Ազդարար

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՈՎԴԱՆ ԱՄՍՈՅ
1796 թիւ 17.

                                                                    

՚ի Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու Սրբազան Կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց ՚ի Վաղարշապատ:

Եւ ՚ի թագաւորութեան Օգոստափայլ Տեառն Երկրորդի Հերակլայ Արքայի ՚ի Թիֆլիզ:

Ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի Եկեղեցւոյն որ ՚ի ՄԱԴՐԱՍ

՚Ի Տպարանի Տէր Յարութիւնի Շմաւօնեան Շիրազեցւոյ:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՈՎԴԱՆ ԱՄՍՈՅ
1796

   Յայտնի է ամենեցուն ընթերցողաց մերոց ազդարարի ժամանիլն ըստ Պարոն Խօջամալ Սաֆարեանին յետ շրջելոյ նորին զանազան կողմունս Եւրօպիու, գրեցեալ ունի սա զանազան պատմութիւնս տեղեաց եւ վերահասութիւնս իրաց արժանեաց ընորս եւ օրինակս եւ թարգմանութիւն բազմատեսակ գրութեանց եւ այլոց, եւ զոր հարկադրէ մեզ շնորհակալ ՚ի նմանէ լինիլ եւ գովաբանիչս աշխատութեան նորայ այնէ զի ոչ թէ միայն ինքն ետես եւ ծանեաւ այլ անդանդաղ սիրով եւ անպակաս պարագայիւք պատմէ եւ ճառէ ՚ի լսելիս ցանկացողաց այն քան ջանիւք մինչ երեւի լսօղին թԷ ետես աչօք եւ աննախանձ տայ ամենեցուն ընթեռնուլ ՚ի վեր յեշեցեալ զանազան գրութիւնս, որպէս եւ այժմ ամենայն յօժարութեամբ ետ մեզ զներքոյ թարգմանութիւնն գրոյ Սրբազան Պապին Հռօմայ՝ առ Գաղղիացիս զի ազդ արարաւ մերով ծանուցանիցեմք ամենեցուն:

ՈՎԴԱՆ

Սիրելի Որդւոց Կադինալաց Հռովմէական Սուրբ Եկեղեցւոյ, եւ  Յարգելի Եղբաց Արքեպիսկոպոսաց, եւ Եպիսկոպոսաց, եւ Սիրէլի Որդւոց` Ժողովից Կանոնէասաց, Գղէրաց, եւ Ժողովրդաց Թագաւորութէան Գաղղիոյ:

ՊԻՈՍ ՊԱՊ : Զ :

Առ Սիրիլի Որդիս մէր, առ Յարգիլի Եղբարս, եւ առ Որդեակս

Սիլիրիս` Ողջոյն, եւ Առաքէլական Օրհնութիւն:

   Սէրն՝ որ ըստ Առաքելոյն Պօղոսի` երկայնամիտէ` եւ քաղցր, ամենայնի համբերէ` եւ տանի, ցորաչափ կայ յոյս հեզութեամբ խափան արկանելոյ մոլորութեանց` ՚ի քանի մի ժամանակաց հատէ ճարակելոց: Բայց եթէ օր ըստ օրէ առաւելցին այնք, մինչեւ յարուցանել զհերձուած, յայնժամ նոյն օրէնք սիրոյ միացեալք ընդ պարտաւորութեան առաքելական պաշտօնի, զոր անարժան գոլով փառեմք պահանջեն զի ցուցանելով մոլորելոց զահաւորութիւն յանցանաք, եւ զծանրութիւն կանոնական պատժոց յորս անկան, մատուսցի նորածնեալ հիւանդութեան  դարման, այս` հայրական. բայց միանգամայն ելագահաս, եւ ազդու: Եւ այնպէս ՚ի դէպ եկեավ, զի որոք հեռացեն ՚ի ճանապարհէ ճշմարտութեանց, զղջաեցի. եւ երդմամբ հրաժարեալ ՚ի մոլորութեանց` դարձցին վերստին յեկեղեցի որ որպէս զմայր գորովագութ գրկախառն ընդունի զգարձեալսն առ նա. որպէս եւս դէպ եղիցի, զի եւ այլք հաւատացեալք ՚ի դիպօղ ժամու խորշեսցին ՚ի դաւաճանութեանց սուտ հովուաց, որք ընդ այլ` եւ ոչ ընդ դուռն մտանելով ՚ի գաւիթ ոչխարաց` ոչ այլ ինչ խնդրեն , եթէ ոչ` գողանալ, եւ սպանանել, եւ կորուսանել:

   Զմտաւ ածեալ մեր զայսոսիկ Աստուածային պատուիրանս, իբրեւ լուաք զդղրդիւն պատերազմի, զոր նորակրօն փիլիսոփայք /673/ ԱՄՍՈՅ ժողովեալք յազգային Ասսէմպլէայն գաղ ղիոյ՝ որք եւ էին յոլովք, գրգռէին ընդ դէմ ուղղափաե կրօնի, դառնապէս ողբացաք առաջի Աստուծոյ . եւ հաղորդեալ զվիշտս սրտի մերոյ յարգելի եղբարց մերոց՝ Կարդինալաց Հռովմէական սուրբ  եկեղեցւոյ, կարգեցաքառանձինն եւ հրապարական աղօթից պաղատանս: Ապա ՚ի գրել մեր ՚ի յուլիսի 9 : 1790 : առ սիրելի որդեակն մեր ՚ի Քրիստոսասէր արքայն Լուդովիկոս, յորդորեցաք զնա հրաժարիլ ՚ի հաստատելոյ զայն քաղաքական սահմանադրութէան եկեղեցական վիճակի որպէս իմն՝ որ առաջնորդէր ազգին ՚ի մոլորութիւն, եւ թագաւորութեան ՚ի հերձուած: Վասն զի ոչ ինչ իրաւամբք մարթէ, թէ ժողով ինչ քաղաքական փոխեսցէ զընդհանուր բարեկարգութիւն եկեղեցւոյ արհամարհեացէ զիմաստս սրբոց հարց, եւ զվճիռս ժողովոց, վեր ՚ի վայր շրջեսցէ զեկեղեցականդասակարգութիւն . կարգաորեսցէ ըստ հաճոյից իւրոց զընտրութիւնս Եպիսկոպուաց . քակեսցէ զեպիսկոպոսական աթոռս . եւ բարձեալ զրարւոք կարգաւորութիւն՝ մուծցէ յեկեղեցի զյոռին:

Եւ որպէս զի յորդորմունք մեր ազդողագոյնս տպաւորեսցին ՚ի սիրտ Քրիստոսասէր արքայն, առաքեցաք զայլ երկու թուղթս ըստ կերպի կոնդակի, զմին ՚ի 10 . նոյն ամսոյ՝ առ յարգելի եղբարս՝ Արքեպիսկոպոսունս Բուրդիկալայ (այնէ պուրտօ), եւ Վիեննայի, առ մտերմագոյնս Արքայի, եւ հայրաբար ազդ արարք նոցա միաբանիլ զխորհուրդս իւրեանց ընդ մերումս . զի մի լիցի թագաւորութիւնն հերձուածօղ՝ ՚ի հաստատիլ թագաւորական հեղինակութեամբ վերոյ յիշեալ սահմանադրութեանն . եւ զի մի լիցին հերձուածօղ եպիսկոպոսունքն, առք ձեռնադրեսցին ըստ այնց վճռոց . եւ մեզ հարկ լիցի յայտ առնել զնոսա իբրեւ զհովիւս բռնի մուծեալս, եւ զուրկս յամենայան եկեղեցական իրաւասութեանց: Եւ որպէս զի մի լիցի կարծել թէ հոգք մեր, եւ ջանք՝ չիցեն ուղղեալ առ միայն իրս հաւատոյ, եւ զի խցցի բերան թշնամեաց Առաքելական աթոռոյս, հրամայեցաք, զի ՚ի կախ կացցէն պահանջմունք որոց սակս նամակաց աստաքէլոց ՚ի գաղղիա . որք ըստ վաղէմի մի դաշանց՝ եւ մշտնջենաւոր սովորութեան վճարեալ լինին մերոց դիւանաց: /674/ Քրիստոսասէր Արքայն հրաժարէր արդեօք ՚ի հաստատելոյ զսահմանադրութիւնն, բայց ստիպեալ յազգային Ասսեմպլեայէ՝ հուսկ ուրեմն բռնադատեցաւ տեղի տալ . եւ այսպէս յաւել զհեղինակութիւն իւր ՚ի վերայ սահմանադրութեան . որպէս յայտ է ՚ի թղթոց նորայ գրելոց առ մեզ ՚ի 28, յուլիս ՚ի 6 սեպտեմբերի . եւ ՚ի 16 դեկտեմբերի . որովք եւ աղաչէր զմեզ զառաջինն . զի գոնէ առ ժամանակ մի հասանիցմք նախ հինգ եւ ապա եօթն յօգուածոց . որք սակաւ տարբերութեամբ ՚ի միմեանց բովանդակէին, իբրեւ համառօտ ՚ի ինչ զբոլոր նորոգ սահմանադրութիւնն:

   Մեք անդէն վաղվաղակի քաջ տեսաք, թէ անհնար է մեզ հաւանիլ՝ կամ տանիլ այնց յօդուածոց՝ ներհակելոց կանոնական կարգաց . Սակայն ոչ կամելով՝ թէ թշնամիք անտի առիթ առցեն խաբելոյ զժողովուրդս, որպէս թէ մեք օտար իցեմք զամենայն կերպէ համաձայնութեան . եւ կամելով յամենայնի գնալ ընդ նոյն հեզութեան ճանապարհ՝ յայտ արարաք արքայի թղթովն որ ՚ի 17, օգոստոսի, թէ հանդերձեալ եմք, քաջ ուշադրութեամբ քննել զայն յօդուածս, եւ կոչել ՚ի խորհուրդ զկարդինալս հռովմէական սուրբ եկեղեցւոյ . զի եւ ինքեանք ժողովեալ ՚ի միասին՝ քննեսցեն զամենայն: Որք իբրեւ ժողովեցան երկիցս, այսինքն ՚ի 24, սեպտեմբերի, եւ ՚ի 16, դեկտեմբերի՝ առ ՚ի քննել զիւրաքանչիւր յօգուածս, յետ զգուշութեամբ քննելոյ զամենայն՝ միաբան խորհեցան, թէ բարւոք է հարցանել զկարծիս Եպիսկոպոսացն գաղղիոյ ՚ի վերայ առաջարկել յօգուածոց . զի նշանակեսցեն նոքայ, եթէ հնարէ: զկանոնական ինչ պատճառ . զոր հեռաւորութիւն տեղեացն ոչ ներէր աստանօր ընդ պատշաճի տեսանել . որպէս մեք իսկ նախ նշանակեալ էաք ՚ի թղթի մերում առ Քրիստոսասէր արքայն: Յայսմ վայրի՝ ոչ փոքր մխիթարութիւն եհաս առ մեզ ՚ի մեղմել զծանրութիւն ցաւոց մերոց, այնինչ մեծ Մասն Եպիսկոպոսայ գազղիոյ ինքնակամ յորդորեալք ՚ի պաշտօնէ հովուական պարաւորութեան իւրեանց, եւ վառեալք ՚ի սիրոյ ճշմարտութեան հաստատապէս ընդդիմանայր սահմանադրութեանն եւ ընդդէմ դառնայր այնմ՝ յամենայնի, որ վերաբերի առ եկեղեցական /675/ կառավարութիւն: Առաւել եւս յաւելաւ մխիթարութիւն մեր, յորժամ սիրելի որդին մեր՝ Կարդինալն Ռոշէֆուքօտ, եւ յարգելի եղբարք՝ Արքեպիսկոպոսն Արքսայ, եւ այլ Արքեպիսկոպոսունք եւ Եպիսկոպոսունք՝ մինչեւ թուով 30 . վասն խափան արկանելոյ այնքան եւ այնպիսի ծանր չարեաց՝ դիմեցին առ մեզ . եւ թղթովն՝ որ ՚ի 10, հոկտեմբերի, առաքեցին առ մեզ՝ զբացատրութիւն ՚ի վերայ սկզբանց սահմանադրութէան եկեղեցական վիճակի, ստորագրեալ յանուն իւրաքանչիւրոցն . եւ ՚ի մէնջ իբրեւ ՚ի հասարակաց վարդապետէ եւ ՚ի հօրէ խնդրեցին խորհուրդ, եւ օգնականութիւն, եւ ապահով կանոն վարելոյ՝ վասն հանդարտելոյ զսիրտ իւրեանց: Եւ այն՝ առաւել զօրացուցանէր զմեր մխիթարութիւն զի բազում այլ եպիսկոպոսունք միաբանեալք ընդ առաջնոյն ընկալեալ էին զայն բացատրութիւն, մինչեւ լինիլ անդ հաւանութեան 131, եպիսկոպոսաց . չորից միայն կալով հակառակ . եւ այն եւս էր ընդ այնչափ բազմութեան, եպիսկոպոսաց, Ը մեծ խումբ ժողովոց կանոնիկոսաց, եւ ըստ մեծ ՚ի մային ծողովրդապետաց՝ կամ հովուաց երկրորդ կարգի, մինչեւ յիրաւի էր ասել, թէ հայեցեալ ՚ի միակամ հաւանութիւն մտաց՝ յայնմ բացատրութիւն՝ բովանակէր վարդապետութիւն բովանդակ եկեղեցւոյն գաղղիոյ: Յայսմ վարի՝ մեք վաղվաղակի ձեռն ՚ի գործ արարաք . եւ քննեցաք զամենայն յօդուածս այնր սահմանադրութեան: Բայց Ասսէմպլէայն գաղղիոյ լուեալ զմիակամ հաւանութիւն այնր եկեղեցւոյ, փոխանակ կասելոյ՝ առաւել եւս գրգռեցաւ ՚ի վերա հաստատութեան եպիսկօպոսաց: Ուստի ՚ի վերա հասեալ թէ ոչ գտանիւր ոք, ՚ի մետրապօլտաց, եւ ՚ի հինաւուրց եպիսկոպոսաց՝ առ ՚ի կարօղ լինիլ հաստատել զնոր եպիսկոպոսունս՝ զընտեալս ըստ վճռոց ՚ի նահանգս՝ յաշխարականաց, ՚ի հերետիկոս, ընհաւատից, եւ ՚ի հրէից եւ տեսեալ՝ թէ ոչ ուրեք կորէ հաստօսունկալ այդպիսի անկարգ կերպ կառավարութեան, որովհետեւ առանց եպիսկոպոսաց ամենայն կերպարան եկեղեցւոյ կորնչի, խորհեցաւ առնել զայլ անկարգագոյն վճիռս որպէս պատահեաց ՚ի 15, եւ ՚ի 27, նոյեմբերի . եւ ՚ի 3, եւ ՚ի 4, եւ ՚ի 26 յունվարի . յամենայնի 1791 : Այսոքիւք սահմանելովք զկնի ՚ի թագաւորէն՝ հրամայեցաւ, զի ՚ի չկամիլ մետրապօլտի, կամ /676/ ծերագոյն Եպիսկոպոսի ձեռնադրել . զնոր ընտրեալսն ամենայն Եպիսկոպոս այլոյ նահանգի ձեռնադրեսցէ զնոսայ: Մանուանդ թէ վասն ՚ի բաց մերժելոյ միանգամայն եւ զամենայն ժողովրդապեսս՝ նախանձավորս ուղափառ եկեղեցւոյ, հրամայեցաւ, զի թէ առաջինքն՝ եւ թէ երկրորդքն երդնուցուն՝ առանց ցաւէլուածոյ՝ պահելզեղեալ եւ զլինելի սահմանադրութիւնս եւ որքզայլն ոչ ընդունիցին, համարեսցին նոքա իբրեւ ընկեցեալք յաստիճանէ իւրեանց եւ աթոռք եւ ժողովրդապետութիւնք նոցա մնասցեն պարապորդք: Ապա յետ այսպէս բռնութեամբ՝ ՚ի բայց մերժելոյ օրինաւոր հովուաց՝ եւ պաշտօնէից, օրէն իցէ այնուետեւ նահանգաց ձեռնարկեալ յընտրութիւն նորոց եպիսկոպոսաց եւ ժողովրդապետաց եւ այս ընտրեալք առանց փոյթ ունելոց զմետրապօլտաց . եւ զծերագոյն եպիսկոպոսաց՝ որք չկամեցան երդնուլ, դիմեցան առ ուտեան ուղղչաց . զի նա ցուցանէ նոցա զեպիսկոպոս ոմն ՚ի հաստատել զնոսա, եւ ՚ի նստուցանել յաթոռ:

   Իբրեւ զայս վճիռք հրատարակեցան, վերստին անպատմելի ցաւք պաշարեցին զմեզ . եւ յաւելին զհոգ մեր առաւել եւս ուշադիր լինիլ պատասխանւոյն, զոր յայնժամ գրէաք առ Եպիսկոպոսունս: Վասն այսորիկ յանձնեցաք նոր աղաչանս, եւ նոր դիմումն առ հայրն ողորմութեանց: Այս վճիռք եղեն պատճառ, զի Եպիսկոպոսունք գաղղիոյ՝ որք արդէն տպեալէին զզանազան բանս ընդդէմ սահմանադրութեան հրատարակեսցեն դիմանալ այնմ ամենայնի . որ հաստատիւր ՚ի վերա իջուցմանց Եպիսկոպոսաց, ՚ի վերայ պարապ կալոյ Եպիսկոպոսական աթոռոց, եւ ՚ի վերայ ընտրութեանց, եւ հաստատութեանց նոր հովուայ: Ուստի խոստովանութեամբ՝ եւ հաւանութեամբ բովանդակ եկեղեցւոյն գաղղիոյ՝ երդմունք քաղաքականք պարտէին համարիլ իբրեւ ստերդմնութիւնք եւ սեղանակապտութիւն՝ անարժանք ամենեւին՝ ոչ միայն եկեղեցականաց, այլեւ ոեւիցէ ուղղափառի եւ ամենայն յաջորդ գործք հերձուածողականք իբրեւ ոչ ինչ եւ անվաւեր, եւ ներքոյ անկեալ ծանր ծանր բանադրանց: Այսոցիկ բացատրութեան եկեղեցական վիճակին գաղղիոյ, որս ամենայն գովասանց արժանիէին համեմատ գդան եւ գործք: Վասն զի գրեթէ /677/ ամենայն եպիսկոպոսունք եւ մեծագոյն մասն ժողովրդապետաց անպարտելի հաստութեամբ չառին յանձն զերդումն: Յայնժամ ծն եան թշնամիք հաւատոյ թէ ընդունայն լինէի խորհուրդք իւրեանց եթէ ոչ յանկարծ ըմբռնէին զեպիսկոպոս ամն փառամոլ՝ կամ տկար, որ երդնոյր պահել զսահմանադրութիւն, եւ սեղանակապտութեամբ ձեռնամուխ լինէր ՚ի ձեռնադրութիւնս որով այլ ոչինչ պակաս մնայր, ՚ի յարձամացուցանել զհերձուածն: ՚Ի մէջ սոցա որք՝ չարութէան եւ ՚ի նենգութէան այլոց յաղթեցան առաջինն եղեւ կարոլոս եպիսկոպոս աւտունոյ . այր կարի ձեռնտու սահմանադրութեան . երկրորդն եղեւ յովհաննէս յովսէփ եպիսկոպոս լիտտայ երրորդն՝ եպիսկոպոս օրլէանոայ չորրորդն եպիսկոպոս վիվերսայ հինգերորդն կարդինալն լօմէիեայ արքեպիսկոպոսն սէնսայ . եւ սակաւ ոմանք թշուառագոյն հովիւք երկրորդ կարգի:

Այլ հաղագս կարդինալին լօմէնիեայ նա ինքն գրեալէր առ ՚ի մեզ ՚ի 31, անցեալ յունվարի, խնդրելով անմեղադիր առնել զերդումն տուեալ էր, եւ ասելով՝ թէ ոչէր պարտ համարիլ զայն իբրեւ հաւանութիւն մտաց . այլեւ ցուցանէր զինքն յոյժ տարակուսեալ . թէ արդեօք պարտիցէ բացասել զձեռնադրութիւնս, որպէս մինչեւ ցայնժամ արարեալ էր, թէ ոչ: Եւ քանզի կարեւոր էր մեծապէս, զի ոչ ոք եպիսկոպոս ձեռնադրեսցէ զընտրեալսն, զի մի հերձուածն գտցէ բացեալ զընդարձակագոյն ճանապարհ, բարւոք թուեցաւ մեզ առ փոքր մի յապաղել զպատասխանին առ եպիսկոպոսունս . որ արդէն գրեթէ աւարտեալ էր . եւ վաղվաղակի գրել ՚ի 23, փետրվարի՝ առ կարդինալն, յայտ առնելով նմա զմոլորութիւն կարծեաց իւրոց յարարեալ երդմանն, եւ զպատիժսն որք ՚ի կանոնաց տուեալ լինին . եւ թէ մեք եւս ոչ առանց ցաւոց հարկադրիմք ընդ բանիւ առնել զնա ՚ի բացառեալ ՚ի նմանէ եւ զարժանապատութիւն կարդինալութեան, եթէ պատրաստական եւ արժանաւոր հատուցմամբ ոչ յետս դարձուացէ զհասարակաց վնասն: Եւ որքան առ տարակոյս իւր վասն ձեռնադրերոյ զսուտ ընտրեալսն, կամ ոչ, բացարձակապէս հրամայեցաք նմա, զի զգուշ լիցի ՚ի նստուցանելոյ յաթոռ վասն ոեւ իցէ պատճառի եւս եւ հարկի՝ զնոր եպիսկոպոսունս, /678/ եւ ՚ի յաւելլոյ յեկեղեցի զնոր հակառակօղս . որով հետեւ նիւթ էր իրաւանց՝ որ ըստ օրինադրութեան Տրիդենտեան ժողովոյն՝ պատկանէր միայն առ առաքելական աթոռ, եւ զոր ոչ կարէ յինքն գրաւել ո՞եւ իցէ եպիսկոպոս, կամ մետրապօլիտ, առանց հարկադրելոյ զմեզ վասն պարտականութեան Առաքելական պաշտօնի մերոյ յայտնել իբր հերձուածօղս, թէ զհաստատեալս, եւ թէ զհաստատօղս, եւ զամենայն գործողութիւնս սոցա՝ եւ նոցա՝ ամենեւին անզօրս:

   Արարեալ զայն՝ զոր հովուական պաշտօն մեր խնդրէր, վերոստին ձեռն արկաք ՚ի պատասխան . որ վասն բազմապիսի նորանոր իրաց յաջորդելոց՝ լինէր առաւել դժուարին եւ երկար . եւ օգնութեամբն Աստուծոյ կարացաք այնպէս յօրինեալ, զի քննեալ զամենայն յագուածս բանից՝ յայտնի երեւէր, թէ նորոգ սահմանադրութիւն այն եկեղեցական վիճակի՝ ըստ դատման մերոյ եւ առաքելական աթոռոյս զոր խնդրեցին ՚ի մէնջ եպիսկոպոսունք գաղղիոյ, եւ որում ցանկային ուղղափառք նոյն թագաւորութեան յառաջ գար ՚ի սկզբանց ծագելոց ՚ի հերետիկոսութէան . եւ վասն այնորիկ ՚ի բազում վճիռս էր հերետիկոսական եւ ներհակ ուղղափառ վարդապետութեան . եւ յայլս սրբապիղծ, հերձուածողական, եղծիչ  իրաւանց նախորդութեան եւ եկեղեցւոյ, հակառակօղ հին եւ նոր բարեկարգութեանց . ոչ առ այլ ինչ հնարեալ եւ հրատարակեալ, բայց եթէ առի ջնջել իսպառ զուղղափառ հաւատս: Վասն զի դավանելով զայս միայն՝ բարձեալ լինի ամենայն ազատութիւն, ՚ի բաց վարին օրինաւոր հովիւք. եւ գրաւին նոցա ինչք մինչ հետեւողք այլոց աղանդից մնան խաղաղութեամբ յազատութեան իւրեանց, եւ ՚ի վայելման ընչից իւրեանց: Եւ թէպէտ յետոյ ցուցաք պարզաբար զայս ամենայն, սակայն ոչ մեկնեցաք ՚ի ճանապարհէ հեզութեան, եւ ասացաք, թէ մինչեւ ցայնվայր արգելուաք զմեզ ՚ի յայտ առնելոկ հերձեալս ՚ի յուղղափառ եկեղեցւոց զհեղինակս չարաբաստ Քաղաքական սահմանադրութեան Եկեղեցական վիճակի . բայց եթէ իւրաքանչիւր ոք ոչ ՚ի  բաց կաղցէ մոլորութեանց՝ զորս մեք յայտնեցաք, բռնադատիմք ընդդէմ կամաց մերոց, ընդ որում միշտ յայսպիսի դիպուածս արար Արբազան Աթոռն, յայտ առնել /679/ զամենեսին գոլ հերձուածօղս, եթէ զհեղինակս նոյն սահմանադրութեան, եւ եթէ զայնորիկ՝ որք երդմամբ յայն յարէին, եւ զնոր հովիւս, զձեռնադրօղն ընտրելոց, եւ զձեռնադրեալս: վասն զի նոքա՝ ոյք եւ իցեն, վրէպեն յօրինաւոր պաշտօնէ առաքելութեամբ, եւ ՚ի հաղորդակցութենէ եկեղեցւոյ: Եւ որովհետեւ՝ պահմամբ վարդապետութեան հաւատոյ, եւ ընդհանուր բարեկարգութեան եկեղեցւոյ, ՚ի սրտէ յօժարիմք հաճեցուցանել՝ ուր մարթէ՝ զպատուական ազգ գաղղիացւոց, զհետերթեալ խորհրդոյ կարգինալաց որք առ արքայն, յորդորեցաք զԵպիսկոպոսունս, զի գոլով նոցա անձամբ անտանօր ցուցցեն մեզ զմիջոց իմն վարելոյ՝ եթէ հնարէր գտանել, որ չիցէ անհամաձայն ուղղափառ վարդապետութեան՝ եւ ընդ հանուր բարեկարգութեան, առ ՚ի քննել մեզ՝ եւ որշել Զնոյն նշանակեցաք եւ արքայի, առ որ առաքեցաք նա եւ զօրինակ պատասխանւոյ մերոյ առ Եպիսկոպոսունս, յորդորեալ զնա ՚ի Տէր զի խորհրդով իմաստնագոյն Եպիսկոպոսաց՝ յարմարագոյն դարման մատուսցէ վնասուն . որ ծագեցաւ եւս եւ յարքայական իշխանութենէ: Եւ ազգ արարաք նմա . թէ ըստ պարտականութեան հովուական մերում պաշտօնի վարեսցուք ընդ յամառելոցն ՚ի մոլորութեան, զոր  օրինակ վարեսցուք նախորդք մեր գտեալք յայսպիսի հարկի երկաքանչիւր թուղթք գրեալք առ արքայն եւ առ եպիսկոպոսունս ՚ի 10, մարտի, տուան ՚ի ձեռս մասնաւոր թղթաբերի . որ մեկնեցաւ աւուրբ զկնի: ՚ի 15, նոյն ամսոյ՝ ՚ի ձեռն սովորական թղթաբերի գրեցաւ առ մեզ յամենայն կողմանց . թէ ՚ի 24, փետրվարի ՚ի փարէզ հասեալ էր ՚ի ծագ զսմյ հերձուածն: Վասն զի ՚ի նմին աւուր եպիսկոպոսն աւտունոյ՝ որ արդէն էր շաղախել յանցուածով անարժան երդման, եւ պարանոր ապստամբութեան վասն թողլոյ ինքնիշխանութեամբ զեկեղեցին, եւ զայն ատենի աշխարականաց յոյժ աննման երեւեալ ժողովոյ իւրոց կանոնիկոսաց, որ արժանին է ամենայն գովութեանց, միացաւ ընդ Եպիսկոպոսունս բաբիլօնի, եւ լիղտայ, որոց առաջինն փառաւորեալ ՚ի մէնջ պատուով եմիփորոնի՝ եւ օգնեալ եւս նպաստիւք՝ ցուցաւ արժանի յաջորդ միւս /680/ Եպիսկոպոսին բաբիլօնի դօմինիկոսի վարլէտայ . այր յոյժ ծանուցեալ վասն հերձուածոյ եկեղեցւոյն ուտրէքտայ, եւ միւսն եւս պարտաւոր անարժան երդման, որ արդէն ատելի էր եւ զզուելի բարի անձանց՝ վասն հեռանալոյ իւրոյ յուղիղ վարդապետութէան եպիսկոպոսին եւ ժողովոյն կանիկոսաց եկեղեցւոյն բարիլուսյ, որոյէ քորեպիսկոպոս: Յայնմ աւուր եպիսկոպոսն աւտունոյ գործակցութեամբ այսոցիկ երկուց եպիսկոպոսաց յանդգնեցաւ եկեղեցւոջ քահանաից աղօթավանից՝ առանց հայցելոյ հրաման յառաջնորդէ տեղւոյն՝ դնել  զսրբապիղծ ձեռս իւր ՚ի վերա Լոդովիկոսի աղէքսանդրի էքսպօղղեան, եւ ՚ի վերա կղոդիոսի Եւստաքիոսի Ֆրանջիսկոսի մարսզղեանց առանց իրիք հրամանի առաքելական աթոռոյ, զանց արարեալ զպարտաւոր երդմամբ հնազանդութեան առ քահանայպետն . եւ զքննութեամբ՝ եւ զդաւանութեամբ հաւատոյ սահմանելոյ ՚ի հռովմէական գիրս ձեռնադրութեան, զոր պարտէ պահել յամենայն յեկեղեցիս բովանդակ յաշխարի . հուսկ յետոյ եւ զամենայն օրէնս արհամարհելով ցրելով եւ ստնակոխ առնելով: Թէպէտ եւ յայտէր նմա, թէ առաջինն ՚ի սոցանէ տարապայման ընտրեցաւ եպիսկոպոս քուիմպէոկոտինոյ ընդդէմ կրկին եւ ծանր չհասանութեան ժողուոյ կանոնօկոսաց . եւ երկրորդն առաւել եւս տարապայման ընծայեցաւ եպիսկոպոսս եկեղեցւոյն սոյիսսոնու որ արդ իսկ ունի կենդանի եւ առողջ զիւր օրինաւոր հովիւն . այսինքն է՝ զյարգելի եղբայր էն յովէի կղդիսս բուրդէիղղեսայ . որ վասն այնորիկ պարո անձին համարեցաւ սաստիկ ընդդիմանալ այնմ ամբարիշտ գործոյ՝ եւ ձեռն պատրաստ օժանդակութեամբ խնամել զեպիսկոպոսական վիճակ, իւր ընդ որում վկայէ թուղթն նորա հրապարակեալ ՚ի 25 : փետրվարի: ՚Ի նմին ժամանակի պատմեցաւ մեզ, թէ նոյն եպիսկոպոսն լիտտայ յաւել ՚ի վերա առաջնոյն միւս եւս յանցուած քանզի 27 նոյն փետրվարի՝ առեալ յընկերութիւն զնոր սուտ եպիսկոպոսունս՝ զէքսպիղղեանն՝ եւ զմարողղեան՝ յանդգնեցաւ ՚ի նմին եկեղեցւոջ ձեռնադրել սեղանակապտութեամբ եպիսկոպոս այիքսայ զժողովրդապետն սաւոինէ . թէպէտ եւ այս եւս եկեղեցի ունէր հաճութեամբ զհովիւ իւր կենդանի՝ զյարգելի եղբայր կարոլոս օգոստոս լէքուիէն: /681/ Յորմէ թերեւս պատահեաց զի նոյն եպիսկոպոսն լիտոայ՝ յովհաննէս յովսէփ գոբէղեան՝ մինչդեռ կենդանիէր արքեպիսկոպոսն, ընտրեցաւ յետոյ ՚ի վերա եկեցւոյն փարիզու ըստ օրինակի իսխիրայ, որ ՚ի վարձ յանցանաց՝ եւ սպասաւորութեան ընծայելոյ՝ առ ՚ի սմբաստանել եւ արտաքսել յաթոռոյ իւրմէ զսուրբն աթանաս, ՚ի չարաժողովին տիւրոսի կարգեցաւ եպիսկոպոս քաղաքին այնորիկ:

Այսոքիկ ողբալի լուրք ճմլեցին զսիրտ մեր անհաւատալի տրտմութեամբ . այլ քաջալերեալ մեր յուսովն՝ որ առ Աստուած՝ հրամայեցաք ՚ի 17, մարտի, գումարիլ նոյնոյ ժողովոյ կարդինալաց՝ զի որպէս յայլ անգամ յայսպիսի երեւելի իրագործութեան՝ ասիցեն մեզ զկարծիս իւրեանց . եւ մինչ դեռ ՚ի պատրաստի էաք ՚ի գործ դնել զբացորոշութիւն արարեալ խորհրդով կարդինալաց, ահա եւ այլ թղթաբեր գաղղիոյ որ ՚ի 21, մարտի՝ պատմէ մեզ, թէ եպիսկոպոսն լիտտայ առաւել եւս չարացեալ եւ ընկերակցեալ ընդ սուտ եպիսկոպոսունս էքսպիզզիոյ, եւ սաուրինոկ, ՚ի 16, նոյն ամսոյ՝ նմին իսկ եկեղեցւոջ եւ նոյն սրբապիղծ ձեռօք ձեռնադրեալ էր զժողովրդապետն մասսիու՝ զմի ՚ի կարգելոյ առ Ասսէմալէայն գաղղիոյ՝ եպիսկոպոս բեղովակեայ (այն է՝ պօվէ) . զժողովրդապետն լինդէտ որ եւ սա էր կարգեալ եպիսկոպոս եբրովիկեայ, (այնէ՝ էվրու) զժողովրդապետն լաւրէնդ, որ եւ սա էր կարգեալ, եպիսկոպոս մոնաստերիոյ, (այնէ՝ մութիէր . ) զժողովրդապետն հերոդին, եպիսկոպոս շաթօրուքսայ . եւ համարձակեալէր առնել զայն թէպէտ եւ առաջին երկու եկեղեցիք ունէին զօրինաւոր հովիւս իւրեանց, եւ այլ երկուք չէին բնաւ հաստատեալք առաքելական իշխանութեամբ իբրեւ եպիսկոպոսական աթոռք: Արդ՝ թէ զինչ դատաստան պարտիցէ առնել ՚ի վերայ նոցա, որք թոյլ տան ընտրիլ՝ եւ ձեռնադրել վասն այնց եկեղեցեաց, որք դեռ կառավարին յեպիսկոպոսաց իւրեանց յայնապէս բացատրեաց բազում ժամանակաւ յառաջ քան զմեզ Սուրբն Լէօն ՚ի գրել իւրում առ յուլիոնոս եպիսկոպոս կօէնսեան ընդդէմ թէոդոսիոսի ուրեմն, որ յափշտակեալ էր զաթոռ սռբնազու եպիսկոպոսի որդեռ կենդանիէր: (Զի ասէ ՚ի գլ. 4) /682/ Ով իցէ այն, որ ՚ի նէրքս իմոյն զինքն ՚ի տեղի կէնդանի եպիսկոպոսի . մի նոյն որպիսութենէ գործոյն ճանաչի . եւ անտարակոյս ասելիէ, թէ թեւրեալէ այն՝ զոր հակսասկոյգք հուստոյ սիրէցին: Եւ արդ արեւ՝ թէ քանի իրաւամբք միշտ մերժեաց եկեղեցի զայնոսիկ, որք ընտրին յամբոխէ հաշխարհականաց, եւ որք շաղախեալեն ՚ի նոյն սխամլար կարծեաց, զորսունին ընտրպղքն, լիով ցուցանէ հովուական թուղթն առ մեզ հասեալ՝ ՚ի նոյն թղթոբերէ եւ զոր սուտ եպիսկոպոսն էքսպիղղեան ետ տպել ՚ի 25, փետրվարի՝ առի խաբել զտգէտս, ՚ի մտի եդեալ՝ պատառել զառանց կարանի պատմուճան Քրիստոսի: Սա նախ յառաջ բերեալ զերդմունս այ զսուտ երդմունսն որովք կապեցաւ հաւաքէ զամենայն հիմունս սահմանադրութեան գաղղիոյ . զորս գրեթէ բառ առ բառ օրինակէ . եւ մի սրանեալ ընդ կարծիս Ասսէմալէայի՝ ձեռն ՚ի գործ առնէ ցուցանել, թէ այնպիսի սահմանադրութեամբ ոչ իւիք ապախտ լինիլ վարդապետութիւն հաւատոյ . այլ այնու վերածի բարեկարգութիւն ՚ի լաւագւոյն կերպ, եւ դառնայ . ՚ի մաքրութիւն առաջին դարուց . մասնաւորապէս ըստ այնմ մասին՝ յորում ընտրութիւնք դարձուցանին ՚ի ժողովուրդն, ՚ի բաց արարեալ զեկեղեցական վիճակն . եւ կացուցմանք եւ ձեռնադրութիւնք շնորհին անդրէն մետրապօլտաց . յառաջ բերեալ անտանօր զառաջին եւ եթ վճիռս Ասսէմպլէայի: Եւ առ ՚ի լաւ եւս խաբել զգտէտս՝ յիշատակէ զթուղթն, զոր գրեալ էր առ մեզ ՚ի 18, նոյեմբերի . որպէս թէ իցէ ինքն ՚ի հաղորդակցութեան առաքելական աթոռոյս: Ապա դարձուցեալ զբան իւր առ իւրաքանչիւր կարգ թեմի՝ յորդորէ, եւ խրատէ զամենեսին, սիրով ընդունիլ զնա իբրեւ օրինաւոր հովիւ, եւ յօժարութեամբ ընդգրկել զսահմանադրութիւն: Ով վատաբախտ . թողեալ զայն՝ որ հայի առ քաղաքական կառավարութիւն, որպիսի յանդգնութեամբ ձեռնամուխ լինի նա ինքն ջատագովել զսահմանադրութիւ ինչ, որ վարդապետէ զեկեղեցական իրաց զոր գրեթէ ամենայն եպիսկոպոսունք եկեղեցւոյն գաղղիոյ, եւ այլ բազում եկեղեցականք ՚ի բաց սթեցին՝ եւ հերքեցին՝ իբրեւ հակառակ վարդապետութեան հաւատոյ եւ հասարակաց բարեկարգութեան, մասնաւորապէս յընտրութիւնս /683/ եւ ՚ի ձեռնադրութիւնս եպիսկոպոսաց: Եւ ոչ նա ինքն կարօղէր կեղծել, եւ թագուցանել զայս ճշմարտութիւն որ ակն յանդիման երեւի, եթէ կամաւ չէր լռեալ զամենեւին անտեղի վճիռսնմ զորս հուսկ յետոյ արար Ասսէմպլէայն:

   Սոքա բաց յայլոց ապիրատութեանց՝ յաւելին շնորհել ձեւիցէ Եպիսկոպոսի՝ ըստ հաճութեան եւ ըստ կամաց ատենի ուղղչաց՝ զիրաւունս կացուցանելոյ եւ հաստատելոյ: Ընթերցցի՝ վատաբախտն այն, որ այնքան ՚ի խոր խաղաց ընդ ճանապարհ կորստեան, զմեր պատասխանի՝ որ առ Եպիսկոպոսունս գաղղիոյ. յորում հաղթահարեցաք նախընթաց հերքմամբ զհրէշս ամենայն մոլորութեանց թղթոյն իւրոյ. եւ տեսցէ յայտնի երեւեալ յամենայն յօդուածս բանից զճշմարտութիւն, զոր ինքն ատէ: Բայց առ այժմ գիտակ լիցի, զի ինքնին զանձն իւր դատեաց: Վասն զի եթէ ճշմարիտէ, թէ ընդ հին բար եկարգութեան հաւանելոյ ՚ի կանոնէն նիկիոյ զոր յառաջ բերէ կամք էին բացարձակապէս, զի ընտրեալն հաստատեսցին ՚ի մետրապօլտէ իւրմէ . որպէս զի մտցէ յօրինաւոր ժառանգութիւն իւրոյ արժանապատութեան . որ իրաւունք մետրապօլտաց յառաջ գայր յիրաւանց առաքելական աթոռոյ. զի արդ կարէ լինիլ, թէ էքսպիղղեանն համարեսցի կանոնօք՝ եւ օրինաւորապէս նստեալ յաթոռ յորժամ պարտէ համարիլ զայն ընկալեալ ոչ ՚ի յարք եպիսկոպոսէ տուրօնի, (որէ՝ թուրս), ընդ որով է եկեղեցին քուիմ պէրկօտինու, այլ յալոց եպիսկոպոսաց: Քանզի վերաբերութիւն ունելով նոցա առ այլ գաւառս, եթէ կարողացան սեղանազերծ յանդկնութեամբ տալ նմա զկարգ արդարեւ չկարացին տալ նմա զիրաւասութիւն յորմէ ընդ բարեկարգութեան ամենայն դարուց՝ են ամենեւին զուրկ: Եւ այս իշխանութիւն հաղորդելոյ զիրաւասութիւն՝ ընկալեալ արդէն նորով բարեկարգութեան ՚ի բազում դարուց հետէ եւ հաստատեալ ՚ի ընդհանրական ժողովոց եւ ՚ի նոյն իսկ դաշանց ոչ եւս կարէ պատշաճիլ մետրապօլտաց . որ վասն դառնալոյ անդրէն յորմէ ելեալէր կայ մնայ միայն առ առաքելական աթոռն այնպէս զի այժմ Հայապէտն Հռօմայ ՚ի պարտականութենէ պաշտօնի իւրոյ կարգէ ամէնայն եկեղեցեաց հովիւո որպէս ասէ ժողովն տրիդենտեան /684/. նիստ. 24. գլ. 1. եւ վասն այնորիկ ոչ կատարի ՚ի բոլոր կաթուղիկէ եկեղեցւոջ օրինաւոր ինչ ձեռնադրութիւն. եթէ ոչ հրամանաւ առաքելական Աթոռոյ. Ապա թուղթն գրեալ առ մեզ՝ ոչ թէ օգնէ նմայ, այլ առաւել եւս պարտաւոր առնէ զնա. եւ ոչ կարէ խոյս տալ յարատոյ հերձուածողութեան, վասն զի ոչ այլ ինչ առաջին առնէ նա. բայց եթէ զկեղծ կերպարան ինչ հաղորդութիւն ունելոյ ընդ մեզ . եւ ոչ առնէ դոյն ինչ զրոյց վասն հաստատութեան, զոր ընդ մեզ. եւ ոչ առնէ դոյն ինչ զրոյց վասն հաստատութեան, զոր ընդ ունիլ ունի ՚ի մէջ եւ նշանակէ մեզ միայն զապօրինաւոր ընտրութիւն իւր . որպէս կարգէին վըճիռք գաղղիոյ: Վասն որոյ՝ մեք զհետ երթեալ օրինակաց նախորդաց մերոց, ոչ պատշաճ համարեցաք տալ պատասխանի. այլ հրամայեցաք, զի ճշմարտութեամբ խրատեսցի՝ այլ մի երթալ յառաջ . որպէս եւ ակնունէաք, թէ ոչ առնիցէ: Եւ Վասն այսր խրատեաց զնա ինքնակամ եւ Եպիսկոպոսն հռոդեսայ, յորժամ ոչ ետ սա նմա զկացուցումն եւ զհաստատութիւն, զոր խնդրէր: Ուստի ժողովուրդն փոխանակ ընդունելոյ զնա իբրեւ հովիւ, պարտական է սոսկմամբ մերժել զնա իբրեւ զբռնի նստեալ ոք . բռնի նստեալ, զի անհոդացաւ խոստովանիլ զճշմարտութիւն. զոր պարտական էր ճանաչել . բռնի նստեալ, զի ձեռն էարկ չարաչար վարել զսուտ պաշտօն հովուի. եւ որ հուսկ յետոյ եհաս ցայն վայր յադգնութեան, մինչ զի ՚ի վերջ հովուական թղթի իւրոյ ոչ զանգիտեաց տնօրինել զկապ քառասնորդական պահոց՝ որ Յեկեղեցական հրամանէ . որով եւ էղեւ հետեւօղ սատանայի. եւ ոչ եկաց ՚ի ճշմարտութէան . չարաչար վարելով զերեւութ յափշտակեալ պատուոյ եւ անուան ըստ որում որպէս վասն համանըման բռնի նստողի ասաց սուրբ մեծն Լէօն գրելով առ սմանս Եպիսկոպոսունս եգիպտոսի:

   Վասն որոյ տեսեալ մեր՝ թէ ՚ի բազմապատիկ յայոց յանցանաց օր ըստ օրէ առաւելու եւ տարածի հերձուածն ՚ի Թագաւորութեան գաղղիոյ, որ այնչափ երախտաւոր է կրօնի, եւ այնչափ մեզ սիրելի . եւ տեսեալ՝ թէ վասն այոր պատճառի օր ըստ օրէ ընտրին ընդ ամենայն կողմանս հովիւք թէ առաջին եւ թէ երկրորդ կարգի . եթէ օրինաւոր պաշտօնեայք արտաքսին ՚ի տեղւոջէ իւրեանց. եւ տեղի /685/ նոցա ՚ի ներքս մտանեն գայլք յապշտակօղք . անհնարէ մեզ չգորովիլ յայսպիսի արտասուելի կերպարանաց իրաց: Վասն որոյ՝ առ ՚ի դնել արգելի ՚ի սկզբան անդ յարուցելոյ հերձուածոյն, եւ առ ՚ի դարձուցանել զմոլորեալս ՚ի պարտականութիւն իւրեանց, զի բարիք անշարժ կացցեն, եւ զի անարատ պահեսցի կրօնն յայդմ քաջ ծաղկեալ թագաւորութեան միաբանելով ընդ խորհուրդ յարգելի եղբարց մերոց կարդինալաց հռովմէական սուրբ եկեղեցւոյ, եւ հետեւելով հաճոյից կամաց եպիսկոպոսական ժողովոյ եկեղեցւոյն գաղղիոյ, եւ զհետ երթալով օրինակաց նախորդաց մերոց՝ զօրութեամբ առաքելական իշխանութեան զոր ունիմք, այսուիկ կոնտակաւ նախ յայտ առնեմք . զի որ չափ կարդինալքկան հռովմէական սուրբ եկեղեցւոյ, արք եպիսկոպոսունք, աբբայք, փոխանորդք, կանոնիկոսք,  ժողովրդապետք, երիցունք եւ ամենայն դասակարգեալք յեկեղեցական զինուորութեան՝ թէ յաշխարականք, եւ թէ կրօնաւորք, որք արարին զերդումն քաղաքական պարզապէս եւ սոսկապէս . որպէս սահմանեցաւ յազգային Ասսէմպլեայէն . երդումն, որէ թիւնաւորեալ աղբիւր՝ եւ սկիզբն ամենայն մոլորութեանց, եւ առիթ գլխաւոր տխրութեան ուղղափառ եկեղեցւոյն գաղղիոյ. եթէ ՚ի մէջ 40, աւուրց՝ յօրէ յայսմանէ սկսեալ՝ ոչ հրաժարեսցին յայնմ երդմանէ արգելեալ կացցեն ՚ի գործածութենէ ոեւիցէ կարգի եւ անկցին ըն անկանոնականութեամբ, եթէ ՚ի գործ ածցցեն զկարգս: Բաց յայսմանէ մասնաւորապէս յայտ առնեմք, թէ ընտրութիւնք վերոյիշեալ էքսպիղղեայ, մարօղղեայ, մասսիեայ, լինդէտեայ, հերորդինայ, եւ գօբեղեայ՝ յեպիսկոպոսութիւն քուիմպէրկոտինու, սոյիսսոնու, այիքսայ, բեղովակեայ, եբրվիկեայ՝ մոնաստերիոյ, շաթօրուքսայ, փարիզու՝ եղեն, եւ են ապօրինաւորք, սրբապիղծք, եւ ամենեւին ոչինչ . ուստի եւ ՚ի բաց հատանեմք, ջնջեմք, եւ բառնամք զնոսա ՚ի միջոյ. ընդորս եւ զնոր յաթոռս յեպիսկոպոսութեանց մսնաստերիոյ, շաթօրուքսայ, եւ այլոց: Նմանապէս յայտ առնեմք, եւ վճռեմք, թէ այն անսուրբ ձեռնադրութիւնք՝ եղեն, եւ են ամենեւին անարժանք՝ ապօրինաւորք, սրբայպիղծք, եւ արարեալք /686/ ընդէմ օրինադրութեանց սուրբ կանոնաց. եւ վասնկ նոքին իսկ՝ որք ընտրեցան յանդգնաբար, եւ առանց իրիք իրաւանց զուրկ են յամենայն եկեղեցկան եւ հոգեւոր բարեգարութեանց վասն կառավարութեան հոգւոց. եւ թէ ձեռնադրեալք ապօրինաւորապէս՝ արգելեալեն յամենայն գործածութեանց եպիսկոպոսան կարգի: Նմանապէս յայտ առնեմք, թէ արգելեալեն յամենայն գործածութեանց եպիսկոպոսական կարգի եւս՝ կարոլոս եպիսկոպոսն աւտունոյ, յովհաննէս մկրտիչ եպիսկոպոսն բաբիլօնի, եւ յովհաննէս յովսեփ եպիսկոպոսն լետտայ, սրբայպիղծ ձեռնադրօղք՝ կամ ընթերակայք. եւ թէ են նոյնպէս կախեալք ՚ի գործածուէ քահանայութեան, կամ ոեւիցէ այլ աստիճանի՝ ամենեքին նոքա՝ որք յայնպիսի սրբայպիղծ ձեռնադրութիւնս եղեն օգնականք, գործակիցք, համախոհք, եւ խորհրդակիցք: Եւ եւս կագեմք, եւ խստիւ հրամայեմք վերոյիշեալ էսոպիղղիեայ, եւ այլոց չարաչար ընտրելոց, եւ ապօրինաւորաբար ձեռնադրեոլոց, ընդ նովին պատժով կախման, եւ այլոց կարծելոց թէ ունիցին ինչ իշխանութիւն կառավարութեան հոգւոց, զոր ոչ երբէք ունեցան, ոչ տալ վկայական գիրս առ ՚ի ընդունիլ զաստիճանս, եւ ոչ կացուցանել, կարգել, եւ հաստատել, եւ ոչ իսկ պատճառանօք ինչ հարկաւորութեան՝ հովիւս, փոխանորդս, միսսօնարս, ծիսադիրս, պաշտօնեայս, կամ այլս զինչեւիցէ անուանադրութեամբ. եւ ոչ առնել այլ ինչ, վճռել զայն, կամ կացուցանել, եթէ առանձնակի եւ եթէ միաբան ՚ի միասին՝ իբրեւ ՚ի ժողովակի իրողուեաց եկեղեցական իրաւասութեան . յայս արարեալ՝ եւ հրապարակաւ ծանուցեալ, զի թէ վկայական նամակք եւ թուղթ ընտրութեաց կամ հաստատուեաց, որք տուան կամ եղեն, կամ թէ տուեալ լինիցին, կամ առնիցին յապագայն, եւ թէ այլ ամենայն գործառնութիւնք՝ որք յանդուգն համարձակութեամբ կատարեցին, հանդերձ ամենայն հետեւանօք անվաւերեն, եւ ամենեւին անզօր եւ ընդունայն: Սահմանեմք նմանապէտ. եւ ընդ նոյնպիսի պատժով կախման արգելս դնեմք եթէ վերոյիշեալ ձեռնադրելոց, եւ եթէ ձեռնադրողաց. զիմի՝ յանդգեսցին ապօրինաւապէս տալ զդրոշմ, կամ զաստիճանս, կամ ՚ի գործածել եւ իցէ եղանակաւ զեպիսկոպոսական կարգ. յորմէ են կախեալք. եւ վասն այնորիկ /687/ նոքա որք ՚ի նոցանէ մուծցին յեկեղեցական աստիճանս գիտասցեն, զի կապեալք են կախմամբ. եւ եթէ ՚ի գործածցեն զընկալեալ աստիճանս, անկցին եւ ՚ի նորքոյ անկանոնական ութեան: Իսկ վասն խորշելոյ ՚ի ծանրագւոյն չարեաց՝ նովին պատճենիւ եւ իշխանութեամբ յայտ առնեմք, թէ այլ ամենայն ընտրութիւնք առ եպիսկոպոսական եւ ժողովրդապետական եկեղեցիս գաղղիոյ, եթէ յանառաջնորդս, եւ եթէ եւս առաւել յառաջնորդաւորս, եթէ ՚ի վաղնջուց, եւ եթէ մանաւանդ ՚ի նորոյ՝ եւ ապօրինաւորապէս կառուցեալս, որք ընդ տարազու նոյն սահմանադրութեան Եկեղեցական վիճակի արարեալ եղեն մինչեւ ցայժմ՝ յընարողաց ինքնիշխան նահանգաց . զորս կամիմք. թէ համարեսցին իբրեւ յանուանէ բացատրեալք. եւ որչափ միանգամ արասցին, լեալ եղեն, են, եւ համարեսցին ապախտք, ապօրինաւորք, եւ սրբապիղծք, եւ ամենեւին ոչինչ. եւ այսուիկ նամակաւ այժմէն վասն այնր ժամու զայն ամենայն ցրեմք, ջնջեմք, եւ ապախտ առնեմք. սմին իրի յայտ առնելով, թէ նոքայ ստաբար՝ եւ առանց իրիք իրաւանց՝ ընտրեալք, եւ այլք՝ որք նովին եղանակաւ ընտրելիք են թէ առ Եպիսկոպոսական՝ եւ թէ առ ժողովրդապետական Եկեղեցիս, զուրկ են յամենայն Եկեղեցական եւ հոբեւորական իրաւասութեանց վասն կառավարելոյ զհոգիս. եւ թէ Եպիսկոպոսունք մինչեւ ցայժմ ապօրինապէս ձեռնադրեալք, զորս եւս կամիմք զի ատէն համարեսցին որպէս անուանեալք, եւ առ յապայ ձեռնադրելիք, յամենայն գործածութեան Եպիսկոպոսական կարգի, եւ ժողովրդապետք ապօրինաւորապէս նստուցեալք եւ նստուցանեիք ամենեքին առ հասարակ ՚ի պաշտօնէ քահանայականէ՝ են, եւ լիցին արգելեալք, վասն որոյ՝ խստիւ արգելումք, թէ ընտրելոց, եւ այնց՝ թէ ՚ի մետրուպօլտէ, եւ եթէ Յեպիսկոպոսէ՝ յանդգնեսցին ընդունիլ զկարգ, կամ Զեպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն, եւ թէ նոյն սուտ եպիսկոպոսաց, եւ սրբապիղծ ձեռնադրողաց նոցայ, եւ այլ ամենայն արքեպիսկոպոսաց. զի մի իւրք պատճառանօք յանդգնեսցին ձեռնադրել զայս օրինակ ընտրեալս, կամ ընտրելիս . հրամայելով եւ եւս նոյն ընտրելոց /688/ նոցայ՝ որք ընտրելիք են կամ ՚ի յեպիսկոպոս, կամ ՚ի ժողովրդապետ, զի մի վարեսցեն ամենեւին զարքեպիսկոպոսութիւն, կամ զեպիսկոպոսութիւն, կամ ժողովրապետութիւն, կամ զփոխանորդութիւն . եւ մի անուանեսցին անուամբ ոեւիցէ եպիսկոպոսական՝ կամ ժողովրդապետական եկեղեցւոյ . եւ զի մի՝ ձգեսցեն անձինս զիրաւասութիւն ինչ, եւ զառաջնորդութիւն ՚ի կառավարութեան հոգւոց, եւ ոչ զիշխանութիւն ինչ, ընդ պատժով կախման, եւ ոչնչութեան. յորմէ պատժոյ կախման ոչոք յայնցանէ՝ որք մինչեւ ցաստ անուանեցան, կարասցէ երբէք ազատիլ, եթէ ոչ ՚ի մէնջ, կամ ՚ի նոցանէ՝ զորս առաքելական աթոռն առ այս գործ կարգեսցէ: Մինչեւ ցայսվայր առաւելագոյն բարեգթութեամբ յայտ արարաք մեք զկանոնական պատիժս՝ զեդեալս ՚ի վերայ. որպէս զի գործեալ չարիցն ուղղեսցին, եւ խափան դիցի, զի մի՝ առաւել եւս ճարակեսցին: Ակն ունիմք, թէ ձեռնադրօղքն եւ բռնի մտեալքն յեպիսկոպոսական եւ ՚ի ժողովրդապետական եկեղեցիս որպէս եւ հեղինակք, եւ ամենայն ձեռնատուք հրապարակեալ սահմանադրութեան, ճանաչիցեն զմոլորութիւն իւրեանց, եւ եկեալ ՚ի զղջումն՝ դարձցին անդրէն ՚ի փարախ հօտին, յորմէ խաբէութեամբ եւ դաւաճանութեամբ զատուցան: Սակս որոյ զարթուցանելով զնոսա հայրական բանիւք՝ ջերմայպէս յորդորեմք զնոսա, եւ աղաչեմք ՚ի տէր, ՚ի բացկալ ՚ի պաշտմանէն. որպէս զի ՚ի ճանապարհէ կորստեան յոր գահավիժեցան, դարձուսցեն զոտն. եւ բնաւ մի թոյլ տացեն, զի արքլցեալք ճարտարմտութեան այժմու դարուս տարածեսցեն զայնոսիկ հրէշս վարդապետաթեան, որք հակառակեն օրինաց Քրիստոսի, աւանդութեան հար եւ կանոնաց եկեղեցւոյ: Վասն զի եթէ դիպեսցի երբէք, լի այս մեր քաղցր եղանակ վարելոյ, եւ հայրական իրասք մեր զոր Աստուած մի արասցէ, ելցեն ունայն, գիտասցեն, թէ ոչ խորհիք զերծս առնել զնոսա յայնց ծանրագոյն պատժոց, ըստ որովք ՚ի կանոնաց անկանին. եւ ստուգիւ հաւատասցեն, թէ ՚ի ներքոյ բանագրանաց մերոց անկցին. եւ թէ այսպէս ընդ նզովիւք անկեալ ծանուսցուք զնոսա բովանդակ եկեղեցւոյ իբր հերձուածողս, որոշեալս ՚ի հաղորդութենէ եկեղեցւոյ, եւ ՚ի մերմէս: /689/ Քանզի պարտ եւ պատշաճէ, թէ զօրաւոր իցեն օրենք զընդդէմ ում եւ իցէ, որ ընտրեալ անկեալ դնիլ ՚ի տղմի անմտութեան իւրոյ. եւ զի հասարակ վիճակ ունիցի ընդ այնց. որոց մոլորութեանց զհետ չոքաւ . ըստ որում ուսուցանէ մեզ մեծն Լէօն նախորդ մեր ՚ի թղթի որ առ Յուլիանոս եպիսկոպոս կօէնսեն: Արդ՝ առ ձեզեն բանք մեր, ով յարգելի եղբայրք. որք (բաց ՚ի սակաւուց) բարւոք ծանեայք զձեր պարտաւորութիւն առ հօտն. եւ ոչ հոգալով զմարդկային ակնածութեանց յայտնապէս խոստովան եղէք զայն եւ ուր մեծագոյն էին վտակք, անդ պարտական համարեցայք մեծագոյն փոյթ եւ աշխատութիւն յանձն առնուլ: Առ ձեզ ուղղեմք զներբողեանն, զոր արար նոյն մեծն Լէօն առ ուղղափառ եպիսկոպոսուն, եգիպտոսի, բնակեալս ՚ի կոստանդնուպօլիս: Թէպէտ եւ վասն տառապանաց ձերոց՝ զորս յանձն առիք առ պահպանութիւն ուղափառ հաւատոյ՝ յամէնայն սրտէ ցուակից իմիս. եւ որչափ ինչ արարին ձեզ հերետիկոսք, ոչ այլազգ համարիմ, եթէ ոչ որպէս թէ ես ինքն կրելեկ զայն: սակայն տէօունէմ զի ասուել ուրախութիւն քան թէ տրտմութիւն է յայնմ ամէնանձի վասն գոլոյ ձեզ այնպէս օժանդակիլք ՚ի Տեառնէ Յիսուսէ Քրիստոսէ . անվանիլք Յաւետարանական եւ Յառաքելական վարդապետութէան. եւ մինչ թշնամիք Քրիստոնեական հաւատոյ արտաքսէին զաթոռոյ եկեղեցեաց կարգայս մանուանդ յանձ առնուլ զվտարանութիւն, քան մնալ արատաւորեալք ՚ի ժանտախտէ ամբրշտութեան նոցայ: Եւ յիրաւի հայեցեալ ՚ի ձեզ մխիթարիմք մեծապէս: Վասն որոյ՝ յիշեցուցանեմք ձեզ զկամ հոգեւորական պսակին, որով կապեալէք ընդ եկեղեցիս ձեր որ մահուամբ եւ եթ, կամ մերով առաքելական իշխանութեամբ ընդ կանոնաց հնարէ լուծանիլ: Ապա ընդ այնս միասջիք. եւ մի թողջիք զայնոսիկ ՚ի կամս յափշտակօղ գայլոց . որոց դարանակալութեանց ընդդէմ եռացեալք սուրբ բորբոքմամբ՝ բարձրացուէք զբարբառ ձեր . եւ մի դադարիք առնել զայն՝ զոր պահանջէ օրինաւոր իշխանութիւնդ ձեր: Ապա առ ձեզ են բանք մեր, ով սիրելի որդեակք, կանոնիկոսք յարգելի ժողովոց . զի Արքեպիսկոպոսաց, եւ եպիսկոպոսաց, ձերոց որպէս պարտն է, հպատակք իցէք . եւ զի իբրեւ բազում անդամք յօգեալք ընդ գլխոյն կառուցանիցէք զմի միայն Եկեղեցական մարմին . որ ՚ի քաղաքական իշխանութենէ ոչ կարէ քակտիլ . եւ /690/ ոչ եղծանիլ: դուք՝ որք բազում գովութեամբ հետեւեցայք գերազանց օրինակաց առաջնորդաց ձերոց, մի՝ խստորիք, երբէք յուղիղ ճանապարհէ. եւ մի թոյլ տայք, թէ ոք զգեցեալ սուտ հանդերձ Եպիսկոպոսաց, կամ փոխանորդաց՝ յա փշտակեսցէ զկառավարութիւն Եկեղեցեաց ձերոց: վասն գին եթէ զրկեսցին երբէք ՚ի հովուէ իւրեանց, առ ձեզ միայն վերաբերեսցին, զոր ինչ միանգամ եւ արարեալ իցեն ընդդէմ ձեր ՚ի զուր նոր հնարագիտութիւնքն: Ուստի կատարեալ միակամութեամբ եւ համախոհութեամբ ՚ի բաց արաէք ՚ի ձէնջ ըստ կարի զամենայն հերձուածս: Խօսիմք եւ առ ձեզ, սիրելի որդեակք ժողովրդապետք, եւ հովիւք երկրորդ կարգի. որք բազմութեամբ եւ արիաբար արարիք զպարտս ձեր. ամենեւին աննման լեալ ընկերաց ձերոց այնոցիկ. որք կամ յաղթոալ ՚ի տկարութենէ՝ կամ ըմբռնեալ ՚ի փառամոլութենէ՝ գերեցին զանձինս մոլորութեան. որք եւ խրատեալ ՚ի մէնջ՝ որպէս յուսամք, դարձցին ՚ի պաշտօն իւրեանց. հաստատուն կացէք ՚ի գործ յոր ձեռն արկիք . եւ յիշեցէք. զի կարգումն ընկալեալ յօրին Եպիսկոպոսաց ձերոց, ՚ի նոցանէ եւ եթ կարէ բառնիլ . մինչ զի թէպէտ եւ յաստիճանէ ձերմէ ՚ի բաց անկանիցիք քաղաքական իշխանութեամբ, միշտ լիջիք օրինաւոր հովիւք, պարտաւորեալք ՚ի պաշտօնէ ձերմէ հեռի առնել ընդ կարի զգողս, որք գուն գործեն մտանել ՚ի տեղի ձեր, ոչ այլ ինչ մտօք, բայց եթէ ՚ի կորուսանել զհոգիս յանձնեալս խնամոց ձերոց, որոց փրկութեան վասն պարտական էք համարս տալ:

   Խօսիմք եւ առ ձեզ, ով սիրելի որդեակք, քահանայք, եւ այլ պաշտօնեայք եկեղեցական վիճակին գաղղիոյ որք կոչեցեալք ՚ի վիճակ Աստուծոյ պարտիք կալ միացեալ ընդ հովուսն եւ հաստատուն ՚ի հաւատս, եւ ՚ի վարդապետութեան, եւ ոչ ինչ այնպէս պարտէ լինիլ ձեզ փութալի, որպէս խորշիլ, եւ մերժել զսրբապիղծ բռնի նստեալս:

   ՚Ի վախճան ամենայնի զձեզ աղաչեմք ՚ի տէր. ով սիրելի ուղղափառ որդեակք, ամենեքեան՝ որք էք ՚ի Թագաւորութեան գաղղիոյ . եւ յիշեցուցանելով ձեզ զհաւատսն հարց ձերոց՝ ներքին ըղձմամբ սրտի յորդորեմք զձեզ, յայնմանէ մի մեկնիլ վասնի զի /691/ այնէ միայն եւ ճշմարիտ հաւատ, որ տայ զկեանս յաւիտենական. եւ պահէ եւ երջանիկ առնէ եւս զքաղաքական ընկերութիւնս: Զգոյշ լերուք յոյժ յունկնդիր լինելոյ նենգաւոր բանից ճարտարմտութեան այնժմեան դարուս, որք հանդերձեն ձեզ զմահ. եւ յամենայն բռնի նստելոց՝ թէ արք եպիսկոպոսունք կոչիցին, թէ եպիսկոպոսունք, եւ թէ ժողովրդապետք, յայնպէս փախերուք զի ոչինչ հաղորդութիւն ունիցիք ընդ նոսա, մանաւանդ յԱստուածայինս, հանապազ լսելով ձայնի օրինաւոր հովուացն, որք տակաւին կենդանի են . որք տացին ձեզ առ յապա ըստ կանոնաց: Զամենայն միանգամայն ասասցուք, կացէք միբան ընդ մեզ: Վասն զի ոչ ոք կարէ լինիլ յեկեղեցւոջ Քրիստոսի, առանց գոլոյ միացեալ ըստ գլխոյ նորա, եւ առանց լինելոյ հաստատեալ յաթոռն Պետրոսի: Ու որպէս զի իւրաքանչիւրոք եռանդեամբ յորդորեսցի առնել զպարտս իւր, մեք ՚ի յերկնաւոր հօրէ խնդրելով զհոգի խորհրդոյ, ճշմարտութեան, եւ հաստատութեան՝ ՚ի վերայ ձեր իբրեւ առ հաւատչեայ հայրական սիրոյ, ով սիրելի որդեակք մեր յարգելի եղբարք, եւ սիրելի որդեակք . սիրով տամք ձեզ Զառաքելական օրհնութիւն: Գրեալ ՚ի Հռովմ մերձ Եկեղեցւոյն Սուրբ Պետրոսի ՚ի 13, ապրիլի . 1791 . ՚ի 17 երրորդ ամի Հայրապետութեան մերոյ:

/692/ Հետեւմունք Պատմութեան Հէիդարալի Խանի Արարեցելոյ ՚ի Պարոն Յակոբ Սիմոնեանէ Սկսելոյ Ադամ ամսոյ Ազդարարի այժմ Սկսեալ ՚ի 659 երրորդ էջէ Արեամ ամսոյ Ազդարարէ:

   Իսկ լուրս այս յորժամ եհաս ՚ի բանակալայ մեծ սպարապետն ջնրալ Քութն որ իշխէր ՚ի վերայ բոլոր հնդիկս որք էին իշխանուրթեամբն Անկլիացւոց, ել ՚ի բանկալու բազմութեամբ զօրօք դրամօք մեքենայիւք մեծաւ պատրաստութեամբ եկն ՚ի Մադրաս, յորժամ ժամանեաց իսկոյն փոխեաց զՔաղաքապետն, եւ սկսաւ կարգադրել միաբանեցաւ ընդ ջնրալ Մանրօյին առաքեցին լռտես մի բանակն Նավաբ Բահդուրին ՚ի կանջիվարամ առ բըժիշկ ճառլօյս լայդն ազդարարին նմայ գալուստն մեծի սպարապետ ջնրալ Քութին նա եւս խոստացան նմայ մեծամեծ պարգեւս զի պահեսցէ համապատասխանութիւն ընդ ինքեանց եւ տացէ լուր բանակին ՚ի ըստ միոջէ եւ ճառլօյս լայդն պատասխանեաց թխտոյն եւ ինքն ժողովեաց քանի մի լռտեսս ՚ի վարձու եւ ինքն եղեւ լռտեսապետ զոր ինչ անցք անցանէր ՚ի մէջ բանակին իսկոյն ազդէր մեծի սպարապետին, ոչ ոք ունէր կազկած ՚ի նմանէ քանզի ինքնէր բըժշկապետ եւ մշտապէս կայր առաջի Նավաբ բահդուրին եւ ջնրալ Քութն ետ պատուէր ջնրալ Մանրօին թէ զինչ պարտէ առնել մինչեւ դարձին իւրոյ եւ ինքն չուեաց առ բանկալայ վասն ինչ հարկաւորութեան եւ ջնրալ Մանրօն երբեմն սակաւ զօրս առաքեաց արտաքոյ քաղաքիս բանակել չորեսին կողմանս առ արգելել ասպատակիչսն որ հանապազ գային մինչեւ մերձ քաղաքիս այսպէս տեւեաց աւուրս բազումս եւ պակասեցաւ դրամն տէրութեան քանզի ոչ գոյր դրամ ՚ի գանձարանն սկսան վաշխի դրամս առնուլ ՚ի ժողովրենէ այս եւս չեղեւ բաւական քանզի ծախքն եւ ըռոճիկ զօրացնէր մեծ յոյժ այս եղեւ երկու պատճառի նախ սղութիւնն պարէնից քան զի մեծամեծ գինս տային եւ գնէին երկրորդ թշվառութեան մինչեւ վերստին եկն մեծ սպարապետն ջնրալ քութն եւ եբեր ընդ ինքեան սակաւ դրամս եւ սկսաւ պատրաստութիւն /693/ տեսանել առ ՚ի ելանել ընդդէմ թշնամին իւրեանց, բայց չէր հնար վասն զի հարկաւորութիւն դրամոյն զոր ունէին էր մեծ յոյժ, վերջապէս առին վաշխի ՚ի ժողովրդենէ, եւ առին, դրամ ետուն լոմայափոխս առ ՚ի բանկալայ, այսպէս պատրաստեցան ելին զօրօքն իւրեանց սկսան մեծաւ զգուշութեամբ երթալ դէբ փունթիշէրի, եւ անտի ՚ի գուդնուր, եւ այլ ամենայն յարկաւորութիւնս բարձեալ ՚ի վերայ նաւուց տարեալ հասուցին բանակն, Նավաբ բահդուրին որ բանակալ էր, ՚ի կանջիվարամ, հրամայեաց երիս գլխայոր զօրապետաց իւրոց այսինքն որդին իւր Թիփու Սուլթան, եւ Միր Սհաբն հնդետասան հեծելազօրօք, եւ Մահմեդալի կոմանդանթն վեց հազար հետեւակօք պատրաստ լինիցեն երթալ ՚ի վերայ բանակին Անկլիացւոց եւ նոքայ . իսկոյն կատարեցին զհրամանն, եւ ինքն չուեաց անտի եկն բանակեցաւ ՚ի Զըթուր, իսկ ժամ եղեւ բժիշկ ճառլօյս լադին առ ՚ի առնել նենգաւորութիւն իւր, քանզի հաջեալ էր առաջի Նավաբ Բահդուին, եւ յոյժ սիրէր նմայ սա հրամանաւ Նավաբին, ամուսինն իւր որ ունէր զհետ ինքեան ՚ի մէջ բանակին առաքեաց Փունթիշերի եւ ինքն սկսաւ նիաբանիլ ընդ Մահմադալե կումանդանթին ՚ի կողմանէ Անկլիացւոց խոստացաւ նմա յիսուն հազար դրամ պարգեւս եթէ հնարիցէ գաւել Նավաբ բահդուրին, կամ իշխէր ՚ի վերայ վեց հազար հետեւկաց, հանձնէառ առնել զայն զոր ցանկայ, յետ այնորիկ ինքն փախեաւ դէբ ՚ի բանակն Անկլիացւոց, յորժամ եհաս բանակն Ընկալան զնա մեծաւ սիրով, եւ ջնրալ Մանրօն պարգեւեաց հինդ հազար դայեկանս, եւ գրով խոստացան ՚ի կենդանութեանն իւր ըստ ռոճիկս ամիսն յարիւր քսան եւ հինգ դրամ ոսկւոյ, եւ անտի տուեալ կուրղ մի այսինքն նաւակ, գիշերայն եկն Փունթիշէրի . կոչեաց զամուսինն իւր եմուտ նաւակն փախստեայ եկն ՚ի Մադրաս, հանապազ լռտեսէր, եւ յորժամ զօրքն Նավաբ . բահդուրին զոր առաքեցան ընդդէմ Անկլիացւոց, մէջ գուդնուր, եւ ՚ի մէջ Պօռտնօվ յանդիման եղեն միմեանց երկոքեան յարդարեցան ՚ի ճակատ Մամադալի կամ /694/ ամդաթն նախընթացէր ներքոյ Բլրի միոյ, հրամայեաց իւրոյ զօրացն յորժամ մտանեմք ՚ի ճակատ իւրայինքն արձակեսցեն զհրացանս իւրեաց որպէս թէ են իմէջ պատերազմի, բայց առ անց գնդակի, եւ ազդեաց ջնրալ Քութին թէ, մի ունիցես կասկածան ինչ ՚ի զօրաց իմոց քանզի տուեալեմ նոցայ այսինչ հրաման, (ակնունելով գդանել զխոստացեալ դրամն զոր խոստացեալէին միջնորդութեամբն Ճառլօյս Լայդին), իսկ ջնրալ Քութն յորժամ լուաւ լուրս զայս ուրախ եղեւ քանզի յառաջ քանզ լուրս զայս ինքն պատրաստէր, բայց երկնչէր վասն զի թշնամիքնէին յոյժ բազում, իսկ Թիփու սուլ թանն, եւ Միրսհաբն որ ոչ գիտէին դաւաճանութիւնն կումանդանթին իւրեանց, քաջապէս մտին ՚ի ճակատ սաստկացաւ պատերազմն Միրսհաբն ընկալաւ վէրս խիստս անկաւ երկիր զօրքն նորայ փախեան, լուրս այս ետուն Թիփու Սուլթանին տրտմեցաւ յոյժ քանզի էր էրէց եղբայր մօր իւրոյ սա եւս սկսաւ փախչիլ այսմ դիպուածոջս Անկլիացիքն քաջացան սկսան պնդիլ զհետ փախստեայ զօրացն արարին կոտորուածս մեծամեծս, վերջապէս վասն դաւաճանութեան առն միոյ ցրուեցան բազմաթիւ զօրքն, կարծեմ եթէ չիցէր դաւաճանութիւնս զայս բանակն Անկլիացւոց բնաջիջ լինէր, յետ այնորիկ դաւաճան մահմադալի կումանդանս բազմից առաքեաց ոմն իւոյ հաւատաիմ պահանջել զխոստացեալ դրամն ջնրալ Քութն յոյժ սիրով պատասխանէր այժմ ոչ գոյ դրամ ՚ի գանձարանն փոքրիկ համբերայ ՚ի մէջ սուղ ժամանակի կատարելոցեն զխոստմունս իւրեանց կատարածն եւ ոչ ետուն դրամ մի: Յաւուր միում անցանէի ՚ի մէջ փողոցին մինչեւ դուռն եկեղեցոյն լաթինացւոց, հայեցա ժողովեալք բազմութիւնք ամբոխից, մերձեցայ առ ամբոխն զարմանք իմն տեսայ, քանզի կին մի ծնեալ էր կամ վիժեալ էր արու զաւակ մի, ասեն թէ՝ երեխայս այսէր տհաս իբրեւ հինգ կամ վեց ամսեայ, ՚ի տեսանիլն իմ հիացայ, քանզիէր տըտաւոր եւ ունէր թագ մսեղէն պարունակեալ ՚ի վերայ գլխոց իւրոյ, եւ ունէր զերկուս ատամս ՚ի մէջ բերանոյջն, եւ այս եղեւ յամի տեառն մին հազարեօթն յարիւր ութսուն եւ երկու մայիսի ամսոյ տասն եւ ութն: Ատյս չէ ՚ի շարս բնական պատմութեանս մեր, սակայն/695/ պատայեցաւ ՚ի յայսմ ժամանակոջ, եւ տեսիլսէր հիացուցիչ կարի յարմար յամարեցայ քանի մի տողիւք աստ ճառել, այժմս թողումք զայս դառնամք ճառել բնական պատմութիւնս մեր: Իսկ յորժամ լուաւ Նավաբ Բահդուրն անկումն Միրսհաբին, եւ կործանումն բանակին իւրոյ, եւ անկումն այնքան զօրաց իւրոց, տրտմեցաւ յոյժ եւ արար կոծ մեծ վասն սպանման Միր Սհաբին, քանզի յոյժ սիրէր նմայ եւ էր եղբայր ամուսնուն իւրոյ, յուսկ յետոյ հրայմայեաց զօրացն ասպատակել որպէս յառաջն, եւ ինքն կացեալ ՚ի տեղի իւր իբրեւ ամիսս երկու կամ երեք անդ տկարացաւ ախտնէր խեցգետնացաւ կոչեաց բժիշկս եթէ հնարիցէ բըժշկել ինքեան, եւ խոստացաւ պարգեւս մեծամեծս, եւ բժիշքն ժողովեցան միաբան ջան եդին եթէ գդանել հնարիմն վասն առողջութեան նորայ, որովհետեւ ժամ եղեւ օրհասին իւրոյ ոչինչ իւիք չեղեւ հնար, ՚ի ժամ մահուան իւրոյ կոչեաց հաւատարիմ սպասաւորն իւր կոչեցեալն Այբումահմադ եւ սա էր ծանարտակ մատուցանօղ իւր (ասաց թէ բազում ժամանակս ծառայեցեր ինձ հաւատարմապէս եւ ես յոյժ սիրեցի քեզ այժմ կացիմ զի հետ մեռանելոյն իմոյ լիցես հաւատարիմ առ զորդիսն իմ, եւ զմարմինն իմ առաքեսցես Սրնկփաթան ամփոփեն ՚ի մէջ ագոյն կոչեցեալն լալբաղ այսինքն կարմիր այգի . զոր ձեռամբն իմով տնկեցի այգին կամիմ զի մարմին իմ անդ ամփոփես այժմ պատուիրեմ քեզ հետ ելանելոյն իմ յաշխարէս պահեա զաթոռս իմ մեծաւ զգուշութեամբ մինչեւ գայցէ որդին իմ թեփու սուլթանն հանձեայ նմա զի եղիցի տէր ամենայն ստացուածոյ իմոց եւ հովիւ տէր ձեր ՚ի տեղի իմոյ, եւ ամենեքեանդ հնազանդիք նմայ որպէս հնազանդեցայք ինձ, յորժամ աւարտեաց պատուիրանն դարձուց զերեսս իւր ՚ի յորմն իբրեւ ժամս երկուս, եւ նստաւ ՚ի վերայ մահճին իւր կոչեաց կըրտսեր որդին իւր Քէրիմ Սհաբն հրայմայեաց ամենեցուն ելանել արտակս ելին ամենեքեան մնացին անդ զորդին իւր Քէրիմ Սհաբն, Աբումահմադն, եւ քանի մի հաւատարիմ ներքենիք զոր ծառայէին ինքեան յայնժամ ասաց ցորդին իւր որդեակ տեսանեմ զի չէ ինչ հնար կեալն իմ քանզի հասեալէ ժամ օրհասին իմոյ եւ /696/ դու ես տիօք մանուկ վասն որոյ պատուիրեցի հաւատարիմ ծառային իմոյ Աբումահամադին յետ մեռանելոյն իմոյ պահեսցէ զաթոռնիմ բազում զգուշութեամբ մինչեւ գայցէ եղբայր քոյ թիփու Սուլթանն հանձնեսցէ նմայ եւ ինքն հաւատարմապէս ծառայեսցէ ձեզ եւ դու լինիսցիս հաւատարիմ առ եղբայրն քոյ յորժամ աւարտեաց զբանս իւր առեալ զորդին ՚ի գիրկս իւր համբուրեաց զնա եւ արձակեաց երթալ ՚ի տեղի իւր եւ ինքն եկաց իբրեւ ժամս երեք ՚ի խստութեան ցաւոյն ոչ կարաց հանդուրժիլ գոչեաց սաստիկ եւ փչեաց զհոգին եւ եգիտ զբնական մահն իւր խեցգետնացտւիք եօթն երրորդ ամսոյն դեկտեմբերի յամի Տեառն հազար եթօն յարիւր ութսուն երկու եկաց ՚ի վերայ Աշխարհիս երջանիկ հնարագէդ քաջ հովիվս իբրեւ վաթսուն եւ հինգ ամ:

Այսքանս բաւական համարեցաք վասն ներկայ ազդարարիս ընթերցողացն եւ զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոցեմք ՚ի յետեւեալ ազդարարոջսն:

(Տէ՛ս  737)

/697/ Ներքոյ առակքն բարոյականութեամբ իւրեանց յօրինեակ ոտանաւոր ընկալաք ՚ի Պարոն Խոջամալ Սաֆարեանէ որ հաւատամք իցէ արհեստ ՚ի Վէնէտիկ եղեալ հայոց եւ յուսամք ախորժ երեւեսցի ընթերցողաց մերոց:

Օգնել իշոյն ձին ոչ հաճի,

որոյ յետոյ բեռն ողջ տանի,

Առակ:

Արժանէ ւօրէն երկուց ընկերաց,

՚ի դիպիլ առթին օգնել իրերաց,

փոխոբերաբար բառնալ զմիմեանց,

զանըմբերելի ծանրութիւն բեռանց:

Զի մի յանուժիլ միոյն ՚ի ճգնաց,

լըքեալ վաստակեալ ելցէ ՚ի կենաց,

ւանկցի ՚ի վերայ ողջ միւսոյն թիկանց,

դըժուարակրութիւն կուռ աշխատանաց:

Որպէս դէպ լինէր երկուց գըրաստից,

որոց մինն էր էշ եւ միւսն էր յասպից,

որք բեռնակրութեամբ եղեալ ուղեկից,

գընային ընդ ռահ ինչ տարժանալից:

Էշն անուժացեալ բեռամբ ծանրագին,

յոյժ պաղատանօք աղաչէր զձին,

նըպաստել ինքեան անդէն առ նմին,

տանելով զկէս իւր յատուկ բեռին:

Գուկ ձին հրաժարեալ յօգնելոյ ՚ի շոյն,

էշն արդրէն կըրկնէր զաղերս բերանոյն,

առաջի եդեալ խըստասիրտ ձիոյն,

թէ մահս կըրել տայ քեզ բեռն իմ ողջոյն:

Այսու ամենիւ ձին անագորոյն,

խընոյր զականջս իւր մաղթանաց ՚ի շոյն.

եւ ՚ի սաստկանալ վըշտաց խղճալոյն,

յերկիր տապալեալ սատակէր իսկոյն:

/698/ Յանժամ տէրն որոց զբեռն եւ կորդին,

նոյն մեռեալ իշոյն նաեւ զկաշին,

բարձեալ ՚ի վերայ ձիոյ քամակին,

վարէր յանխընայ ՚ի ճանապարհին:

՚Ի նոյն պահու ձին՝ յուշն ածէր զբան,

եղկելի իշոյն՝ բայց յոյժ անագան:

Այսպէս մնաց պատժեալ՝ վըշտիւ ծանրական,

որ ընկերց փոքու՝ օգնել չէ հաւան:

Խըմբէ լուր մահուան՝ մատակ առիւծուն,

ողջ ՚ի միասին՝ գազան ւանասուն:

Առակ .

Դըշխոյն անասնոց՝ կինըն Առիւծու,

ահեղ արքային՝ կենդանեաց դասու,

խօթացեալ կարի՝ ախտիւ ինչ ազդու,

յաշխարհէս փոխեալ՝ գըրաւի մահու:

Տարածեալ յանտառս՝ լուրըս գուժարկու,

գիշատիչ գազանք՝ ւանասունք հլու,

եղեալ իրերաց՝ հապ ճեպ ձայնարկու,

գընան ըսփոփել՝ ըզսիրտն առիւծու:

Ապա ազդ լինէր՝ ողջ քառոտանեաց՝

խըմբիլ ՚ի վայր ինչ՝ ծաղկեալ շուշանաց,

ուր թաղել պարտէր՝ Թագուհին իւրեանց,

առ լալ ըզնորուն՝ փոխիլըն յաստեաց:

Ուր յողբալ գոչել՝ ձայնիւ ահագին,

առիւծուն մեծի՝ աչօք լալագին,

զանգիւտ չար կորուստ իւրոյ կենակցին,

կենդանիքն ողջոյն նըմա հետեւին:

/699/ Անդանօր փըղաց, ւըղտոց կառաչիւն,

յովազաց ւրնձոց սխորտ մըռընչիւն,

եղանց եւ գոմշոց՝ խաշանց բառաչիւն,

ձիոց խռխընջիւն . վարազուց խանչիւն:

Եւս ապուզնէից կապկաց պապաչիւն,

ցըռոյ անշինի՝ ւիշոց զըռընչիւն,

գայլոց աղուիսուց ւառջից կըռընչիւն,

կատուաց մըլաւիւն պէս պէս շանց հաչիւն:

Եւ այլ կենդանեաց շըրթանց թառանչիւն,

հառաչանք եւ կոծ ողբ եւ կաղկաձիւն,

տեսանել պարտ էր թէ զիարդ իսկոյն,

թընդէին սարսմամբ զըկամարս օդոյն:

Բայց զայս բովանդակ ողբ կոծ եւ լալիւն,

կեղծիւ առնէին՝ կենդանիքն համբուն,

առ հաճիլ միայն՝ թախծեալ առիւծուն,

՚ի ժամու թաղման՝ կողակցի նորուն:

Զինոքին սրտիւ՝ էին բերկրագոյն,

ընդ բարձման՝ յերկրէս նորին թագուհւոյն,

որ գիշատեալք էր՝ իբր ամենեցուն,

ըզպապ . եւ հանի՝ մատակ՝ եւ կորիւն:

Անդըստին ոմանք, ՚ի նոյն ժողովոյն,

ամբաստանէին՝ բանիւ հաստատուն,

թէ ՚ի ժամ թաղման քաջ արքայուհւոյն,

չելաց բընաւին ապախտ եղջերուն:

Անդէն առ նըմին՝ այլ ոմն ՚ի նոցուն,

յետ հաստատելոյ՝ երդմամբ իւր ըզնոյն,

յաւել թէ աստէն՝ զերթ անագորոյն,

ծիծաղէր նա եւ նոյն ժանտ եղջերուն:

Յիրու եղջերուն՝ ոչ լայր անդըստին,

զի կացուցեալ էր զինքն իւր թագուհին,

ամսօք ինչ յառաջ՝ անզաւակ ւանկին,

ուստի ծիծաղէր բերկրանօք սրտին:

/670/  Թէպէտ սաստկագոյն դատեալ սահմանի,

ըստ սաղոմոնի ցասումն արքայի,

իսկ յայս լուր ցասումն առիւծուն սրտի,

անդըր քան ըզչափն՝ անցեալ զանցանի:

Ուստի կատաղմամբ՝ ւատամանց կրճմամբ,

հըրացայտ աչօք՝ ւահարկու գոչմամբ,

հրամայէր ածել՝ զեղջերուն բռամբ,

յահեղ ատեան իւր առ պատժել դատմամբ:

Յականելն որոյ ըզդէմս եղջերուին,

սըրամըտեալ եւ եւս յոյժ անդընարին,

կամէր յօշել զայն՝ անդէն առ նըմին,

բայ զըսպէր փոյթ զիղձ՝ վառ ցասմնականին:

Ապայ կըշտամբեալ՝ զայս ինչ այնմ ասաց,

ո՞վ դու ապերջան՝ բընակ անտառաց,

չէր բաւ քեզ մընալ առանց արտասուաց,

ծիծաղիս նաեւ յայս տեղ սրգաղգեաց:

Արա զինչ կամիս ով պիղծ զարչ խոտան,

ես յայս սուրբ տօնի՝ զազնիւ զիմ ճիրան,

եւ զատամունս իմ մաքուր սրբազան,

ոչ դնեմ ՚ի գործ՝ ՚ի քոյդ գիշատման:

Մերձիր դու ով գայր շոյտ առ սոյն ոչ ինչ,

առ զթագուհւոյն վրէժ զետ դահիճ,

՚ի սոյն անարգէ՝ որ չէհեղ ՚ի լիճ,

արտասուաց մերոց՝ յարտօսրէբ շիթինչ:

Ոչ, ոչ այլ համբեր՝ տուր այնմ օրհնած աղ,

յետոյ զեն զնա՝ աստէն զերթ մատաղ,

առ քաւման մեղաց՝ ամուսնոյս աւաղ,

յորոյ սիրոյն արդ՝ կամ զուրկւան սւաղ:

Յայս բան պակուցիչ՝ ղեւոնդ արքային,

եղջերուն վըստահ՝ ասէր յատենին,

պատճառ ոչ լալոյս՝ եւ ծաղրիս իսմին,

այսէ ո՞վ արքայ՝ հըզօր եւ անգին:

/701/ Զի   փոքր ինչ յառաջ՝ առսոյն մերձլերին,

տեսի ՚ի տեսլեան, զազնիւ թագուհին,

Որ ՚ի ծաղկազարդ՝ գահի առ անձին,

հանգչէր լուսազգեաց՝ եւ զւարթագին:

Որ եւ ասէր ցիս ՚ի նոյն իսկ կիտին,

ո՞վ քաջ հըպատակ՝ եւ բարեկամ հին,

ձայն տուր կենդանեաց՝ եւ եւս արքային,

զի մի ողբասցեն՝ յիմ վերայ ՚ի սին:

Զի ես կամ ՚ի դրախտ՝ եղիսեան անդոց,

ուր նըստիմ կանգնիմ՝ ընդ ինձպէս սրբոց,

վայելեալ յաւէտ՝ ՚ի փառս արդարոց,

իրախճանութիւնս՝ որքեն բիւրք բիւրոց:

Ուրեմն ո՞վ տէր ողբ՝ հոսումն արտասուաց,

է աւելորդ ինչ՝ առաջի աչաց,

պայծառ դըշխոյիդ՝ ելողին յաստեաց,

եւ ժառանգողին զվիճակ բարեաց:

Իլռել եղջերուին անդամք ժողովոյն,

գոչեն արքայիւ փոյթ միահաղոյն,

հըրաշք է հըրաշք զոր արդ եղջերուն,

պատմեաց առաջի մեր ամենեցուն:

Յայնժամ սըգաւոր տօնըն այն փոխիւր,

յանտըխուր հանդէս լի հըրճուանօք բիւր,

արում թագուհին վաղ ընդ փոյթ դասիւր,

՚ի կարգ դիւցազնեայ աստուածուհեաց թիւր:

Յետոյ թագաւորն ընծայիւ մեծաւ,

զեղջորուն զետ սուրբ պատուէր հաւաստեաւ,

կարծել թէ տեսման թագուհւոյն յիրաւ,

առաւել քան զայլս արժանի գտաւ:

՚Իմաստ առակիս յայտնէ աւասիկ,

թէ որք յարքունիս կեղծին եւ ճարպիկ,

մարդահաճ ոճիւ ստով գեղեցիկ,

խաբին միշտ զարքայն ոյր խելքնէ փոքրիկ:

* * *

   /702/ Ովդան մին ՚ի Կալկաթայ ամուսնացելէ Պարոն Յովաննէս անդրանիկ Որդին Պարոն Սարգիս Տէր Յովաննէսին ընդ Օրիորդ Խաթուն դստէր հանգուցեալ Պարոն Խաչիկ Առաքելեանին, որպէս լսեմք արժանաւոր հանդիսիւ որպէս եւ յայտնի երեւիւր ՚ի թղթոյն հրաւիրանաց տպագրեալ ՚ի նորոգ տպարանին կալկաթու զոր հաւաըամք ամենեքեան ընթերցեալ իցեն:

   Ահա երեխայրի ՚ի բազմաժամանակեա հռչակեալ մեր ակնկալութեանն այսինքն Տպագրատանն Կալկաթու ուր տպեցեալէ ՚ի վերն թուղթն զոր նախ գեղեցկութիւն գրոցն, երկրորդ եռանդ հասարակութեան եւ երրորդ բազմութիւն գիտնոց (զի իրաւի ՚ի բովանդակ հնդիկս ՚ի Կալկաթայ միայն գտանին ներկայ ոմանք որք կարն պարծիլ զգիտութենէ իւրեանց զորոց յանուանէ յիշատակելն երկնչիմք իցէ անպատկան տեղոյս) յուսադրէ մեզ ակն ունիլ տեսանելոյ այսուհետեւ պտուղն արժանի ճաշակելոյ:

   Տեսաք յառաջ քան զայս եւ թուղթ ինչ ՚ի Կալկաթու փորագրեալ ՚ի վերա պղնձոյ որով երեւի զիեւունին անդ ընդ իւրեանս արհեստաւոր, որով ծաղկելոցէ թարց երկբայութեան փափուկ նոցին եւ զարդարիլոց է պտուղ ցանկութեանն, վերջապէս տացէ մեզ Տէր տեսանել բանասիրութիւն եւ ջանացողութիւն յազգի մերում յամենայն կողմանց:

   /703/ Աւետեմք ընթերցողաց մերոց ժամանիլն Սրբակրօն Տեառն Սարգիս (հաւատամք Ծայրագոյն) Վարդապետ Նուիրակի Սրբոյ քաղաքին Երուսաղէմայ ՚ի Բումբայի զոր ըստ գրեցելոց իւրոց զինելոցէ աստ ոչ յետ բազում աւուրց զի յանցեալ դամայ ամսոյն գնացեալ է ՚ի Սուրաթ զի անդէն երթիցէ ՚ի Մուչլիբանդարն եւ եկեսցէ աստ, յաջորդութեան նորոգ արժանաւոր Պատրիարգին ՚ի յաթոռ հանգուցեալ Յովակիմ Պատրիարգին գրէ դրուտանօք յատկապէս մեծ փոյթ եւ ջանս նորին վարժելոյ եւ ուսուցանելոյ զմանկունս որ միայն բաւականէ յայտնելոյ զկատարելութիւն եւ զարժանաւորութիւն նորին Սրբութեանն, եւ լսեմք զի առաքեալէ այն Սրբակրօն նուիրակն գրեանս ինչ զի տպագրութեամբ յայտնիցեմք հասարակաց զոր ՚ի պատճառն անագան հասանիլոյն ոչեղեւ կար յայսմ ազդարարի դնել զոր խոստանամք հասարակութեան տալ զայնս յաջորդ ազդարարի մերում իբր զարդ հանդերձ թղթաւ նուիրակին որովք հաւատամք մխիթարեսցեն ամենեքին ոչ չափ արժանաւորութիւնք Տեառն այն չափ եւս խոհեմութենէ եւ զկատարելութենէ հրեշտակի նորին:

/704/ ԲՈՒԼՈՒԹԱ 300, 000 ՖԱՆԱՄԻ

Վասն Օգնականութէան Տպագրացան Տէր Յարութիւն Շմաւօն Շիրազեցույն Մադրասիո:

1	բախտ	30000
1		10000
2	միոյ հատն 5000	10000
4	2500	10000
12	1000	12000
400	500	200000
420	բախտ	272000
580	բլանք առաջի ընծայնէ	8000
1000	տիկէթ գումարնէ յետի	20000
ֆանամ		300000

 

   Հաստատեալ եւ բաժանեալ ՚ի վորայ մի հազար վիճակաց որպէս ՚ի վերն որոյ միոյ վիճակի գիննէ 300 ֆանամ եւ մի ֆանամ ռէջիստրի խառջ:

   Ունելով առաջի մեր զօրինակ այլոց ազգաց որք թարց վասն ասելոյ ումեք օգնականութեան հասանեն միոյ եւ երբեմն յոյժ նուազ ժողովմանէ (որոյ տվողին ոչ թվայ) կանգնեցուցանեն անկեալ համարձակեցաք եւ մեք հաստատել ՚ի վեր վիճակարկութեան օգնութիւն Տպագրատան Մադրասիս յատկապէս զի ըստ ցանկութեան մերոյ լուաք զհաճութիւն բազմաց ՚ի վերայ բանիս:

   Յարութիւն Սարգսեան Կարապետ Մուրադխանեան Ավետ Սէթեանս Մադրասիս բնակօղք վաճառականք ամենայն հօժարութեամբ խոստանամք լինիլ գործապետ եւ վերակացու վիճակարկութեանս որոյ վասն հաւատամք զի կարեն ամենեքեանն միամիտ եւ աներկբայ հաւատալ բարեպէս կատար հասնելոյն բանիս:

   Եւ վասն բանիս բանակատարք կարգեցաք Պարրնիք Խաչիկ Ծատուր Զարիֆեան եւ Խաչիկ Ղազարեանն ովոք վերն վիճակարկութեանն կամենայ վիճակ գնելն կարողէ վերն բանակտրէ քոնցէ գնելն հատուցանելով նոցա կամ գործապետացս զնաղդ դրամ եւ /705/ յետ տվարտումն վիճակարկութեան զկնի մի ամսոցն վերն յիշեալ գործապետքս պարտեմք հատուցանել ըստ իւրաքանչիւր բախտաւորք վիճակաց քանակութիւն յետ յանելոյ հարիւրին տասն ըստ սովորական ծախն:

   Եւ զայս վիճակրկութեան վիճակն յառջիկայ Նիրհան 15 ըսկսելոցէ վաճառիլն ՚ի բնակութեան Ավետ Սէթեանիս:

ԱԶԴԱՐԱՐ

   Լամօդէստ պրայիվատեր Նաւն ֆրանսիզաց հանդիման ծոցոյն Կալկաթու շրջի եւ քանիցս նաւէ ըմբռնեալ, յորոց արժանաւորն Տրայիտօն ընդիամէնն Անկլիացւոց զոր եւ ունիլով 24 թնդանօթս եւ 125 անձինք ոչ կարաց զերծանիլ ՚ի փոքեր նաւոյ միոյ զոր ունեաց ոչ յաւելի քան 25 անձինք եւ 2 թնդանօթս:

   Ամսոյս 30, արձակեցին բազում թնդանօթս ՚ի նշան ուրախութեան վասն առման Կօլումբօ քաղաքին Յօլանդիզաց, զոր է ՚ի կղզոջն Սէիլանայ, որոյ յատկութիւնն դեռ եւս չէ յայտնի:

   ՚Ի նոյն աւուրն Պատուելի Լարդ Հօբէրդ կառավարօղն քաղաքիս դիմեալէ առ Բարձրագոյն Նաբաբն տեղոյս եւ ընծայեալէ զպատկերն Հարսոյն Թագաւորին բրիթանիացւոց, զկատարումն սորին եղեւ հանդիսաւոր, զոր արձակեցին բազում թնդանօթսն թէ ՚ի յամրոցէ եւ թէ ՚ի Թագաւորական նաւոցն:

   Բազում գազէթք հռչակեցին թէ Սպանիացիք Խաղաղութիւնէ հաստատեալ ընդ ֆրանսիզքն, Փռթքէշք, Սարդիանիացիք եւ Իտալացիք եւս խօսին վասն խաղաղութեան, զոր մինչեւ ցայժմ գուցէ թէ հաստատեալ իցէ: Պռուսն ՚ի վաղուցէ դադարեալ: Ալամանն վասն յամրաշարժութեան երեւի թէ ՚ի նոյնէ յետեւիլոց, Հօլանդիքն ոչ թէ միայն խաղաղութիւնէ /706/ հաստատեալ ընդ նոսա, այլ եւ պատերազմի ընդ Անգլիացւոց, ՚ի ներ մտաց առնելոյէ բանս, թէ ազգ մի զոր սպանանեաց Զօծեալ Թագաւորն իւր, եւ կոտորեցին զմիմեանց, եւ յարուցին թշնամիս ՚ի վերա նոցա բոլոր Եւրօպիայ թէ որով կերպի առաջանայ այնքան վստահութեամբ մինչ խոնարհեցոյց ամենեսին խօսիլ խաղաղութեամբ մինչ խոնարհեցոյց ամենեսին խօսիկ խաղաղութիւն եւ ոմանց յարկադրեաց միաբանիլ ընդ նոսա, այժմ միայն Անգլիացիքն են զթշնամիտ նոցա, տեսանել պարտէ թէ զինչէ լինելոց ՚ի վերջումն:

ՏԻՐԱՑՈՒ ՅԱԿՈԲ ԱՂԱԶԱՐԵԱՆՆ

Խոնարհաբար յայտնէ հասարակութեանն որ իւրն ունի վաճառելէ երօփի լէվ թանակ, ովոք ցանկանայ գնելն կարողէ գինն որոյ ՚ի նմանէ տեղեկանալ:

Անցեալ Արամ ամսոյ երկրորդին վախճանեցու ՚ի Կալկաթայ Պարոն Մուրադ Էլիազեանն:

Անցեալ համիրայ 7 Տիկին Օվսանայ Պարոն Յակոբոս Յովաննէսեանն Ծնաւ որդի մի: Եւ ՚ի նոյն ամսոյ 17 երորդի մկրտեցաւ եւ անուանակոչեցաւ Յովհաննէս ՚ի Սուրաթ:

/707/ Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախուելէ Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ Ովդան ամսոյ 28 թիւն Փրկչին 1795

(Ապրշումէ եղենաց գինքնեն):

Բանուկի լէվ ավալ ապրիշումն որոյ կէսն ճարմակ լինի ֆի ղիտրն	44յուն
եւս գօյումն չորսէն 1 բաժինն ճարմակ լինի	39
եւս սէումն տասնէն	36 ½
եւս չարումն բոլորն դեղին լին	34
մայրռդնդրին բոլորնաւալ եւ կէսն ճարմակ եւ կապն եւս իւրնէ լինի	32
եւս չորսէն մին բաժրնն ճարմակ	29
եւս դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն	26
եւս կապն եւսչուանով լինի կապած	25
Ռադնագարայ ցեղն դօում չունենայ կապն իւրնէ լինի կապած	24
եւս դօում ունենայ	23
Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշումն	21
Սէտապատի մին նախի ապրիշումն	27
եւս 2	25
եւս 3	21
Մուխտայ ալորած ապրիշումն	12
եւս անալորած եւս	9
Դօում ռադնագարի ապրշումն	4

 

Ճոթեղինաց գինն

Հօլանդզի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ըռանկի ջէլին ֆի քուռին	100
եւս 60	90
եւս 55	70
եւս 50	60
/708/ եւս 45 ավալ բալուչէրի փուշակին	55
եւս 43 դօում	50
եւս 40 սէումն	44
եւս 38 չարումն	38
եւս 45 միրզալփուրին	50
Միրզայփուրի կարմիր ջէլին	30
Դահրի ավալ ջէլին	60
եւս դօումն	55
Սէդաբադի նաբաբին ավալն 4 ռանկին բարակ խաթէր ունենայ	16
եւս դօումն	12
եւս սէումն	8
Օվրանկաշայի ավալն 40 ձեռնին	26
օվրանկաշային դօումն	23
օվրանկաշայի սարին 50 ձեռնի	50
մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն	30
եւս 20 դօումն	26
փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնի ղութնին ավալն	22
եւս 12 դօումն	18
եւս առանց քաթարի 12 ավալն	18
եւս 12 դօումն	15
եւս 10	12
մալդէու ալաջէն ավալն ֆի քուռումն կէսն մօտիճուր քաթրիդար լինի	42
եւս հասարակն	34
եւս ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն	55
եւս 50 դօումն	46
եւս 50 սէումն	40
/709/ թէմպի տօփաթին ավալն 10 ձեռնին ֆի քուռին	24
եւս դօյում 10	20
եւս սէյում 10	16
փուշակի սըստրմանիաղլուխն ավալն ֆի 15 ֆարդինն	45
եւս դօյում	40
եւս սէյում	21
միրզափուրին	18
չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆանդինն	28
չափայ ստրին 16 ձեռնին	29
եւս 14	26
սէիդապատի բութաղարն 16 ձեռնին	90
եւս սարին 16 ձեռնին	150
քաղզի շիր շաքարն ավալն	40
եւս դօումն	35
սուսին	20
թէմբի 20 ձեռնի սարին 2 ½ ձեռ լէնքսն	60
եւս 18 եւս	55
եւս 16 եւս	45
եւս 14 եւս	34
գօլբադանն	27
մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 ½ ձեռ լէնսքն	17
եւս 8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2  ձեռ լէնսքն	11
եւս 6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնսքն	9 ½
չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին	50
եւս եւս 18 ձեռնի սարին	45
եւս եւս 16 ձեռնի	40
/710/ մունկասարին 20 ձեռնին	32
մունկասարին 18 ձեռնի	28
մունկասարին 16 ձեռնի	25
ջօռայ մունկադօթին	5 ½

 

(Ուղ եւ թէլեղինաց գիննէ)

բանկալու ուղն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն	20
մադրասիս ուղն	30
կոնջթի թէլն	21
գէնագարչակի թէլն	19

 

(Անաջեղինաց գիննէ)

բանկալու շաքար ավալն դի քանդին	17
եւս շաքար դօումն	14
եւ գուռն	9
եւս կամիր մուստարտն	4
եւս սաֆմէթին	7
եւս ժիրէն	25
եւս չոր տտրակն	16
փիփէլն	50
եւս փիփէլին փէտն	20
ավալ ռաթնտգարի բրինձ ֆի գարսին այսինքն 9256 եւ կէս ռաթլն	90
դօյումն	80
կարգասիօն բրինձն ավալն	65
եւս դօումն	55
եւս սէումն	45
կոնճիթն	80
նօխուտն	55
/711/ փաթանայ պիզն	40
կանանչ դալն	45
թուար դալն	9
եւս կոտրածն	60
քուլթին	60
դնգայ ջօլի ցորէնն	80
դուդիուն	55

 

(չինու ապրանաց գիննէ)

չինու ավալկաւկօն ապրիշումն ֆի փիքուլն այ 133 ռաթլն 33 տուկրէն	225
եւս դօում	190
եւս սէումն	90
եւս չարումն	80
եւս անգն ֆի քուռին	8
եւս 45 փէթի սիտին կարմիր կանաչ դեղին կապույտ ղռմզի սէվ եւ ճերմակ ֆի թանն	18
եւս 45 փէթի վերն գոյնով սիտին ֆլօրն ֆի թանն	16
եւս 35եւս լուստրին	10
եւս 35 եւս եւս ֆլօրն	12
եւս 45 եւս դամասկն	16
եւս եւս պիկինն	6
եւս եւս սայեայսայէն	5
եւս եւս պիլամն	2
եւս եւս ֆալս զառն	5
եւս թութունակն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն	28
եւս ժիպակն ֆի փիքուլն	40
եւս ապրշումէ չաթրին ֆի դանէն	1
/712/ եւս քաղաթէ մեծ զաթն ֆի 100 դանէն	12 ½
եւս փոքրն եւս	9
չինու ավալ չինչինու ճարմակ մսրին ֆի քանդին	60
եւս դօումն	50

 

(փէգուայ ապրանաց գիննէ)

մոմն ֆի քանդին	100
ղալոյին	55
բիջդէմարն ֆի մին քանդին	15
ազդէպէշն ֆի քանդին	40
ձկան կաշին ֆի 100	2
քաթն	27
լինկդէպաստրն ֆի ռաթլն	2 ½
ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն	20
գերան փայտն ֆի դանէն	18
շիմբի տախտակն եւս	6
տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին	1
աւալ մարֆինն ֆի քանդին	160
դօումն եւս	130
սէրումն եւս	90
չարումն եւս	60
լաքն եւս	28

 

(Մուչլիբադարայ ապրանաց)

քսելէ հալդին ֆի քանդին	36
ճիլի	7
եան ամայ թազայ ցորէնն 9256 ½ ռաթլանոց գարսին	120
ավալ թութունն ֆի դուզին	5
դօումն	2

 

/713/ Տօնէ Սրբոցն

Աւուրք Լուսնի	Ամսիք Հռօմայեաց	Ամսիք Ազարիային	Չայնք	Աւուրք եւ Տօնք
17	Փետրվար 14	Արամ 1	դկ	Հինգ շաբաթ	Տեառն ընդ առաջէ
18	15	2	աձ	Ուրբաթ	Պահ
19	16	3	ակ	Շաբաթ	Սարգսի զօրավարին եւ այլն
20	17	4	բձ	Կիւրակի
21	18	5	բկ	Երկու շաբաթ	Ատոմեանց զօրավարացն
22	19	6	գձ	Երեք շաբաթ	Սուքիազանց վկայիցն
23	20	7	գկ	Չորեք շաբաթ	Պահ
24	21	8	դձ	Հինգ շաբաթ	Սրբոց Ոսկեանցն
25	22	9	դկ	Ուրբաթ	Պահ
26	23	10	աձ	Շաբաթ	Իսահակայ պարթեւի Հայրապետին
27	24	11	ակ	Կիւրակի
28	25	12	բձ	Երկու շաբաթ	Մարկոսի եպիսկոպոսին եւ
29	26	13	բկ	Երեք շաբաթ	Ղեւոնդեանց Քահանայից
30	27	14	գձ	Չորեք շաբաթ	Պահ
1	28	15	գկ	Հինգ շաբաթ	Վարդանանց զօրավարացն եւ
2	29	16	դձ	Ուրբաթ	Պահ
3	30	17	դկ	Շաբաթ	Կոստանդայ պօլսոյ Սուրբ ժողովոյն
4	31	18	աձ	Կիւրակի	Բուն Բարեկենդան
5	Մարտ 1	19	ակ	Երկու շաբաթ
6	2	20	բձ	Երեք շաբաթ
7	3	21	բկ	Չորեք շաբաթ
8	4	22	գձ	Հինգ շաբաթ
9	5	23	գկ	Ուրբաթ
10	6	24	դձ	Շաբաթ	Թէոդորոսի զօրավարին
11	7	25	դկ	Կիւրակի	Երկրորդ
12	8	26	աձ	Երկու շաբաթ
13	9	27	ակ	Երեք շաբաթ
14	10	28	բձ	Չորեք շաբաթ
15	11	29	բկ	Հինգ շաբաթ
16	12	30	գձ	Ուրբաթ

 

Ովդան ամսոյ հինգ երրորդի, աւուրն Շաբաթի երեկոյեան մերձ վեց ժամոյն հանգեաւ առ Տէր զհոգին Տիկին Թամարայ կողակցոյն Պարոն Յարութիւն Յակոբեանի, որ էր կրտսեր դուստրն Աղայ Շամիր Սուլթանումեանին, եւ աւուրն կիւրակէի առաւօտեան իբր 10 ժամոյն թաղեցաւ վայելուչ յուղարկաւորութեամբ, ՚ի գաւիթս Սրբոյ Եկեղեցւոյ Հայոց մերձ ՚ի շիրիմ հանգուցեալ դստեր իւրոյ, ընդ հանուր արտասուօք՝ եւ կարի տրտմութեամբ հասարակութեան:

   Իբրեւ ոչ ինչ համարեցան առաջի ահաւոր սահմանադրութեան բաղդի, ճարտարութիւնք դեղոց՝ եւ հմտութիւնք փորձառեալ եւ կատարելագոյն բժշկաց քաղաքիս որք գրեթէ զգացեալք զպիտանաւորութիւն նորա՝ անդ անդ աղ աշխատանօք, եւ յօժարակամ ջանիւք, աշխատէին մարտնչիլ . զոր թէ եւ յաղթեցան՝ որոյ ոչ ոք ՚ի մարդկանէ կարէ յաղթահարել, այլ թողին արձան յիշատակի կատարելութիւն՝ ջանիւք իւրեանց, եւ կնիք յօժարութիւնն՝ տրտմութեամբ իւրեանց:

   Լսեմք զի ջանացան ՚ի զանազան լրատու թուղթսն անգլիացւոց յայսմ քաղաքի նկարել զպատկեր առաքինութեան՝ եւ զտիպ բարեպաշտութեան նորա, եւ իմանամք զի մխիթարեցան, իբրեւ թէ կենդանագրեցին բոլորովիմբ. եւ կարելիէ զի լսօղք մեր ակն ունիցին եւ ՚ի մէնջ գտանել զայնպիսիս, զոր խոկալով զանբանականութիւն գրչի, ոչ կամիմք իբր ՚ի պարծանս գրել վասն ներկայէս, զի ամենեքին գրեթէ այնպէս գիտեն՝ զոր չունին պէտս լսելոյ. այլ վասն յիշողութեան եւ ծանօթութեան ապառնեաց, զայս եւ եթ հարկիմք նշանակել զի եթէ ոք ՚ի կանանց եւ ՚ի դստերաց հայոց ջանասցէ օրինակել երիս ՚ի անհամար կատարելութենէ նորա՝ «երանի առն որ ունիցի զնա ՚ի կին՝ երջանիկ մանկունք որք կարդասցեն զնա մայր՝» եւ բարեբախտ քաղաք, եւ ազգ, որք ունիցին այնպիսի օրինակ: