամ բարեպատեհ զիղձ կամաց իւրոյ լցուցանել: Քանզի արքայն Թամազ առաւել քան զհայր իւր միտեալ ցնդեալ էր ՚ի խենեշութիւնս զի թէպէտ արքայն Հօսէն ամենայն խենեշութեամբ զգածեալ էր սակայն ոչ երբէք ըմպէր զգինի: Իսկ սա կարի սիրէր զգինի ուստի եւ զազգս հայոց սիրէր յոյժ առ ՚ի անոյշ գինի մատուցանել նմա որով փութով արբենայր եւ զխոհեմութիւն բանի մասին կորուսանէր: Արդ մինչ անդանօր էարբ զգինին եւ արեալ թմբրեցաւ եւ անզգայացաւ նոյն ժամայն հրամայէ արթուն եւ զուաթուն սպարապետն Թամազ ղուլիխան ձեռնասուն ծառայից իւրոց տանել զնա յայգեստանս հազար ջրիբու եւ անդ պահել զգուշութեամբ: Եւ ապա վասն նորա իսկ խորհուրդ արարեալ թէ զինչ արդեօք զնա արասցեն առաքեցին զնա ՚ի սաւաղուար ՚ի ձեռս խստագոյն պահապանաց՝ որք էին եօղբէկք եւ աղուանք: Ահա աստանօր տիրադրուժ ծառայն Թամազ Ղուլիխան էհաս ՚ի կատար ցանկութեան իւրոյ կամաց, որում ըղձաձկտեալ ջանայր հասանել: Բայց ոչ կամեցաւ իսկ վաղվաղակի Թագաւոր ինքեան ձեւացուացանել զի մի գուցէ թէ՝ վնաս ինչ անտուստ շառաւիղեալ ծագեսցի /574/ վասն իւրոյ անձին: Այլ հաճեցաւ նախընտրել զվեց ամսեայ մանուկն Աբաս որդին Թամազայ ՚ի վերա պարսից Թագաւոր: Վասն որոյ բերէ արտաքս զԱբասն ՚ի յօրորոցի, եւ դնէ զպսակն ռ ճ ն բ   ռ չ լ դ յաջակոմն գլխոյ նորա՝ ՚ի նշան Թագաւորութեան եւ անուանէ զնա երորդ Շահ Աբբաս: Եւ ինքն ընդ ամենայն նախարարօք մացուցեալ ընդ յառաջ մատչին , եւ երկրպագութիւն Արքայական նմա մատուցանեն, եւ ուխտեալ երդնուն հաւատարմութեամբ ծառայել նմա: Եւ ապա իսկ այնուհետեւ եթէ զինչ արդեօք գործեաց Թամազ ղուլիխան, եւ կամ թէ որով օրինակաւ Թագաւորեաց ՚ի պարսից, աւանիկ գրեալէ ՚ի լիակատար պատմութեան իւրում: Յորմէ եւ ես ՚ի սակաւուք արտահանեալ. գրեցից յապա ՚ի ճառս Թամազ ղուլւոյ . այլ անդ պատկանէ մեզ զՏոհմս Շեխսէֆւոյ վճարել: Եւ ՚ի ռ ճ ձ ե 1185 թուոջս մեր ում մեռանի զԱբաս մանուկ արքայն յերրորդ ամի կենաց եւ Թագաւորութեան իւրոյ: Իսկ Շահ Թամազ հայր նորա եկաց մնաց ՚ի Սաւզուար ուտելով անդ զհաց իւր ցաւօք եւ մեծութեամբ մինչեւ ՚ի ժամանակին յայնմիկ որժամ նադըր Արքայն ՚ի հնդիկս էր յայնժամ սպանին զնա ՚ի Սադրելոյ Ըռզայ ղուլի միրզայ որդւոյ Նադըրի, որէր տէր եւ իշխան ամենայն գաւառացն խորասանայ ՚ի հօրէ իւբրմէ կարգեալ: Եւ յայնմ հետէ բարձեալ կործանեցաւ զՏէրութիւն Շեխ սէֆւոյ Տոհմին որք տիրեցին ՚ի վերա պարսից անձինք մի զկնի միոյ տասն երրորդ եւ երրորդ: Որոց զժամանակ իշխանութեան՝ սկսեալ յառաջնոյ իսմայիլ արքայէ ցերրորդ Աբաս մանուկ արքայն որ մեռաւ ՚ի ռ ճ ձ ե   թուոջս բովանդակեալ գոմարին ամք բ ճ լ ե եւ կամ ըստ այլոց՝ ամք իբրեւ բ ճ ծ օ: Յետ որոց ապա տիրեաց Նատըր Արքայն ՚ի վերա տանն պարսից որպէս եւ զորմէ /575/ այսուհետեւ կամէ ինձ արտաճառել հակրճիւ ՚ի ստորեւ պրակոջդ:

Վասն նախ՝ յորում ամի թագաւորէաց Նատըր, եւ ապա զծննդէնէ, եւ զայլոց գործոց նորա կարգու կարճ ՚ի կարճոյ բացույայտիոցուք ըստ խոսըման մէրում եւ տարէալ մինչեւ ՚ի սպանումն նորա եղէրէոցուք Պրակ էրէքտասան էրրորդ ԺԴ 13

ռճհը?

ռչիթ?

            Իսկ Նատըր Արքայն Թագաւորեաց յամին՝ յորում մեռաւ զՄանուկ արքայն Աբաս. բայց թէ հիմ արդեօք, եւ կամ թէ որովք գործովք շքեղացեալ ճոխացաւ ՚ի Գահ Թագաւորութեան. ահա ՚ի յառաջիկայդ արտաճառեալ ծանուցից: Արդ՝ նախ զծննդենէ նորա գրեսցուք, եւ ապա կարգաւ զայլ կիր առնութեանց նորա որովք յոյժ պերճապայծառ փառօք ճոխացաւ՝ ուղիղ եւ մեկին տեսութեամբ արտայայտեալ վճարեսցուք: Եւ օն անդր ? ՚ի բայց նահանջելով  զյաւէտ եւ զերկար տեսութիւն եւ ՚ի յոյժ պիտելեացն մերոց կարեաց հանիպեալ՝ յորոց ծայրաքաղ արարեալ սակաւուք ՚ի լոյս ածել ջանասցուք: Որովք իսկ բացայայտեալ հռչակեսցի՝ զհանդէս զերեւելի եւ զքաջափառ արութեանց նորա հանգամանս:

            Արդ՝ ծնանի Նատըր ՚ի ռճլզ?? թուոջս արամազեան՝ ՚ի գեղջ միում , մերձ ՚ի Քալաթ քաղաքի յանարդ եւ ՚ի ռամիկ ծնողաց, որք հազիւ հազ կարէին ՚ի ձեռս բերել զպարէնս հանապազորդական կերակրոց, Այլ Նատըր յորժամ ՚ի փառս Թագաւորութեան բարձրացեալ պերճացաւ՝ նա երբեմն պանձայր սակս ? անշքութեան տոհմի իւրոյ . թէ /576/ Ամենազօր արարիչն Աստուած հաճեցաւ զնուաստութիւնս իմ բարձրացուցանել ՚ի յայս շքեղափայլ աստիճան: Որպէս եւ ՚ի դառնալ իւր ՚ի յաղթութենէ հնդկաց աշխարհի էհաս եւ ժամանեցաւ նա ՚ի տեղի ծննդեան իւրոյ ուր խօսիլ սկսաւ ընդ համայն նախարարաց իւրոց, եւ պատմեաց զեղկութեանց եւ զգձ?ատեսակ թշուառութեանց իւրոց զոր անդ կրեալ էր: Եւ ապա յոյժ վսեմագոյն բանիւք եզերէ զբանս իւր՝ այսպիսի իմն օրինակաւ: Թէ ահա արդեօք տեսանէք զի ցորքան վեհագոյն եւ գերադրական փառօք բարգաւաճեալ ճոխացոյց զիս տէրն ամենայնի: Ուրեմն այսու օրինակաւ զգուշ կալ պարտէ ձեզ մի արհամարել եւ նշկահել զոք յեղկելեաց եւ ՚ի նուաստեր որոց կարէ Աստուած ամենակարօղն իբրեւ զիս եւ զնոսա իսկ բարգաւաճս եւ յերեւելիս առնել իսկ երբեմն միտեալ խորամանկութեամբ ՚ի սնապարծութիւնս խրոխտապանձ պարծիւր զանձնէ իբրեւ թէ իցէ արդեօք ՚ի տոհմէ քաջայաղթ ճէնկիղխան սկիւթացւոյն եւ Թամուր Լանկն Այլ ստոյգէ զի սա ՚ի ռամկաց եւ յաննշան տոհմից վերաբուսեալ շառաւիղեցաւ քանզի եւ հայր նորա էր թաղեցագործ որով աշխատել ուտէր զհաց իւր եւ անուն ոչ յայլ ինչ գործէր մարզեալ եւ հրահանգեալ բայց միայն յուղտապանութեան իսկ յորժամ մեռան ծնողք նորա նա բնաց յարեցաւ առ բէկ ամն? Խորասանայ եւ եղեւ նմա պատգամաւոր պաշտօնատար ՚ի ռ ճ կ ա? թուոջս մեր Եւ ապա սպան զբէկն եւ զդուստր նորա յափշտակեալ խոյս ետ ՚ի լարինս յորմէ ծնաւ զռզայ? ղուլի միրզայ անդրանիկ որդին առ որ բազումք ՚ի ծառայից Տեառն իւրոյ եկին եւ յարեցան ընդ նմա որք ՚ի դէպ ժամանակի անդ զյափշտակութիս գործէին որով եւ զհայթաթանս կենաց կարեաց իւրեանց /577/ գտանել մարթանային: Իսկ ՚ի վաղճանի մատոյց Նատըրն զանձն իւր ՚ի ծառայութիւն բաբուլու խանի բդեշխին Խորասանայ, ՚ի ռճկգ թուոջս մեր, ուր յետոյ ՚ի ռճկթ? թուականիս եղեւ սպարապետ, եւ գնաց տալ մարտ ընդ եօզբէկաց՝ որք եկեալէին աւերել եւ կողոպտել զգաւառսըն Խորասանայ, որոց անպարտելի քաջութեամբ պարտասեալ յաղթեաց, եւ վանեալ հալածեաց զնոսա զամենեսեցան ՚ի սահմանացն խորաստնոյ: Եւ յորժամ դարձաւ յաղթութեամբ առ տէր իւր՝ յետ այնորիկ զկնի աւուրց ինչ քանեաց, ըմպահկեալ արհամարեցաւ զնմանէ, ուստի թողու զնա՝ եւ դիմեալ դէպ ուղիղ չուէ ՚ի Քալաթ առ հօր եղբայր իւր՝ որ էր իշխան Քալաթու: Իսկ նա թէպէտ յառաջնում նուագին ընկալեալ եղեւ պատուով զնմանէ, սակայն զկնի եւ զնմանէ եւս անարգեցաւ վասն մեծագոյն փառամոլութեան իւրոյ: Նմին իրի դարձեալ խոյս անտի տուեալ զնմանէ ընթերցանել գնայ ՚ի լերինս ապաստան ունելով զգործ աւազակութեան եւ ցյափշտակութեան: Ուր ժողովեալ գումարեաց զարս սրիկայս՝ եւ զսիկարեանս, որոց թիւն լինէր իբրեւ ութն հարիւր որովք զբազում փաղաքս վաճառականաց ասպատակեալ կողպտեաց ՚ի պէտս փարթամութեան արանց իւրոց: Եւ այսպէս իսկ զբռնաւորական իշխանութիւն նորա ըստ դիպման ժամանակին յաջողեցաւ ըստ կամաց իւրոց . որով օր ըստ օրէ յոյժ զօրացաւ, եւ բազմացոյց զգունդս զօրացն՝ իբրեւ հազարաց հնգից: Որոց զպիտոյս ամենայն կարեաց ՚ի շրջակայ գաւառացն Խորասանոյ բռնութեամբ եւ յափշտակութեամբ լցուցանէր: Յետ այսքանեաց իրագործութեանց առնելոյ ոճրագործութեաց՝ թողութիւն ՚ի Շահ Թամազայ գտանէ միջնորդութեամբ հօր եղբօր իւրոյ, եւ ապա այնու հետեւ եթէ զինչ նա գործեաց /578/ գնալով ՚ի Քալաթ առ հօր եղբայր իւր եւ կամ թէ զկնի մատուցման անձին իւրոյ ՚ի ծառայութիւն Արքային Ահաւասիկ զառյայսցանեաց ՚ի կարճոյ գրեալ եղեւ եւ ծանուցաւ ՚ի վերա դոյն պրակոջն մինչեւ ցայնվայր յորժամ գահ ընկէց արար զԹամազ արքայն եւ փոխանակ նորա կացոյց Թագաւոր զերրորդն Աբաս արդի նորա: Ուրեմն արդ այժմիկ ճահ դիպի մեզ զառ յանցանեաց մնացելոց գործոց նորա բուռ արկանել եւ յոյժ ճշդիւ զայն իսկ համառօտաբար եւ բացայայտ ձեռնազննին վեր լուծութեամբ արտաճառեալ աստստին պարունակել, որով իսկ բացափոյլեալ յայտնիցի զմեծ տյաղթ եւ զանվանելի կարողութիւն նորա, եւ միանգամայն իսկ զանալդակ եւ զահափետ՝ զանողորմ վարս կենաց նորա: Արդ՝ յորժամ ՚ի ռճձբ? 1182 թուոջն՝ կացոյց թագաւոր ՚ի վերա պարսից զմանուկն Աբաս, յայնժամ փոխարկեաց զանուն իւր Թամազ ղուլի խան՝ Վէլինամատ. եւ ասաց յայնմ հետէ Վէլինամատ կոչել զանուն, եւ ոչ եւս իսկ բնաւ Թամազղուլի խան: Եւ գումարտակ յոգնախուռն զօրաց առնէր, եւ որովք իսկ չուեալ խաղայր, եւ ժամանեալ հասանէր՝ եւ մատչիւր առ բաղտատ քաղաք Օսմանցւոց. եւ շուրջ զպարսպաւ քաղաքին շինէ զպատնէշս եւ զմարտկոցս: Եւ այսպէս իսկ հանդերձ նոքօք տայ գուպարս մարտից ընդ քաղաքին բաղդատու ցվեց ամիս, եւ յուսակտուր զքաղաքն եւ զնոսա արարեալ ՚ի վերջին թշուառութիւնս հասուցանէ: Իսկ այնուհետեւ գայ ժամանէ ՚ի Կոստանդինուպօլսէ հզօր սպարապետն Թօփալ օսման ընդ ութսուն հազար զօրօք յօգնութիւն եւ ՚ի զօրավիգ թշուառացեալ եւ պաշարեալ քաղաքին: Որոց տուեալ մարտ ընդ պարսից՝ յաղթեն եւ ստնանեն զնոսա, եւ մերժեալ հալածեն ՚ի սահմանացն բաղտատայ զպարսիկս ամենայն, հանդերձ զօրագլխովն իւրեանց: Եւ զքաղաքն լքեալ /579/ եւ պաշարեալ ՚ի խստագոյն ճնշմանէ պաշարանց որոց ազատեն եւ խնդապատար ցնծութեամբ՝ զտրտմեալ եւ զխաթարեալ սիրտսն նոցա լցուցանեն: Իսկ քաջամարտիկ զօրագլուխն պարսից Վէլինամատ, այսէ՝ Թամազ ղուլիխան՝ թէպէտ յաղթեցաւ Յօսմանցւոց, եւ փախստեայ անկաւ մաղապուրծ ՚ի Ահմատան, բայց սակայն փոյթ ընդ փոյթ վերանորոգեաց զդիպուած ժամանակին, եւ ոչ իսկ ընդ երկար ժամանակ կացեալ մնաց ՚ի բեկման իւրում: Այլ քանզի միշտ սովոր գոլով՝ բարեբաստ աջողութեամբ ստանալ զյաղթանակ մրցանակի յայսմ վայրի յոյժ կարեվէր վիրաւորիւր յորմէ եւ կարծէր վախջան եւ եզր լեալ յաջողութեամբ բազկի իւրոյ: Վասնյ զկնի երից ամսոց պարտութեան իւրոյ դարձեալ զզօրս ժողովէ, եւ զգունդս կազմէ . որովք անդրէն վաղվաղակի ճեպեալ արշաւմամբ դառնայ ՚ի բանակն տաճկաց որոց բանակետղ էր մերձ ՚ի Քէրքուդ Քաղաքի: Ընդ որոց կրկին տուեալ մարտ ՚ի պարտութիւն մատնեաց զտաճիկս եւ զբազումս ՚ի յորոց ՚ի ծայր սուսերի մատնեալ թաւալագլորս արար ՚ի միջի որոց սպանեալ եղեւ եւ քաջ սպարապետն Թօփալ Օսման: Զմարմին նորա դիազարդեալ Թամազ ղուլի խան առաքեաց առ դուքըս Բաղտատոյ պատուով թաղել զնա ՚ի փառաւոր շիրմի: Այնուհետեւ մինչ ՚ի խորհուրդ ձկտեցաւ առ ՚ի դառնալ եւ կրկին պաշարել զԲաբիլոօն քաղաք որով ՚ի բաց տարատրոհեալ զչքնաղանիստ քաղաքն ՚ի տաճկաց պետութեան առ ինքն կորզեալ գրաւեսցէ: ՚Ի նմի ժամու լուր նմա ՚ի Շիրազոյ հասանէթէ ահա ընդ վղեալ ապստամբեցաւ ՚ի քէն Մահմատ խան բալուչն որ զկնի զօրաց գնացեալէր ՚ի սահմանս պարսկաստանի առի տանել զնոսա ՚ի բանակն նորա եւ ընդ նմա զուգակցեալ համաձայնեցաւ իսկ Սէֆի Մահճատ խան մարզպան սահմանաց այնոցիկ /580/ որ ՚ի քէն կարգեցաւ Տէր եւ իշխան ՚ի Շիրազայ, եւ ՚ի վերա այնց գաւառաց: Նմին իրի յոյժ գրգռեալ որովիրօք ՚ի բարկութիւնս անհնարինս բրդեցաւ, եւ իսկոյն դարձոյց զերես իւր ՚ի բաբիլօնէ՝ գազանաբար մռնչմամբ ժամանեցաւ ՚ի Շիրազ, եւ արձակեալ ՚ի վերա նոցա, կորոյս զնոսա զամենեսեան որով սուսերի, որք կամէին Թագաւորեցուցանել զՇահ Թամազ օրինաւոր արքայն ՚ի վերա պարսից: Եւ ՚ի վճարման գործոյս դառնայ անտի շքեղ եւ մեծահանդէս փառօք յասպահան քաղաք ՚ի ռ ճ ձ գ ? 1183 թուականիս մերոյ . ուր ՚ի յայն ամենայն? , կացեալ ՚ի հանդէս առնէր զօրաց իւրոց եւ օր ըստ օրէ զթիւ քաջամարտիկ հրոսակացն եւս քանզ եւս բազմացուցանէր: Զի նոքօք գուն գործեալ հեշտաբար մարթասցի թափել մարտիւ ՚ի բռնութենէ տաճկաց զգաւառսն զանոսիկ՝ զորս ՚ի տէրութենէ պարսից բռնութեամբ յափշտակեալ էին: Քանզի ոչ առին յանձն յօժարակամ խաղաղութեամբ դարձուցանել . վասն որոյ ՚ի զէն վառեալ նա՝ եւ զճանապարհ մարտի հորդեաց առ նոսա զի որով կարասցէ իսկ պարտաւորել զտաճիկսն ՚ի բաց տալ զնահանգսն զայնոսիկ նա եւ այնու իսկ մարտիւ ջանահնար նա լինիցի եւ զմիտս կամաց իւրոց ՚ի չափազանց յիրողութիւնս ձկտեցուցանէր զի գուցցէ արդեօք մարթասցիւր որով իսկ զբովանդակ պետութիւնս տաճկաց ընդ իշխանութեամբ իւրով նուաճել . Ըստ որում եւ զորմէ մերթ ընդ մերթ ՚ի լու զօրաց իւրոց իբր առ նոսա զխրախոյսս ձօնելով յոխորտաբար ասէր թէ ոչ իւիք տարակուսեալ երկմտիմ վասն կանգնելոյ զդրօշակս իմ Պօլսի: Արդ արդարեւ ոչ վրիպեալ ընկճիւր նա ՚ի խորհրդոց մտաց իւրոց եթէ ոչ իցէր ամբարհաւաճութիւն նորա գերազանցեալ զքաջութեամբքն: Իսկ այնուհետեւ ՚ի սպառնիլ ամին այնորիկ /581/ եւ ՚ի մուտըն 1184 ամին ճեա տուեալ հանդերձ հարիւր հազար զօրօք գնաց խաղաց եւ ժամանէ ՚ի կողմանս հիւսիսոյ արեւմտականաց: Եւ ռազմ ընդ տաճկաց եդեալ առնու ՚ի նոցանէ զվրացտուն զգանձակ զՇամքար եւ զերեւան եւ այլս գաւառս եւ զաւանս բազում յոյժ: Եւ ապա տաճկաց տեսեալ զանհնարին վտանգս աղէտից ՚ի պարսից եկել առ իւրեանս վասն որոյ հաճեալ հաւանի խոնդքարն ընդունել զամենայն դաշինս զորս Նատըրն խնդրէ: Իսկ եւ առաքեաց զդեսպան մի ՚ի Սանթ Պետերբուրք առ Թագուհին Ռուսաց եւ պահանջեաց յորմէ զհամայն հատուածեալ երկիրսն ՚ի Տէրութէան Պարսից: Եւ նա վաղվաղակի թարց իրիք սպուժելոյ խնդիր նորա կատարեաց Եւ ապա յամին յորում մեռաւ զմանուկ Թագաւորն Աբաս Թագաւորեցաւ ՚ի վերա պարսից ՚ի տասն երրորդն Մարտի ամսոյն որ տարեգլուխէ ազգին պարսից եւ յայնմ հետէ անուանակոչեցաւ Նատըր Շահ մինչեւ ՚ի սպառումն կենաց իւրոց: Եւ ՚ի նոյն ամին զկնի Թագաւորութեան իւրոյ թողու զանապատն մուղամ ուր Թագաւորեցաւ ՚ի վերա Պարսից չուեալ հասանէ ընդ ամենայն բանակաւն իւրով ՚ի Ղազուին քաղաք: Ուր հրաւիրեալ կոչէ զամենայն մօլայսն եւ զօրինապահսն եւ ՚ի նոցանէ յափշտակէ զբոլոր կալուածսն որք նուիրեալք էին մշկիթաց եւ մատրասայից որովք զպարէնս հանապազորդական ծախուց եւ կերակրոց իւրեանց հայթաթէին: Եւ ապա վճռահատէ միաբանիլ զՇիայ եւ զՍիւնի ազգսն եւ հրամայէ ՚ի բաց բառնալ զամենայն տարաձայնութիւնս, այսինքն՝ ոչ անիծանիլ զօմարն, զօսմանն, եւ զԱբուբաքրն, եւ ոչ առնել զխառնիճաղանճ եւ զբանդագուշեալ ամբոխն ՚ի տօնի մահուան հօսէնին եւ զայլս այսպիսիս որով զհակառաութիւնս? կրէին ընդ տաճկաց Յետայնորիկ յղէ զդեսպան ՚ի կոստանդինուպօլիս առ ՚ի ազդել խոնդքարին /582/ զնստիլն իւր յաթու թագաւորութեան Պարսից որոյ ժամանիլն ՚ի բիւզանեիոն ընդունեցին զնա մեծաւ պատուով եւ ընկալան զՆատիրն որպէս զԹագաւոր օրինաւոր ՚ի վերայ պարսից եւ ՚ի բաց դարձուցին զամենայն երկիրսն որոց տիրեալէին եւ շնորհեալ ետուն զհամարձակութիւն պարսից յուխտ ելանել թարց իրիք ինչ կասկածանաց ՚ի գերեզման մահմետին: Եւ յայնմհետէ չուեաց Նատըր ամենայն զօրօք իւրովք եւ եմուտ չքնաղգեղ հանդիսիւ ՚ի Սպահան քաղաք խորհելով ՚ի կարգի դնել զամենայն միջերկրայսն պարսից: Արդ՝ աստ ուրեմն եդ ՚ի մտի չուել՝ խաղալ եւ գնալ ՚ի վերայ Ղանդահարայ քաղաքին՝ առ ՚ի հնազանդութիւն ածել զաղուանսն քանզի Հօսէն խան եղբայր Մահմուտին՝ որ իշխէր ՚ի վերայ Ղանդահարայ ոչ հնազանդեալ մտանէր ընդ լծով իշխանութեան Նադըրին եւ ոչ անսայր իսկ ականջալուր լինելով բանից նորա գալ ՚ի պարս ՚ի հանդիպումն նորա: Այլ ընդվզեալ առ ոչ ինչ համարէր զնա՝ եւ զբանս նորա, եւ ամենայն պատրաստութեամբ ամրանայր ՚ի պահպանել զերկկիր իւր . վասնյ հանդերձեալ յարդարեաց Նատըր զճակատ իւր ՚ի վերայ նորա գնալ անհուն քաջամարտիկ հրոսակօք, խորտակել՝ փշրել՝ մանրել եւ ՚ի կոր կործանել զվտարանջութիւնս նորա եւ ապա անտի սփռեալ ասպատակս ՚ի վերայ աշխարհին հնդկաց: ուստի ՚ի 1186 թուոջն ելանէ Նատըր ՚ի քաղաքէս, եւ գնացեալ դէպ ուղիղ ՚ի Ղանդահար վերաժամանէ եւ ապա չուեալ անտի գնայ առնու զՔապօլ քաղաք, եւ անտի գնացեալ անցանէ ընդ Հինդոս գետ, մտանէ ՚ի սահմանս հնդկաստանայ: Ուր արդեօք եթէ որչափ իսկ քաջագոյն արութեամբ ետ պատերազմ ընդ զօրաց հնդկաց, եւ կամ որքան անձինք անբաւք ՚ի զօրաց հնդկաց ՚ի սրոյ պարսից իսկ տապասաք անկեալք սատակեցան, եւ կամ թէ հիմ /583/   արդեօք ՚ի պարտութիւն մտանեցան հնդիկք յերեսաց պարսից եւ թէ իսկ որով օրինակաւ եմուտ արքայն Նատըր ՚ի Դիլլի քաղաք եւ կամ թէ որպէս իսկ անդանօր առնէ զհարսանիս երկրորդ որդւոյ իւրում ընդ եղբօր դստէր հնդկաց արքայի: Արդ ահաւասիկ զառ յայսցանեաց եւ զայլոց եղելոց իրագործութեանց որ ՚ի հնդիկս բովանդակապէս քեզ ծանուցանէ նախաշաւիղ Անգլիացի ճառագիրն որ եւ զառ յայնցանեաց իսկ առնել երկրորդ անբանութիւնէ անպատշախ եւ անտեղի Ուրեմն արժանէ մեզ խոյս տալ յերկաբանութէան? որէ ծնօղ ձանձրութեան եւ յոյժ շեշտիւ ճեպ տալ ՚ի համառօտս եզերել զբանս մեր Արդ ՚ի 1190 թուոջն դարձաւ Նատըր մեծաւ յաղթանակօք, եւ անհամար աւարօք ՚ի Պարսկաստան: Բայց մինչ հասանէ նա ՚ի մէջ սահմանացն խորասանոյ եւ վրկանայ . անդ անօր իսկ ոմն աղուան քաջասիրտ դարանակալ եղեւ նմա եւ էհար զնա գնդակաւ հրացանի ՚ի սադրելոյ Ըռըզայղուլի միրզայ որդւոյ նորա: Այլ ոչ յաջողեցաւ զգործն եւ ոչ ՚ի լրումն էառ զխորհուրդ ըռըզայղուլի միրզայի . քանզի զերծաւ հայր նորա նադըր ՚ի սատակմանէ մահուն: Եւ թէպէտ ոչ կարաց գտանել զայրն յորմէ հարեալ եղեւ գնադակաւ հրացանի սակայն ծանեաւ զի ՚ի ձեռս խորհրդոյ եւ դաւաճանութեան  անդրանկածին որդոյն իւրոյ եղեալէր իրն Վասն որոյ բերէ զնա առաջի իւր եւ զերկոսին աչս նորայ բրէ ձեռամբ իւրով: Եւ ապա չուեալ անտի համայն բանակաւն իւրով աճապարեալ ընթացիւք գայ ՚ի շրջակայս սպահանայ: Եւ յոյժ ցըծացեալք բերկրէին պարսիկ վասն դարձի նորայ ՚ի հնդկաստանայ ՚ի պարսկաստան քանզի կարծէին թէ զմեծամեծ գանձսն զորս եբեր ընդ իւր թեթեւանայր որովք զհարկս իւրեանց ծանրագոյն Այլ ոչ ինչ իւիք օգտեցան նոքայ ՚ի սնոտի յուսոյ իւրեանց քանզի նա եւս /584/ քանզեւս յաճախէր ՚ի բռնաւորական իշխանութիւն որով եւ օր ըստ օրէ առաւել աճիւր եւ զօրանայր ախտ ագահութեան ՚ի սրտի նորա Եւ որով իսկ գրեթէ զբոլոր Պարսկաստան ընկլուզեալ ընկղմէր ՚ի սաստիկ եւ յանբերելի թշուառութիւն: Իսկ ՚ի 1191 թուոջս հրամայէ թարգմանել զչորս գիրս այսինք զհին եւ զնոր կտակարանսն այսէ զօրէնսն Մօվսէսի զպատգամս մարգարէից եւ զաւետարանն Սուրբ բնաւ առաքելայան թղթովք ընդորոց եւ զպղծաչուրթ եւ զնէսարաբան Ղուրանն մահմետի պղծոյ յեղեղել ՚ի բարբառոյ արաբացւոց ՚ի պարսից լեզու Որք եւ թարգմանեցան ՚ի ձեռս վսեմագոյն վարդապետաց? հայոց եւ լատինացւոց վերակացութեամբ ուրումն Միրզայնէթւոյ որէր այր ? հանճարեղ եւ գիտնական: Որ ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութեամբ խոստովանեցաւ զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ գոլ ծնեալ անմարմնաբար ՚ի հօրէ յառաջքան զամենայն յաւիտեանս համագոյաբար, եւ ապա ընդ ժամանակաւ մարմին զգեցեալ միաւորութեամբ ՚ի սրբոյ կուսէն Մարիամայ վասն փրկութեան ազգի մարդկան: Եւ այսպիսի ուղիղ դաւանութեամբ վերածնեալ նա եղեւ մկրտութեամբ ՚ի Հոգին Սուրբ՝ զանխլաբար յազգացյիւրոց . ՚ի ձեռս Տեառն գէորգայ Աստուածաբան եւ Հանճարապերճ րաբունապետի եւ Առաջնորդի սրբոյ վանացս նորոյ Ջուղայի: Եւ յորժամ լրացեալ իսկ կատարեցաւ զթարգմանութիւնն, եւ յամբոկ էառ զծանրագոյն գործն թարգմանութեան ? իսկ այնուհետեւ ելեալք ՚ի սպահանայ գնացին առ Թագաւորն Նատըր որ յայնմ ժամանակի բնակէր մերձ ՚ի Թէհրան քաղաքի Եւ մատուցին նմա զթարգմանեալ գըրեանս որ՝ ՚ի վերա որոց յոյժ ուրախ եղեւ եւ ընկալեալ պատուեաց զթարգմանիչսն մեծաւ յարգանօք եւ ետ նոցայ ընթեռնուլ զթարգմանեալ գրեանս առաջի իւր: Առ որս կարի մտադրութեամբ ունկն մատուցանէր? եւ զանքննելի /585/ եւ զանճառելի մասանց ? Քրիստոնէականի վարդապետութեան զբազում շաղփաղփաբան մեկնութիւնս ձօնէր: Որով կամել կարէր՝ իբր ՚ի դոյզն ենթակայոջ իմիք, զլայնատարած ընդարձակութիւն երկնի պարփակել պարունակել . որում եւ ոչ բոցեղէն կաճառէ հրանիւթից զուարթնոց՝ կարացին բովանդակապէս խորհրդազգածք իսկ լինիլ: Եւ ՚ի վաղճանի բոլորովիմբ ծաղր առնէր զհրէայսն, այսպէս եւ զՄահմետն, եւ զալին այպանէր որով պարագայրւք յայտնապէս երեւիւր իսկ զի կամէր զնոր կրօն իմն հաւատոյ հնարել: Որպէս եւ յայտնապէս ՚ի լուամենեցուն ասէր եթէ Տէր կամեսցի շնորհել ինձ զկեանս յերկոցունց օրինացս այսոցիկ զբարեգոյն կրօն մի յօրինեցից որ լաւագոյն քան զայլ ամենայն կրօն լիցի ? հաւատոց որովք յառաջն վարեցան զմարդիք յաշխարի Եւ այնոհետեւ արձակէ յերեսաց իւրոց զՏէր Գէորգ երջանկազարդ Առաջնորդն մեր ընդ որում եւ զայլս քահանայս եւ եկեղեցականս որք ընդ նմա էին հանդերձ ոսկեճամուկ խիլայիւք եւ իբր հարիւր թուման ընծայիւք: Եւ թէպէտ դոյզն ինչէր զոր նա պարգեւեաց նոցայ որեւ չեւ եւս էր բաւական ծախուց ճանապարհին սակայն աստանօր զուարճանք իմն մեծ երեւի քանզի ՚ի տատասկէ թուզ քաղեն եւ ՚ի մորենւոջ խաղող: Քանզի սա որ ՚ի բնուստ իսկ ունէր զսովորութիւն առնուլ ստանալ եւ ժողովել զինչս արդ ահաւասիկ ձօնէր նոցա զպարգեւս, որ թուի թէ որով իսկ ակնունէր առ յապա զմեծամեծ պարգեւս գանձուց ՚ի նոցանէ ստանալ: Թէ ոչ զինչ արդեօք դիտաւորութեամբ կարծես ետ նոցա հարիւր թուման վասն վաստակոցն կարծես ետ նոցա հարիւր թուման վասն վաստակոցն ոչ այլ վասն իւրոյ իսկ ? սաստիկ ագահութեան Որպէս եւ ՚ի նոյն իսկ ամին յառաջագոյն պահանջեաց ՚ի Սրբազան Ղազար Կաթուղիկոսէն զքսան եւ չորս հազար դահեկանս ասելով ցնա թէ չէ պարտ Քահանայապետից ստանալ զգանձս որով աղմկեալ /586/ շփոթին եւ զհեստին ՚ի շաւղացն Աստուծոյ Ապա հիմարդեօք կարելի վարկցես զպարգեւն ընծաից փոքրագունից թարց մեծամեծ ակնկալութեան լեալ որոյ ջաննէր միշտ զգանձս բազմացուցանել եւ ոչ երբէք իսկ սպառել Արդ այսչափ ինչ բաւական ՚ի վերայ լիցի որ զորմէ յառաջ քան զմեզ ոմանք երկայնավէպ ճառիւք լայնասփեառ արձանագրեալեն Ահա ուրեմն աստանօր դարձեալ մատիցուք ՚ի կար բանիս մերոյ եւ զնմանէ ճառեսցուք եւ զնոյն իսկ վըճարել փութասցուք Իսկ եւ ՚ի նոյն թուոջն զոր ՚ի վերանդր եդաք զզօրս բազումս յղէ ՚ի վերայ Բասրայ ծօվեզերեայ Քաղաքի զայն ընդ իշխանութեամբ իւրով որոց գնացեալ պաշարեցին զքաղաքն ահլ ստանանել զնոսա ոչ կարացին Եւ դարձեալ իսկ ՚ի նոյն ամին ինքն Նատըր չուեալ խաղայ ընդ ամենայն բանակաւն իւրով ՚ի վերայ ազգին Ալանաց կամ լեկզեաց որոց բնակութիւն յայնկոյս լերինն կովկասու այսէ եալրուզ սարի Որք ՚ի ժամանակին յայնմիկ յորում նատըր ՚ի հնդիկսէր դիպօղ ժամ գտեալ արշաւեցին ՚ի վերայ իսկ փայտակարան աշխարհի եւ ՚ի վերայ այլոց գաւառց: Իսկ իբրայիմ խան եղբայր Նատըրին որ նստէր ՚ի Դաւրէժ եւ իշխէր ՚ի վերայ գաւառացն այնոցիկ յորժամ լսէ իսկ զտուեալ դռոյթ նոցա ելանէ պատերազմ ընդդէմ որոց որեւ ՚ի յորոց սուսերահար սատակի ՚ի մարտի խռանն: Վասն որոյ յոյժ մրմռեալ նատըր ՚ի վերայ նոցա զայրագնաբար գազանութեամբ զճամբար ճակատուն դէպ ուղիղ առ նոսա արձակեաց որով կամէր լիղաջինջ եւ արմատասպառ զնոսա առնել յերեսաց յերկրէ բայց զվաղճան գործոյ մարտին ըստ խորհրդոց նորայ ոչ կատարեցաւ այլ ինքն իսկ պարտեցաւ յերեսաց նոցայ եւ սակաւուքիմիք? անտուստ իսկ գրեթէ զիջեալ իջաւ նա ՚ի լեռնակուտակ եւ յունայնափուք յամբարտաւանութէան սրտիցն որով զբոլոր տիեզերս ընդ /587/ բռամբ ածել ջանայր Քանզի չափաւորական եւ դոյզն իրօք ոչ լցուցանէր զախորժակ կամաց իւր ոցալ միշտ եւ հանապազ յանչափն նկրտեակ ձկտէր զկամս իւր: Ուստի անճարակ լեալ Նատըր թողու զալանս եւ բաց հեռանայ ՚ի նոցունց եւ յամին 1192 մտանէ յանապատն մուղամ . եւ խորհի իսկ տալ մարտ ընդ տաճկաց: Այլ ՚ի նոյն ամի? իսկ վտարանջեալ ապստամբեցաւ Թաղի խան բդեշխն Շիրազայ . եւ յայտնեցաւ Նատըր արքայի զապստամբութիւն նորա յամի?՝ 1193 ուստի առաքէ զգունդս զօրաց ՚ի վերայ նորա, եւ զնա ձերբակալ արարեալ ածին? առաջի նորա: Եւ հրամայէ զմին յաչաց նորա բրել, եւ հանել զամորձիս նորա . եւ ՚ի վաղճանի խնայեալ զկեանս նորա՝ ետ նմա զիշխանութիւն Քայպօլայ: իսկ եւ ՚ի յայնմ ամի?՝ Հասան խան Ղաջարն ընդ վզեալ ապստամբի զնմանէ եւ զզօրս ՚ի թուրքանից եւ ՚ի թաթարաց ժողովէ առ ՚ի տալ որովք ընդորում պատերազմ: Բայց զգործ թեկնածութեան ըստ դիտման մտաց իւրոց ոչ յառաջեցաւ: քանզի Սան ոմն՝ որ քարոզէր զինքն ՚ի տոհմէ Շիխ Սէփւոյ գոլ . եւ զբազում զօրս գումարտակ արարեալ էր առ ՚ի նոքօք մարտնչել ընդ Նատր արքայի . որոյ յուսով եւ Հասանխան Ղաջարն ՚ի բաց ընկէց զլուծն յանձնէ իւրմէ: Նմա իսկ ՚ի նոյն ամի ըմբռնեալ ածին? առ Նատըր՝ եւ որդւոյ իւրում տայ հրաման հանել զաչս նորա եւ առաքել զնա ՚ի բիւզանդիոն առ Խոնդքարն տաճկաց . զինա եւս զնմանէ վկայեալ էր՝ հաւաստեաւ գոլ նա ՚ի ցեղէ Սէֆւոյն: Ուստի եւ Հասանխանն փոյթ ընդ փոյթ խորտակեալ ցիրեւցան լինի համայն զօրօք իւրով յերեսաց զօրացն Նատըրի որք հասին ՚ի Խորասանայ: Եւ թէ պէտ ՚ի յայսմ դիպուածոյս զերծաւ Հասանխան ՚ի հարուծոց նոցա՝ սակայն բոլոր գաւառն վրկանայ ՚ի յապականութիւն եւ ՚ի յաւեր վարեցաւ: Եւ ապա 1194 /588/ յամի? հայկազունեացս Նատըր արքայն վերստին տայ ռազմ ընդ տաճկաց մերձ ՚ի յերեւան քաղաքի եւ զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի բերան ծարաւի որոյ իւրեանց մատնէ: Արդ թէպէտ կանխաւ քան զայս Խոնդքարն տաճկաց կատարեաց զամենայն խնդիրս Նատըր արքայի ըստ որում եւ զորմէ ՚ի վերանդր յիշատակեցաք զի մի եւս յաւելցեն ՚ի վերայ միմեանց պատերազմաւ Սակայն Նատըր արքայն նիւթ հրոյ հպարտութեան եւ փառասիրութեան ներգոյացուցեալ ՚ի հոգւոջ իւրում որով եւ բորբոքեալ տոչորիւր ելանել անդր քան զսահմանս մարդկային եւ անցանել զուխտիւք եւ զօրինօք իւրովք Վասն որոյ եւ պատերազմ անդադար ՚ի վերայ տաճկաց յարուցանէր զի միանգամայն եւ տիրեսցէ ՚ի վերայ տաճկաց պետութեանց  որով եւ զայլս տեղիս նուաճել մարթասցէ Արդ աստանօր յորժամ տեսանէ Նատըր թէ վտանգ մեծ անձին իւրոյ պատահեսցի ՚ի շփոթեալ խռովութեանց երկրին իւրոյ, եթէ ոչ դարձցի յետս յերկիր իւր . վասն որոյ խօսի զխաղաղութիւն ընդ տաճակաց, եւ մշտնջենաւոր դաշամբ զհաշտութիւն առ նոսա հաստատէ ՚ի 1195 յամի? արամազեանս տումարի: Եւ ապա ՚ի բաց թողացուցեալ զտաճիկսն ՚ի սաստկութենէ պատերազմաց կամեցաւ չուեալ առ կողմամբքն վերիացւոց աշխարին, եւ գնալ յասպահան ժամանել: Բայց նախ գրէ զհրովարտակս եւ առաքէ ՚ի վրացտուն, եւ ՚ի նոցանէ պահանջէ զորդիս համայն Ազնուականաց երկրին ՚ի պատանդս պահել զնոսա առ ինքն . սակայն վիրք եդին իմտի մանաւանդ զձեռս իւրեանց ՚ի սուր անկանել, քան թէ հնազանդիլ անիրաւ հրամանի նորա: Եւ այսպէս իսկ նշկահեալ արհամարեցին նոքա զհրամանս նորա, եւ ՚ի բաց յանձանց իւրեանց թօթափեցին զամեհի լուծ ապառում բռնաւորին այնորիկ . եւ քաջութեամբ իսկ յետ վարեցին զգունդս պարսից որք գնացեալէին /589/ անդ ժողովել զհարկս արքունական եւ յերկիւղի պահել զնոսա Այլ Նատըր արքայն գոլով յամենուստ կուսէ ՚ի մէջ մեծի վտանգից գոլով յամենուստ կուսէ ՚ի մէջ մեծի վտանգից որոց վասն ոչ կարաց զվրէժս նոցա հատուցանել այլ վաղվաղ ընթացիւք աճապարեալ ժամանեցաւ յասպահան քանզի լուր էհաս նմա թէ ապստամբութիւն ինչ սկսեալէ ՚ի խորասան լինիլ Եւ յայնմհետէ յորժամ զդիպուած բարեբաղդ ժամանակի յաջողութեաց նորա փոխարկեցան ՚ի վատթարն կոյս եւ զըանաջողակ արկածք վատաբաստիկ թշուառութեանց շուրջ զնովաւ պատեցան ըստ քանոնի յեղափոխ ժամանակի որ գրեթէ ոչ կարէ պահել զիրս միշտ ՚ի մի եւ ՚ի նոյն կացութեան Այնուհետեւ յայտնէ զփոքրոգութիւնս իւր ոչ կարելով տանել զդուզնաքեայ ջան աջողակ դիպուածս ուստի թողու նա բնաւին զմարդկային իրագործութիւնս որով ամենայն մարդիկք մարդ վերաձայնին զգենու այնուհետեւ գազանական եւ կամ թէ իսկ դիւական կերպարան Եւ մինչ յայնմ ժամանակի կայր նա յասպահան զբարբարոսութիւնս մեծամեծս եւ զսարսափոլից գործէ քազի աճեցոյց զբեռինս բնակչաց նորայ ծանրագոյն տուգանօք եւ զբազումս ՚ի յորոց անպարտ մահու դատապարտէր Որպէս եւ յազգէս մերոյ եւս իսկ ընդ կենդանւոյն այրել հրամայեաց զԷմնիազ Աղայն Խօջայ Մինասեանց եւ զՅարութիւն Աղայն Շէրհիմանեանց զսուտ բաղայս ՚ի վերայ նոցայ դնելով որպէս թէ գնեալ իցեն արդեօք զզարդ ինչ ձիոյ հօսէն արքայի: Բայց թուի թէ կասկածէր նա զազգէն հայոց համակիցք լեալք ընդ ապստամբութեան ազգին վրաց Քանզի յառաջագոյն յորժամ Նատըր պարտեաց զաղուանս եւ եկն ՚ի քաղաքս գնացին պարսիք ոմանք ՚ի Ղէյնոյն գեղջէ առ Նատըր եւ բողոք բարձեալ գանկատեցին զազգէս հայոց առաջի նորայ թէ ահուասիկ սադրելոյ նոցա ապստամբեցան աղուանք եւ եկին քաղաքս մեր /590/ ճնշեալ կործանեցին որպէս եւ ՚ի հաստատութիւն բանիս վկայ հաւատարիմ ունեմք զի եւ համակցեալ միաբանեցան ընդ աղուանից եւ նոքօք հանդերձ զգեղս մեր հրձիգ արարին եւ զաղխ մթերից մերոց յափշտակեալ կողոպտեցին եւ զմեզ իսկ ՚ի վերջին թշուառութիւնս հասուցին: Եւ ՚ի վճարել բանիցս այսորիկ պատասխան տայ Նատըր առ նոսա եւ ասէ Այո գիտեմ եւ ես զի յոյժ վշտացուցին հայք զձեզ Ուրեմն եթէ կամիցիք լսել ինձ եկայք զի առաքեցից զձեզ ՚ի խորասան, եւ անդ կեցջիք դուք խաղաղութեամբ: Որոց լուեալ զայնպիսի զլուր նժդեհութեան, մեծաւ թախանձանօք աղաչեցին զնա՝ տալով ցնա եւ զկաշառս եւս ՚ի բաց դարձուցին զվճիռն զայն: Բայց հրամայէ եւ ազգիս հայոց տալ ամ? ըստ ամէ? զտասն հազար թիւմանս, եւ մինչեւ ՚ի յայս ամ? յայնմ հետէ այնպէս ետուն . այլ ՚ի սոյն ամի՝? խստութեամբ պահանջեաց զազգէս հայոց զքառասուն եւ զհինգ հազար թիւմանս: Որ եւ ՚ի սոյն պատճառէ՝ բազումք յազգէս հայոց ետուն զամենայն ստացուածս իւրեանց, եւ ինքեանք մերկք եւ կողոպուտք անկան փախստականք ՚ի տար աշխարհ եւ յայնմ հետեւ սկսաւ իսկ խաթարել աղարտիլ զբազմամարդ եւ զգեղեցկաշէն աւանս մեր նոր Ջուղայ: Արդ՝ Նատըր արքայն զայն իսկ ՚ի մտի իւրում ունելով, կարծեաց զազգէս հայոց գոլ համակիցք ապստամբութեան Վրաց: Եւ արդ՝ զայսոսիկ զառ ՚ի յինէն հակրճիւ քեզ տեսել եղեւ Ազնիւ ցանկալի իմ . իսկ այսու հետեւ զսպանմանէ նորա ՚ի նոյն իսկ եզերեալ կնքեսցուք: Արդ՝ ՚ի 1196 յամի? տոհմի թորգոմեան՝ եթող Նատըր զսպահան, եւ չուեալ խաղայր ընդ ամենայն բանակաւն իւրով առ կողմամբն կրմանայ մտանել ՚ի մաշատ քաղաք, որ եւ զորոց ոչ սակաւ տառապեցոյց զանողորմութիւն նորա /591/ քան զբնակչացն սպահանայ: Քանզի որպէս գրէ Անգլիացի վիպագիրն վասն նորա թէ՝ անսանձ եւ անխափանէր նա ՚ի կապից իրաւանց եւ արդարութեանց . որով իսկ եւ զամենայն չարութիւն ՚ի գործ արկեալ լրմամբ կատարէր: Եւ իբրեւ իսկ ել նա ՚ի Մաշատայ յետ բազում խստասիրտ անողորմուեաց եւ չուեալ ժամանէ ՚ի դաշտ մի որում Սուլտան Մէյտանայ վերակոչեն միով աւուրբ հեռի ՚ի մաշատայ: Եւ անտանօր կոչէ զոմանս ՚ի գլխաւորաց սարմատացւոց, եւ զայլոց զօրաց Սիւնիականաց զորաց հրամայէ յայնմ գիշերի ՚ի սայր սուսերի մաշել զամենայն պարսիկս որք էին ՚ի բանակի իւրում:

            Եւ իբրեւ ծանուցանել եղեւ զօրաց պարսից զկորուստ իւրեանց՝ որք ոմանք քաջազօրք եւ արիասիրտք, որոց գլխաւորն կոչիւր Սալէհբէկ ՚ի գիշերայն իսկ դիմեցին ՚ի խորան նորա եւ ՚ի վրանի անդ իւրում սպանին զնա Ահա այսպէս անկեալ սատակեցաւ պատուհասն երկնային նատէր ՚ի վատսուն եւ մի ամի կենաց իւրոց եւ ՚ի մետասան ամի Թագաւորութեան իւրոյ եւ վասն խստագոյն չարութեանց իւրոյ ոչ կարաց ժամանել ՚ի բարի վաղճանի Որով ուսանեմք մեք զի Թագաւոր մի եւ կամ իշխան որ փոխարկէ զգութ եւ զողորմութիւն ընդ անիրաւութեան նոյն գունակ թշուառաբար կորնչիլոցէ յաւուր միում եւ ոչ դիպեսցի նմա եւս զբարի վաղճան որպէս եւ նորայն նա եւ զայս գիտել իսկ ճահէ զի եթէ ժողովուրդք եւ մամ հնազանդեցեալք ոչ վարեսցեն զկեանս իւրեանց մոլեկան ախտիւք եւ ոչ հեռասցեն իսկ ՚ի յառաքինական գործոց ոչ կարէ Թագաւորն եւ իշխանն անսանձ կամօք իգործ արկանել զեղեռնագործութիւնս իւր Քանզի վասն հեշտասէր եւ մելեգնական բարուց ժողովրդեան առաքէ ՚ի վերայ նոցայ Ամենախնամն Աստուած զհովիւս չարս եւ զԹագաւորս անողորմս եւ զխոտասիրտս որովք պատժակոծք եւ դատապարտք լիցեն /592/ Որպէս եւ բան ինչ զՆատէր արքայէ ճառեն ժողովուրդք քաղաքիս թէ յաւուր միում կոչէ նա զհամայն նախարարս եւ զկուսակալս եւ զամենայն Ազնուականս ժողովրդոց ընդ որոց առ որս խօսի այսպէս թէ ասացէք դուք միաբան թէ պատժեսցէ եւ պատուհասցէ Տէր զայրս չարս եւ զանողորմս իսկ նոքա ոչ կամեցան ասել վասն զի գիտէին ամենեքեան թէ քան զնա այր չար եւ անողորմ ոչ գոյ նա եւ ՚ի կարծիս ասկան զի զփորձ առեալէին զհնարագիտութեան նորայ վասն որոյ կարծեցին թէ անու կամի զնորագոյն վնաս ինչ հասուցանել նոցայ Եւ իբրեւ ստէպ-ստէպ զնմանէ բռնադատեցին եւ նա պատասխանի տայ ցնոսա յետ այնորիկ եւ ասէ ահա դուք որք անողորմք եւ խիստք եւ ես ՚ի վերայ ձեր պատիժ եւ պատուհաս ՚ի Տեառնէ առաքեցեալ Ուրեմն ասէ մի ոք այսու հետեւ զիս պախարակեալ հենդնեսցէ որպէս թէ ես իցեմ վատ եւ անողորմ Ահա արդարեւ ճշմարիտ վճիռ որ զնմանէ արտադրեցաւ առ նոսայ քանզի անողորմ բռնաւորք ոչ երբէք կարեն խուել եւ կեղեքել զկեանս ժողովրդոց եթէ չիցեն ընկղմեալք եւ ընկլուզեալք ՚ի խորս մեղաց եւ անիրաւուեաց Որպէս եւ յայտնապէս? իսկ պարսկաստանաւ մեզ ծանուցանի վասն զի ոչ երբէք հնդատ եւ պակաս գտանին անողորմք եւ խոտասիրտք բռնաւորք յաղուանից պետութեան յարդ յերկրէ այսորիկ վասն մեղաց մերոց եւ անօրէնութեանց քանզի յորժամ վերջաւորեցաւ բռնաւորութիւնք աղուանից այնուհետեւ զսկզբնաւորեցաւ չար բռնակալութիւն նատիր Արքայի որ բռնակալութիւն աղուանից ազգին սա? որով համեմատելով յոյժ թեթեւագոյն գանի եւ նորայնն յոյժ ծանրագոյն Որով իսկ բոլորովիմբ կաշկանդեալ տուայտեցաւ բոլոր Պարսկաստան եւ ՚ի ծայրագոյնն իսկ ըմբոշխնեաց  զթշուառութիւն: Եւ իբրեւ ոպառեալ եզերեցաւ չար բռնակալութիւն նորա յայնժամ իսկ եւ իսկ եղեւ կալաւ /593/ սկիզբն այլոց չարագունից բռնակալութեաց որք մինչեւ ցայսօր մի զկնի միոյ ել եւ էջս առնելով տզրկաբար ծծեն զարիւնս մեր, եւ զկեանս ողորմելի ժողովրդոց երկրիս խոշտանգանօք քաղեն: Ըստ որում եւ զորոց իսկ ՚ի վայր գնացեալ՝ դուղնաքեայ բանիւք ծաբուցից որով իմասջիք եւ գիտասջիք արդեօք՝ զի ճշգրիտէ յոյժ զասացեալս թէ՝ Մեղքն թշուառական առնէ զժողովուրդս . այլ արդարութիւն բարձրացուցանէ զազգս: Եւ զի՞է? ինձ արդեօք յաճախ ՚ի սոյն դեգերիլ՝ որ ստուգութեամբ զառ յայսցանեաց գիտեն ամենեքեան, եւ կարի իսկ քաջ . ուրեմն արդէն իսկ վերստին դարձուցից զբանս իմ առ նադըր, եւ զնմանէ խօսեցայց, եւ զնոյն իսկ ջանացից եզերել:

            Արդ՝ երանի՞ թէ Նատըր Արքայն ըստ հաւասար քաջութեան իւրոյ՝ բարոյական առաքինութեամբ պերճացեալ իցէր եւ բարգաւաճեալ . արդար եւ ճշմարիտ իսկ գոգջիր՝ զի թարց իմիք խոչընդակի, եւ առանց իրիք սպուժելոյ`  իսկ եւ իսկ հասանիցէր ՚ի կատար ցանկութեան ըղձից իւրոց: Բայց նա այնքան չափազանցաբար ՚ի յանողորմութիւնս եւ յամբարտաւանութիւնս հակեալ ձկտեցաւ մինչ զի ասեն թէ՝ նա երբեմն զգայլս անբանս՝ սաստկապէս տուժեաց տուգանօք:

            Քանզի պատմեն ամենայն ոք ՚ի պարսկաստան բան զորմէ թէ՝ ՚ի ժամանակս յեղանակոջ գարնան յորժամ զվտառս եւ զջոկս ջորւոց նորա ՚ի մարգագետին եւ ՚ի խոտաւէտ տեղիս ուրուք յարօտս ճարակէին: Գայ գայլ մի, ուտէ մու ՚ի ջորւոց անտի եւ իբրեւ զգացաւ Նադըր՝ թէ եկեր գայլն զջորին իւր, յոյժ զայրացեալ ցասնու ՚ի վերա գայլոյն ասելով, մի թէ ոչ գիտէր գայլն՝ թէ ջորին իմէ, ապա ո՞րպէս իշխել համարձակեցաւ ուտել զջորի իմ: Ուստի ՚ի նմին ժամու վաղվաղակի առաքէ զջորեպետն եւ կամ /594/ զպահակն ջորւոց գնալ եւ բերել զգայլ զայն առաջի իւր: Իսկ նա թէպէտ ոչ կարէր գտանել իսկ զգայլն զայն որ եկեր զջորին . սակայն գնացեալ կալաւ զայլ գայլ մի ՚ի յանապատի ուրուք, եւ եբեր զնա խստագոյն կապանօք առաջի արքայի: Եւ նա հրամայէ տանել զգայլ, եւ առ դրան վրանի համայն նախարարաց իւրոց բրածեծ առնել . առ որոյ խորանաւ ասէ զգայլն սատակեսցի առջիք զնմանէ զքսան եւ հինգ հազար թիւմանս:

            Եւ մինչ նա յածեալ շրջեցուցանէր զգայլն ՚ի բանակի անդ առ ՚ի կատարել զհրաման արքայի . ապա ամենայն ոք ելեալք աղաչէին զնա եւ տային ցնա զկաշառս բազում առ ՚ի դարձուցանել զգայլն ՚ի դրանէ իւրեանց Քանզի ասէր իսկ ամենայն ոք մի գուցէ արդեօք սատակեսցի զգայլն առաջի դրան խորանի մերոյ եւ ապա միայն մեք վճարեսցուք զքսան եւ հինգ հազար թիւման տուգանս գայլոյն արդ այսպէս առնելոյ ՚ի միջոց դոյզն ժամանակի առաւել քան զոր պահանջէրն նատէր առին զկաշառս ՚ի նախարարաց նորայ Ահա քեզ արդեօք գազանական մտաց բերք եւ տարապայման ագահութիւն եւ առաւելաշանց խստասրտութիւն: Վասն զի կամէր առ ՚ի որով զբռնաւորակն իշխանութիւն իւր ՚ի գործ արկանել եւ զախտ ագահութեան սրտի իւրոյ լցուցանել: Ապա զմէ՞ իսկ եւ կամ որով բարի պարագայիւք կարէր նա մերձ ընդ մերձ վերաժամանեալ ըղձի իւրում զոր ոչ միայն թէ չկարաց հասանել այլեւ դժպատեհ եւ չարագոյն օր հասիւ վաղճանեալ կընքեաց զժամանակս կենաց իւրոց Քանզի պատեհէ օրինաւոր թագաւորաց եւ իշխանաց բազում անգամ վասն օգտի հասարակաց կերպիւ իւիք զփառս անունան իւրեանց իբր թէ կորուսանել: Բայց ոչ եթէ բոլորովիմբ կորուսանել այ զի այնու առ յապա զմեծամեծ փառս եւ զգովութիւնս որսասցեն եւ գտցեն իսկ իշխանք եւ դատաւորք բռնակալք /595/ հանապազ դիտեն եւ զհնարս գուն գործեալ հայթաթեն ամբողջ պահել զփառս իւրեանց զմեծագոյն ոճիրս եւ զվնասըս հատուցանելով հասարակաց յայն սակս գլխովին կորուսանեն զփառս իւրեանց եւ ոչ երբէք իսկ գտանել կարեն: Զոր օրինակ Նատիր արքայն եւ այլք բազումք կամելով միշտ զփառս իւրեանց իբր թէ անփոյթ եւ անվկանդ պարհել յաւուր իւրեանց եղծին եւ աղարտեալ ապականեցին: Իսկ զկնի սուսերահար սատակման Նատիր արքայի այր զարամբք ելեալ իւրաքանչիւր ոք յինքն կորզել կամէր զպետութեան գահ: Ուստի մեծամեծ խոռովութիւնք եւ սասանութիւնք եւ ամպրոպք ? աղխատրոյ զվտանգից առաւել քան զառաւել յայնմ հետէ պարտեալ պաշարեցին զպարսկաստանաւ: Ահա արդ բաւական լիցի զոր ինչ զսմանէ ՚ի պահանջմանէ կամաց քոց ստիպեալ կարճ ՚ի կարճոյ եւ հարեւանցի իմիք քեզ ծանուցաք: Արդ աստանօր ժամէ մեզ, այսուհետեւ իսկ զկնի եկելոց նորա արտաճառել հակրճիւ . Որք ՚ի չարագոյն ծննդոց նորա, եւ ՚ի հարազատութենէ՝ մի զկնի միոյ թագաւորեցին սակաւ ժամանակօք ՚ի վերա պարսից: