Ազդարար

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՆԱԽԱՅ ԱՄՍՈՅ
1795

Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու Սրբազան Կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց ՚ի Վաղարշապատ:

 

՚ի թագաւորութեան Օգոստափայլ Տեառն Երկրորդի Հերակլայ Արքային ՚ի Թիֆլիզ:

 

Ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուծածնի Եկեղեցւոյն որ ՚ի ՄԱԴՐԱՍ

՚Ի Տպարանի Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան Շիրազեցւոյ:

 

 

Յետեւմունք Պատմութեան Պարսից արարեցելոյ ՚ի Խաչատուր Վարդապետէ Նոր Ջուղաեցւոյ, Սկսելոյ Ովդան ամսոյ Ազդարարին, եւ այժմ սկսեալ ՚ի 129երորդ էջէ Շամս ամսոյ Ազդարարէն

 

Վասն յայտնեցման ` եւ ծագման Լանկ Թամուրայ, թէ ո՞րպիսի ոք սա իցէր արդեօք, եւ կամ թէ յորմէ յայաղիարէ յայտնեցաւ:
Պրակ Ինն Երրորդ, Թ:

 

Ա. Թուին Հայոց` ՊԼԵ: Թուին Քրիստոսի` ՌՅՁԶ:

Իսկ արդ` յետ որոց յատնեցաւ Լանկ Թամուր, յամի Տեառն1386 եւ ՚ի 835 թուոջս Ասքանազեան: Սա էր ՚ի Սարթափու, որ է Կոգվիտ գաւառ մեծին Հայոց հուպ ՚ի լեառն Մասիս: Եւ գնացեալ ՚ի Խորասան էանց ՚ի Սմրղանտ քաղաք Թաթարաց, եւ անդ զօրացաւ աւազակութեամբ, էառ զքաղաքն, եւ ապա տիրեաց ամենայն երկրին Խորասանու, եւ անտի անցեալ էհար զերկիրն Պարսից, եւ զՀայաստան աշխարհ, եւ ՚ի Վան արա սաստիկ կոտորակ, եւ ելեալ աւերեաց զՍեբաստիայ, եւ հասեալ յԱնկուրիայ կալաւ զելդրում Բայազիդն` զեղբայրն Խանդքարին տաճկաց: Ապա չոգաւ եհար զվրաց աշխարհն, եւ զմիջագետս, եւ ՚ի հարկի կացոյց զի գԵգիպտոս, այսինքն` զՄար, եւ գնացեալ ՚ի Դամասկոս քաղաք, այսինքն` շամ զբազում մօլայս ՚ի տաճկաց հրամայեաց սրախոշոշ առնել գլխատմամբ վասն արուագիտութեան, զի կանայք մօլայիցն ազդեցին նմա զզազրալի եւ զաղտեղտ բարս արանց իւրեանց: Եւ սա տարեալ զգրեանս բազումս ազգիս Հայոց ՚ի Սմրղանդ քաղաք ուրանօր ելից աշխտարակք, եւ նզովիւք կնքեաց մի տալ ՚ի դուրս, եթէ ոչ` գոնէ աղաչանօք ՚ի ներսուղ ժամուց յաշտարակին մտողացն` ըստ ժամու ներփակմանն միայն ընթեռնուլ: Որ եւ յետ յոլովից ոճրագործութեանց` սատակի, կացեալ թագաւոր ընդ ամենայն իբրեւ ամս` 18 (Թօմա Մեծոփեցի):

Եւ սա կոչէր զինքն բարկութիւն Աստուծոյ այսինքն` գաւազան լեալ տանջանաց, որով տանջէր բարկացեալ բարկացեալ թագաւորն Աստուծոյ զմեղաւորս: Քանզի բազում անգամ Աստուած ՚ի ձեռն չար ծառայից խրատէ զորիս իւր:

Բ. ՊԾԴ: ՌՆԴ:

Եւ ապա Շահռուխ որդի նորա յաջորդէ զտեղի նորա ՚ի Խորասան, եւ Միրան շահ եղբայր սորա նստէ ՚ի Գանձակ Շահաստան այս է` Թաւրէզ, եւ նուաճէ զհիւսիսային եւ զյարեւմտեանն կողմանս այնոցիկ: Բայց Ղարայուսուֆ թուրքման ոմն` որ Թամուր Լանկն կանխաւ գերի վարեալ էր ՚ի Դամասկոս, եւ անդ ՚ի մետաղս բանդից կապեալ սա ելեալ ՚ի դամսակոսէ դոյզն ինչ հրոսակօք ՚ի 855 թուոջս Հայոց` խաղայ ըշտապմամբ, եւ գայ մտանէ յաշխարհս Հայոց, եւ ապա գնայ ՚ի վերայ Միրանշահի որդւոյ Լանկ Թամուրի, եւ ռազմ եդեալ մրտնչէ ընդ նմա, եւ ՚ի վճարել մարտին պարտեալ սպանանէ զՄիրան շահ: Իսկ ՚ի միւս ամին որդի Միրան շահի, Ապագիր անուն զօրաժողով լեալ գայ ՚ի վերայ Ուսուֆին ՚ի վրէժ խնդրութիւն արեան հօր իւրոյ, բայց ոչ կարացեալ ստնանել զնա, այլ թողլով նոցա զգանձս, եւ զխորանս, ինքն միայն գնաց փախստական: որ եւ սա զօրացեալ էառ զվրացտուն, ուր արար յոյժ եւ յոյժ կոտորած, եւ զբազումս յորոց ՚ի վերիացւոց գերեաց, որպէս եւ զորոց իսկ լիալիր քեզ ծանուցանէ մեծ վարդապետն Թօմայ մեծոփեցին ՚ի պատմութիւնս լանկ Թամուրայ:

Եւ ապա ՚ի 870 թուողջ Հայոց Շահռուխ որդին Թամուրի ելեալ ՚ի Խորասանայ անթիւ զօրօք գայ ՚ի վերայ Ղարաուսուֆ թուրքմանի, կոտորէ զզօրս նորա անխնայ` եւ յանկարծակի սատակի Ուսուֆն ՚ի մէջ մարտի Խռանն:

Եւ ապա ընդ Սքանդարի որդւոյ Ուսուֆին մարտնչէ եւ յաղթէ նմա` առնելով զնա փախստական, եւ ըսպառ ըսպուռ կոտորէ զզօրոս նորա եւ զհամայն աղխսմ թերից նորա յափշտակեալ երթայ ՚ի Խորասան: Եւ դարձեալ ՚ի 878 թուոջս անհամար զօրօք խաղայ Շահռուխն ՚ի Խորասանայ եւ գայ ՚ի Թաւիրէզ ՚ի վերայ Սքանդարին. իբրեւ լու լինի սմա զգալուստ նորա վաղվաղակի գնայ փախստական որոյ եկեալ ՚ի Սալամաստ` կոտորէ զբազում Թուրքմանս, եւ զԲուսայիդ ոմն խան ելեալ` գնայ յաշխարն իւր: Իսկ զկնի գնալոյն Շահռուխայ` Սքանդար որդի Ղարաուսուֆ թուրքմանին կրկին զօրանայ եւ տիրէ յափշտակեալ աշխարհացն. եւ յետ ժամանակաց տէրն Շամքարայ այսինքն` Շամախու ըմբռնէ զորդին Սքանդարայ եւ կապանօք յղէ առ Շահռուխն: Ուստի զայրացեալ Սքանդարն զօրս ժողովէ, եւ գնացեալ աւերէ զաշխարհն Շամախու, եւ մտեալ ՚ի Շամքար զբազում ոգիս սրախողս առնէ, տինա 360 մօլայից զգլուս հատանէ: Նմին իրի բազումք գնան առ Շահռուխ տէր հրէ քաղաքին, եւ արտասուագոչ ձայնիւ գանկատեն զնմանէ, եւ ուրոյն պատմեն` զանցս աղետից իւրեանց. եւ նորա յոյժ ցասուցեալ ելանէ յոգնախուռն գումարտակօք ՚ի 885 թուոջս Հայոց ՚ի քաղաքէն գալ ՚ի վերայ Սքանդարին: Իսկ Սքանդարն դարձեալ փախնու յերեսաց նորա, եւ ՚ի տեղոջ իմիք ամրանայ. բայց յետոյ սպանանին զՍքանդարն որդին միաբանեալ ընդ մօր իւրուոմ հանդերձ տասն արամբք ՚ի տեղւոջ ամրութեան` օժանակութեամբ Ջհանշահի եղբօր Սքանարայ որդւոյ Ղարաուսուֆին, եւ ապա դադարի աշխարհ ամենայն ՚ի յաղխատրոյն եւ ՚ի յալէտանջ ծփանաց: Եւ ապա Շահռուխն կացուցանէ զՋհանշահ տէր ՚ի վերայ կողմանցն հիւսիսայնոց եւ յարեւմտականաց, եւ ապա այնուհետեւ ինքն գնայ ՚ի քաղաքն իւր` ուստի ելեալ էր. բայց եւ զայսու ժամանակաւ բազումք ՚ի յազգէս Հայոց որք գերեալք էին ՚ի Թամուր կաղէն, եւ բնակեալք ՚ի Մսրղանտ քաղաքի իշխան տեղւոյն այնորիկ` որ էր որդի Շահռուխին` բռնութեամբ դարձուցանէ զնոսա ՚ի Քրիստոսական հաւատոցն, ՚ի մոլար կրօնս իւրեանց, եւ զոմանս նահատակէ, վասն Ասորւոյ ղբշայի միոջ` որ պղծեալ էր զկին ուրումն իշխանի եւ փախչեալ ՚ի տանէն, յոր սպասաւորութիւն հարկանէր իշխանին: զայն լսէ իշխանն ՚ի թղթոյ ասորւոյն. զի զկնի պղծելոյ զկին իշխանին` թողու զսպասաւորութիւնն` եւ գնայ փախստական ՚ի տար աշխարհ, եւ թուղթ գրէ առ իշխանս թէ` ես եկի ՚ի մէջ ձեր`ֆ եւ զկանայս ձեր խայտառակեցի` ահա սուտ է օրէնք ձեր, եւ առաջնորդ օրինաց ձերոց: Զայն թուղթ առեալ իշխանին` գնացեալ ծանուցանէ որդւոյ Շահռուխին եւ նա իբրեւ ակահ լինի թէ քրիստոնայ է ասրին այն վասն որոյ հրամայէ բռնութեամբ` զի կամ դարցին զամենայն քրիստոնայսն որք անդ կային ՚ի հաւատոց իւրեանց. եւ կամ մեռանիցեն. ուստի եւ եղեւ իսկֆ` եւ կատարեցաւ: Արդ` զորմէ գրէ մեծ վարդապետն Թոմայ թէ` աճեն որդիք նոցա եւ լնուն զաշխարհս ամենայն, եւ մինչեւ ՚ի վերջին աւուրն դատաստանի, լինի թէ` յազգէս Հայոց որ ք ՚ի խորս անհաւատութեան ընկղմեցան` այնքան մարդիկք աճին եւ բազմանան, որքան զոր այժմ եօթանասուն եւ երկու ազգէ լրման: Զի եթէ յութից մարդկան արդար եւ պարկեշտ առն Աստուծոյ Նոյի ամենայն երկիր լցան. իսկ քանիօն առաւել ՚ի քսան հազարաց եւ ՚ի բիւրոց աճին եւ բազմանան: Ո՜հ ո՜հ, տես նազենի իմ թէ` որքան չարիք առ դիպեցան ազգիս Հայոց, վասն ծովացեալ եւ անհուն մեղաց մերոց, եւ մեք տակաւին ոչ զգաստանամք. ահա արդարեւ զայսոսիկ լսելով զարհուրի սիրտ իմ. եւ սարսափեալ քստմնին ոսկերք իմ. եւ գրիչ իմ անկանի ՚ի ձեռացս իմոց: Ուրեմն աղաչեմ զի հանդուրժելով լուիցէք ձայնի եղկելւոյս, մի՞ եւ մի՞ եւս առաւել յամառեալ պնդիցիք ՚ի խստագոյն անիրաւութիւնս ձեր, զի մի գուցէ կրկին ըմպիցեմք ՚ի ձեռանէ Տեառն Աստուոծյ մերոյ զբաժակն բարկութեան. այլ պաղատեմ զձեզ յորդահոսան արտասուօք դնելով զերեսս առութուրս առից ձերոց, զի զգաստասջիք եւ դարձջիք առ Տէր Աստուածն մեր գթած եւ ամենակարօղ, եւ առ նա աղաղակեցէք ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի. զի գուցէ արդեօք հաշտեսցի ընդ մեզ, եւ գթացեալ ՚ի վերայ մեր բարձրացուսցէ զեղջիւր եւ զգահ թագաւորութեան մերոյ, եւ պերճ փառօք ճոխասցուսցէ զմանկունս իւր ցրուեալ. եւ վերստին գգուեալ ժողովեսցէ ՚ի ծոց բարեքաձեւ եւ ամենաբաղձ մօրս մերում Հայաստան աշխարհիս: Ահա թողեալ իմ զայսոսիկ զի մի աստանօր արեան իջուսցէ յաջացս մերոց զմտաւ ածելով զվատաբաղդութիւն եւ զթշուառութիւն ազգիս մերոյ, այլ դարձայց անդրէն ՚ի յոճ բանիս իմոյ, եւ զնմանէ արտագրեսցուք յորմէ խօսիլն մեր ճահէ եւ արժան: Արդ որպէս կանխագոյն իսկ ասացաք Շահռուխն հաստատէ զՋահանշահ ՚ի Թաւրէզ. այս է ՚ի Գանձակ Շահաստան` եւ կամ յերկրորդ Եկբատան` առ ՚ի մատակարարել կողմանցն այնց. եւ ինքն գնայ ընդ ամենայն զօրօքն ՚ի Խորասան, եւ ապա ՚ի 889 թուոջս գնացեալ առնու զՎրացտուն Ջհանշահն, եւ անդէն յոյժ սաստիկ կոտորածս առնէ քրիստոնէից, մինչ գրեթէ` մեծ մասն Վրաց աշխարհին աւերէ` եւ գերէ զամենեսեանն: Եւ ապա հարցանէ ցշեխն Արտաւիլու թէ` այլոք յառաջ քան զիս` այսպիսի քաջութիւնս եւ բարիս գործեալ իցէ արդեօք, նա պատախանի նմա ընձեռնէ թէ` ահա զոր ինչ չարիք գործեալ էիր դու ՚ի վերայ երկրի եթող քեզ Աստուած, եւ յեօթն ամ եւս զոր ինչ գործիցես թողցէ քեզ Աստուած:

Արդ` ինձ թուի թէ` շեխս այս` Շեխսէֆին իցէ լեալ, որ էր իշխան Արտաւիլու, թէպէտ յանուանէ չէր յիշատակեալ: Նա իսկ կարի խստագոյն հարկապահանջութեամբ կեղեքեաց նա զողորմելի եւ զխղճալի ազգս մեր ՚ի սադրելոյ շեխին, զի լիցի թէ` անճարացեալ դարձցին ՚ի լուսածաւալ հաւատոց իւրեանց, բայց Տեառն զօրութեամբ, ոչ ոք դարձաւ ՚ի հաւատոյն: Եւ ոչ այնու կարացին ստնանել զհաւատացեալս, այլ մանաւանդ ինքեանք փշրեալ մանրեցան եւ յաղթեցան ՚ի զօրութենէ անյաղթ վիմին Քրիստոսի ըստ բանի Տեառն թէ` որ անկցի ՚ի վերայ վիմիս այսորիկ փշրեսցի. եւ յոյր վերա անկցի հոսեսցէ զնա: Արդ` որպէս եւ յառաջագոյն բացատրեցաք թէ Շահռուխն գնացեալ ՚ի Խարասան ժառանգէ զտեղի հէր իւրոյ բազում ժամանակս, սակայն ոչ հետեւէր հօրն բարուց զի էր այր բարի եւ խաղաղասէր, մերթ ընդ մերթ քամահէր զսուրս հօր իւրոյ: Մանաւանդ զի ետես աչօք իւրովք զի ընդ մեռանիլ հօր իւրում ոռնայր իբրեւ զշուն ցբազում ժամանակս, վասն որոյ զի ինքն բաղձայր բարի լիցի, եւ մի նման հօրն երեւեսցի չարագոյն: որոյ կացեալ թագաւոր ըստ ոմանց իբրեւ ամս` 45:

Գ. ՊՂԸ: ՌՆԽԾ:

Իսկ զկնի Ջահանշահ թագաւորէ որ էր որդի Ղարաուսուֆ թուրքմանի` եւ եղբայր Սքանդարին, զորոց վաղուրեմն յիշեցաք: Սա ել բազմօք հրոսակօք , եւ յօգնախառն գումարտակօք գնացեալ եմուտ սահմանս եկբատանացւոց, այսինքն Արաղստանայ, եւ զամենեսեան միահամուռ նուաճեաց ընդ իշխանութեամբ իւրով, եւ ապա հասեալ ՚ի մեծ մայրաքաղաքն Ասպահան, որոց ընդ դիմացեալ նմա մարտիւ, եւ ոչ տային թոյլ նմա մտանել ՚ի քաղաքն, եւ յաղթեալ նոցա էառ զքաղաքն եւ զհամայն գունդս զօրաց սրոյ ճարակա տուեալ մաշեաց ՚ի սուր սուսերի: Իսկ զքաղաքն քանդեալ եւ աւերեալ, եւ զջուր գետոյն Զէնտէրայ կապեալ ՚ի վերայ քաղաքին, զի ոյք ՚ի Նղմունս, եւ ՚ի ներքնատունս, եւ ՚ի դարանս մտեալ էին եւ թագուցեալ ամենեքեան ջրասոյզ եւ հեղձամղձուկ եղեալ սատակեցան, որ եւ քաղաքն ամենայն տապալեցաւ ՚ի վերայ նոցա զի հողաշէն էր: Եւ ապա գնայ ՚ի հրէ, եւ ՚ի Խորասան, եւ զամենայն տունն Թաթարացֆ` նուաձէ ընդ ձեռամբ իւրով, եւ դարձեալ անտի ՚ի գահոյս իւր ՚ի Թաւրէզ: Որոյ կեցեալ բազում ամս մեռանի:

Դ. Ապա փոխանորդէ զտեղի նորա Հասանալի բէկ որդի նորա: Բա ՚ի 916 թուոջս` գնաց ՚ի վերայ վրաց, եւ գերեցոյց զնոսա:

Ե. Յետ որոյ յաջորդէ զտեղի նորա Եաղուպ շահ որդի նորա: Սա ետ զքոյր իւր ՚ի կնութիւն Շեխ Հայդարի` որդոյ Շեխ Սէ ֆւոյն` իշխանի Արտաւիլու, յորոց ծնանի որդի` անուանիւ Իսմայէլ որ եղեւ թագաւոր առ յապա, սա նախ ՚ի տանէ Շեխ Սէֆւոյն, որպէս փոքր ինչ յառաջ գնացեալ զհանգամանս Տեառն շնորհիւ ուսանելոց եմք:

Զ. ՋԼԹ: ՌՆԶ:

Եւ ապա նենգ գործեալ Շեխ Հայդարն եւ կին իւր որ էր քոյր Եաղուպ շահին առ ՚ի մահադեղով սպանանել զԵաղուբ շահ, զի ինքեանք արասցեն զթագաւորութիւնն, նմին իրի կոչեն զԵաղուբ շահ իբր ՚ի պատճառս սիրոյ ՚ի խնճոյս խրախութեան եւ տան նմա` ուտել զթիւնեալ կերակուրն, եւ նա զկնի ուտելոյն զգայ զնենգութիւն նոցա, ուստի եւ բռնութեամբ տայ զկերակրոյն եւս նոցունց ուտել, վասն որոյ եւ սոքա երեքեանս համայնգամայն մեռանին ՚ի միասին ՚ի միում ժամու ՚ի 939 թուոջս Հայոց: Բայց մեք զթուական ժամանակացս որոց զստոյգն ոչ գտաք մինչեւ ՚ի Շահ Իսմայէլն` որ ՚ի տոհմէ Շեխ Սէֆւոյն նախասկիզբն գտաւ թագաւորելոյն ՚ի վերայ Պարիսց, զորմէ կամ մերէ ՚ի յառաջիկայդ ճառել հանդերձ Աստուծով:

 

Յաղագս տոհմին Շեխ Սէֆւոյն եթէ ո՞յր էին, եւ կամ թէ հիմ արդեօք թագաւորեցեն ՚ի վերայ Պարսկաստան աշխարհիս: Պրակ Տասն Երրորդ, Ժ:

 

Ի բնական կարգադրութիւն ՚ի մէջ աշխարհի զորմէ եւ փիլիսոփայք արտադրեն թէ` ապականութիւն միոյն, գոյութիւն, եւ կամ ծնունդ է միւսոյն: Քանզի այսպէս բնաւորեալ է ՚ի Տեառնէ ժամնական` ոչ թողուլ մնալ զիրս միշտ ՚ի մի եւ ՚ի նոյնում կացութեան, վասն անկայունութեան իւրոյ, վասն որոյ ոմանց ապականէ եւ ոմանց` գոյացուցանէ: Եւ այս այնր աղագաւ հանդիպեցի` զի է ինքնէ միշտ փոփոխական, նմին իրի եւ զիրս զայնս որք ՚ի յինքեան են գոյացեալք յարաժամ փոփոխէ զնոսա, ոմանց նորոգելով, եւ ոմանց եղծանելով: Սոյն գունակ եւ մարդս որ ՚ի ներ յարափոփոխ ժամանակիս է գոյացեալ ըստ տարրեղինին, ուստի բերմունք եւ դիպուած ժամանակին ոչ պահեն միշտ ՚ի միում կացութեան: Այլ որպէս բազմիցս պատահի` զի ոմանք գերահռչակ եւ վեհագոյն անձինք միջաբեկք լինին բաղդիւ ձախորդականաւ, եւ զծայրագոյն թշուառութեանն ըմբոշխնեն պտուղ: Իսկ ոմանք գձձատեսակ եւ թարմատար անձինք` ըստ դիպուածոյ ժամանակին, շքեղ եւ բարեքավայելուչ փառօք ճոխանան, եւ ժառանգեալ վայելեն զգերազանցագոյն պատիւս: Զոր օրինակ եւ այս շահ Իսմայէլս, եւ այլք բազումք (զորոց մի ըստ միոջէ գրելս ձանձրութիւն լինի բաղձալւոյս) որք ՚ի նուաստ եւ յաննշան տոհմէ գերագոյն փառօք պերճացան, իսկ Արքազունքն` եւ ազլնուագոյնքն երկրաթաղք եղեն եւ նուաճեալք ՚ի ձեռս ժամանակին: Արդ` թողլով իմ ՚ի բա յց զայսոսիկ զի մի յաճախութիւն բանիցն ՚ի մոռացօնս արկցէ զիս եկեսցուք այժմ ուրեմն` առ յառաջադրեալ ասութիւնս իմ զոր կամէ ինձ զորմէ խօսիլ սակաւուք:

Արդ` ոմն շեխ Սէֆի, որ թէպէտ յառաջ` ելով այր աննշան, եւ յաննշան տոհմէ իսկ շառաւիղեալ. բայց յետոյ եղեւ իշխան Արտաւիլ քաղաքի ՚ի ժամանակս Ջհանշահ թագաւորին:

Սա ունէր որդի մի Հայդար անուն` որ զկնի հօրն մահու եղեւ շեխ եւ իշխան արտաւիլու, եւ էառ իւր կին զքոյր Եաղուբ շահին, որ էր ոռն ջհան շահի: Եւ ապա դաւով իմն նենգ գործեալ որոց ետուն ցնա մահադեղս, որով եւ ինքեանք ընդ նմին սատակեցին, թողեալ իւրեանց որդի մի Իսմայէլ անուն, որպէս եւ զորմէ յառաջագոյն իսկ արդեօք ՚ի վերոյ պարկոջն բացատրեցաք: Իսկ զկնի մահուան նոցա աղմկեալ շփոթի երկիր ամենայն եւ յառնի յոյժ ստէպ խռովութիւնք եւ պատերազմունք, եւ զմանուկն Իսմայէլ փախուցանի ՚ի հատարմաց ոմանց, ՚ի կղզին Աղթամար, եւ անդէն սնուցեալ հասանէ ՚ի յարբունս հասակի: Յայնժամ առեալ զնա ազգականացն բերեալ յայտնեն ամենեցունց թէ` Ահա այս Իսմայէլսէ երկու ցկողմանց ժառանգ թագաւորութեան, զի որդի է շեխ Հայդարին, եւ քեռ որդի Եաղուբ թագաւորին, ուստի հաճին ամենեքեան` եւ կացուցանեն զնա թագաւոր ՚ի տեղի Եաղուբ թագաւորին, եւ կոչեցաւ սա` եւ հետեւեալ ծնունդք սորա, ազգ Շեխ Սէֆեան` վասն անուան հաւոյ իւրեանց:

Ա. ՋԾ: ՌՉԱ:

Իսկ եթէ յորում ամի սեպհականեալ ժառանգէ սա զաթոռ թագաւորութեանն` զհաւաստին ոչ գտաք, այլ միայն այսչափ գտի ՚ի հնագոյն գրուածոց ոմանց` զի ՚ի 950 թուականին մերոյ եկն այս Իսմայէլ թագաւորն եւ էառ զԱլվանտ, իսկ այս Շահ Իսմայէլս յոյժ եւ յոյժ զօրացաւ, եւ ստէպ մարտիւ տիրեաց բազում ազգաց, եւ նուաճեաց զբազում գաւառս աշխարհաց ընդ իշխանութեամբ իւրով: Քանզի որպէս գրեն ոմանք հնագոյնք ՚ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ` մինչեւ ՚ի Սմրղանտ քաղաք թաթարաց, ՚ի յարեւելից հարաւոյ կուսէ` մինչեւ ՚ի հրմուզ ծովեզերեայ քաղաք, ՚ի հարաւոյ յարեւմտից կողմանէ` մինչեւ ՚ի Դամասկոս քաղաք, ՚ի արեւմտից հիւսիսոյ կողմանէ` մինչեւ ՚ի Սեբաստիայ քաղաք Առաջին Հայոց, ասեն թէ զօրեղ զօրութեամբ ճնշեալ զամենեսեան բռնակալեաց ընդ ձեռամբ իւրով: Եւ ՚ի 963 թուկանիս` ելեալ ՚ի բիւզանդիոյ Սուլտանն Սլիմ Խոնդքարն` ԵՃՌ արամբք, եւ աճապարեալ ընթացիւք եկն եւ էհաս ՚ի Գանձակ Շահաստան ՚ի վերայ Շահ Իսմայէլին` առ ՚ի մարտնչել ընդ նմա:

Եւ ՚ի խմբել ռազմին` գրեթէ անկան յերկոցունց կողմանց իբրեւ ոգիս ՃՌ, եւ ոչ միոք ՚ի նոցանէ յանձն էառ զպարտութիւն, այլ դարձաւ սուլտան Սլիմն թարց ընկճելոյ զնա` եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Իսկ Շահ Իսմայէլն եկաց զկայսերական պերճութիւնն` առանց իմիք դիմաըմբոստ խոչնդակի, բայց նա իսկ վկայեն զորմէ բազումք թէ` սա եղեւ հակառակ Մահմետի, եւ նշկահեալ արհամարէր զկրօնս նորա, այլ կարի սիորվ հաճեալ ընդունէր զքրիստոնայսս, եւ ոչ իսկ երբէկ նշկահէր զօրէնս մեր: Արդ` ՚ի նարդեանս եւ զայս գիտել մեզ ճահ վարկայ, թէ Ասպահան զկնի աւերմանն ՚ի Ջհան շահէ, վերստին դարձեալ ՚ի 948 թուոջս վերանորոգեալ հաստատեցաւ, եւ ապա ՚ի ձեռս առաջնոյ Շահ Աբասին` յոյժ հրատեսութեամբ յաւէիտ շքեղագոյն պայծառացաւ, ըստ որում եւ յայտ ՚ի տեսողաց այժմ իսկ է: Իսկ Շահ Իսմայէլն` կենցաղավարեալ զկեանս իւր օգտակար մատակարաութեամբ, եւ վայելուչ ծիսօք եւ կպօնիւք յարդարէ զամենայն սահմանս կալուածոյն իւրոյ եւ ապա կանխեալ օր հասին` մեռանի ՚ի 975 թուականիս:

Բ. ՋՀԵ: ՌՇԻԶ:

Եւ ՚ի նոյն թուոջն` իսկ եւ իսկ թագաւորէ Շահ Թամազ որդի նորա, զկնի մահուան հօր իւրոյ: Սա ըստ հնագունից գրուածոց ասի թէ` էր յոյժ խաղաղասէր եւ անագահ, մինչ ասեն թէ` զհարկ հնգետասան ամի` ոչ էառ յերկրէ իւրմէ, եւ զբաժ` եւ զմաքս վաճառականաց` զորս ՚ի յարքունական գանձարանի իւրում, եբարձ զայնս ՚ի սահմանաց տէրութեան իւրոյ: Այլեւ կանայք զըկտիք` որք նստէին ՚ի քաղամէջս, եւ հրապարակայայտ խոտորեցուցանէին զբազումս, նա իսկ եւ զանասելի ոճրագործութեան սոդոմականաց ախտից բնաւորեալ ՚ի պարսիկս, զայնս ամենայն հրամանւ վճռի իւրոյ խափանեաց, եւ զայնպիսիս գործողս` եթէ ուր ուրեք երեւիւր` չարաչար տանջանօք սպանանել հրամայէր: Իսկ ՚ի 984 թուոջս գայ Սուլտան Սլէմանն ՚ի Բուզանդիոյ յոգնահոծ` եւ բազմախիտ զօրօք ՚ի վերայ նորա ՚ի Թաւրէզ. բայց ոչ կարաց պարտել զնա, այլ գնաց ՚ի Թաւրիզոյ` եւ էառ զԲաղդատ: Դարձեալ ՚ի 995 թուոջս գնայ եղբայր նորա Ալխասն ՚ի Բիւզանդիայ առ Խոնդքարն Սլէման, եւ բրէ զնա ծանր հեծելօք ՚ի Թաւրէզ ՚ի վերայ եղբօր իւրոյ, որ թէպէտ ոչ կարաց առնուլ զԹաւրէզ, այլ աւերեալ զբազում գաւառս ՚ի շրջակայից նորա` գնաց առնու զՇամիրամակերտ, այսինքին` զՎան: Ուստի եւ Շահ Թամազն փութայ ճեպով, եւ խաղայ բարկութեամբ գնացեալ մտանէ ՚ի սահմանս Օսմանցւոց, եւ աւերէ զԽնուս` զԲասէն, զԿարին` զԴերջան` զԿեղի` զԲայբերդ` զԵզնկան` զԸսպեր` եւ զայլս քաղաքս, եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր: Եւ դարձեալ` ՚ի 103 թուոջս` գայ Խոնդքարն ՚ի վերայ նորա, եւ նստեալ ՚ի Նախչուան աւերեաց զգաւառս Արշարունեաց, այսինքն` Երասխաձորոյ եւ կամ Սահաթափոսոյ, որ է իմն գաւառ Արարատեան աշխարհի մեծին Հայոց, եւ արարեալ զբազումս գերիս, եւ չոգաւ գնաց ՚ի Ստամպօլ: Իսկ ՚ի 109 թուականիս, որիդք Սլէման Խոնդքարին տաճկաց Սլիմ եւ Բայազիդն կռուին ընդ միմեան, եւ Բայազիդն պարտեցեալ յեղբօրէն Սլիմայ` փախչի եւ գայ հանդեձ չորս որդովք, եւ ԼՌ արամբք առ արքայն Պարսից Շահ Թամազ, ուր սպանաւ Բայազիդն` ընդ որդովք իւրով: Բայց եւ զայս յիշատակել արժան է մեզ` թէպէտ յաճախութիւն բանիցս ՚ի մոռացօնս էարկ զիս, զի ՚ի կարգի թուականաց անդր յիշատակեալ էի: Քանզի ՚ի 990 թուոջս գնաց Շահ Թամազն ՚ի վերայ Վրաց, եւ աւերեաց զՏփխիս` եւ զամենայն երկրին Վրաց եւ զբազում գերեցոյց, իսկ զթագաւորն Վրաց Սիմօն ձերբակալ արարեալ տարաւ ընդ իւր, եւ բռնութեամբ էհան զնա ՚ի հաւատոց իւրոց, որ յետոյ արձակեաց զսա ՚ի հայրենի աշխարհ իւր Վրաց տուն: Շահ Իսմայէլ որդի շահ Թամազին` ուր պաշտեաց համարձակ զհաւատս իւր, բայց յետոյ ըմբռնեցաւ` Սիմօն թագաւորս ՚ի յօսմանցւոց, եւ տարեալ եղեւ ՚ի յՍտամպօլ` եւ անդ սպանաւ, որպէս պատմէ զորմէ Առաքել Վարդապետն: Եւ ՚ի 1025 թուոջն` որք ոմանք անագորունք համախոհք լեալ խեղդեն զՇահ Թամազն ՚ի ներ բաղանեաց, եւ ոմն ՚ի յորդոց նորա Իսմայէլ անուն` զոր յառաջագոյն ՚ի հօրէն իւրմղ սակս իրիք ինչ յանդգնութեան արգելեալ կայր ՚ի բանդի. հանեալ ՚ի գանդէն` նստուցանեն ՚ի տեղի հօր իւրոյ, որ թագաւորեաց ընդ ամենայն ամս` 50:

Գ. ՌԻԵ: ՌՇՀԶ:

Արդ` որպէս անսացաք յետ Շահ ԹԱմազայ` սեպհականէ զպերճապատիւ իշխանութիւնն որդի նորա երկրորդ Իսմայէլ փոխանակ հօր իւրոյ: Սա ըստ որում ասեն` սուր ՚ի գործ արկեալ` սպան զիւր եւօթն եղբարս հարազատս եւ զբազում նախարարս եւ յառաջադէմս ՚ի զօրաց իւրոց, զոմանս յայտնի, եւ զոմանս ՚ի գաղտն, եւ գրեթէ` ջանայր սպառել զամենայն ազգս Պարսից: Եւ իբրեւ մտախոհք եղեն տիրատեաց ազգն Պարսից թէ` մերձ ընդ մերձ վերաժամանեալ է կորուստ անձանց իւրեանց ուստի ոմանց արք զօրաւորք համակցեալ խորհրդակցին , եւ գնացեալք ՚ի գաղտնի յանկարծօրէն յառնեն ՚ի վերայ երկրորդի Շահ Իսմայէլիս` եւ զանխլաբար սպանանեն զնա: Որոյ բովանդակեալ զժամանակ տէրութեան, ամս` 2:

Դ. ՌԻԷ: ՌՇՀԸ:

Եւ ապա միաբանեալ ամենեքեան գնան ՚ի Խորասան` եւ բերեն զԽուդաբանդայ եղբայր շահ Իսմայէլին երկրորդի, կացուցանեն թագաւոր ՚ի տեղի եղբօր իւրոյ: Սա էր որդի Շահ թԱմազին եւ եղբայր շհ Իսմայէլին, եւ էր անարի, եւ վատթար ՚ի գործ թագաւորութեան, նա եւ ՚ի յաչաց լուսոյ պակասեալ, որ հանապազ այպն առնէին զնա եւ կատակէին զանազանիւք եղանակօք ամենայն զօրք նորա: Իսկ ՚ի 1029 թուականիս գան զօրք բազումք ՚ի Բուզանդիոյ հրամանւ Սուլտան Մուրատի կայսեր որոց եկեալ մտանեն ՚ի սահմանս Պարսից տէրութեանն եւ առին զԹաւրէզ, Զերեւան, զԳանձակ, զԱրազ, զՇամքա, եւ մինչեւ ցանդր քան զդուռն ալանց: Իսկ շահ Խուդայբանդայս այս` ոչ ինչ արութիւնցուցեալ յազգին իւրում, մեռանի թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս` 2:

Ե. ՌԻԹ: ՌՇՁ:

Զկնի որոյ յաջորդէ զտեղի նորա Շահ Աբաս որդի նորա ՚ի Մաշատ քաղաքոջ: Սա նախ նուաճեաց ընդ ձեռամբ` զսահմանս Գիլանայ, որք ապստամբեալք էին ՚ի հօրէ նորա: Եւ ապա մինչ դեռ սա գնացեալ էր ՚ի յԱրտաւիլ` առ ՚ի բաշխել յնուէրս` եւ զընծայս ՚ի շիրմի հարցն իւրոյ եւ գաւոյ, գան յոգնաթիւ ազգ թաթարաց եօղբօկք կոչեցեալք, ՚ի Բալխոյ եւ ՚ի Բուխարէ` առին զհերի քաղաք, եւ զայլս տեղիս բազումս ՚ի սահմանաց նորա: Իբրեւ զայս լսէ շահ Աբաս` փութ ընդ փութ դառնայ անդրէն` եւ գնայ ՚ի վերայ թաթարաց. եւ գնացեալ զոմանց զորոց կոտորէ, եւ զոմանս փախուցանէ: Եւ ապա գնայ ինքն հզօր զօրութեամբ` եւ քաջաբաստ արութեամբ մտանէ ՚ի սահմանս սկիւթացւոց թաթարաց, ուրանօր սրոյ ճարակ տուեալ զյոգունս ՚ի նոցանէ յոխորդ եւ յանդուկն մարտիւ, եւ զորդի Արքայի նոցայ ձերբակալ արարեալ` դառնայ ՚ի տեղի իւր ՚ի Ղազբին: Եւ այսպէս նուաճեաց զթաթարսն զայնոսիկ ընդ իշխանութեամբ իւրով, եւ ՚ի հարկի կացոյց զամենեսեան, եւ տարածեալ ձգեաց զիշխանութիւն իւր ՚ի Խորասանայ մինչեւ ցԱրտաւիլ եւ ՚ի յԵրասխ գետ: Իսկ ՚ի 1052 թուականիս մերում խաղայ ՚ի Սպահանայ մեծ եւ առաջինս այս Շահ Աբաս ծանր հեծելօք, եւ յոգնախառն գումարտակօք` եւ աճապարեալ ընթացիւք գայ մտանէ ՚ի սահմանս Ատրպատականի, նախ հզօր մրտիւ էառ զԹաւրէզ ՚ի յօսմանցւոց, եւ ապա զՆախչուան, իսկ ՚ի գալ միւս ամին էառ զերեւն քաղաք: Եւ ՚ի 1064 թուոջս` գայ ՚ի Բիւզանդիոյ Ջղալօղլի սպարապետն բազմօք զօրօք ՚ի վերա Պարսից արքային շահ Աբասայ, վասն որոյ ըշտապեալ զհամայն բնակիչս Ատրպատական աշխարհի զհԱյ եւ զտճիկ, զջհուտ ՚ի միասին վարեալ եբեր ՚ի Հայաստան աշխարհէ, ՚ի Պարսկաստան, եւ բնակեցոյց ՚ի յԱսպահան քաղաքի, ընդ որոց եւ զհին Ջուղայի բնակիչսն` վարեալ եբեր ՚ի յԱսպահան, եւ ետ տեղի բնակութեան ՚ի հարաւակողմն առ քաղաքիս` յանկոյս գետոյն Զենտէրայ, ուր շինեցին ջուղայեցիք հրաշալի յօրինուածովք, բարձրաբերձ եւ գեղեցկազարդ շինուածովք, եւ ոսկենկար` եւ զանազան երփնափայլ երանգոց վայելչութեամբք զտունս եւ զյարկս բնակութեան իւրեանց, ըստ որում եւ զորոց պայծառութեանց ՚ի տեսողաց գերահռչակ իսկ է արդեօք: ուր եւ ջուայեցիք` գեր քան զառաջինն յղփացան եւ ճոխացան փարթամութեամբ, եւ պերճական փառօք: Բայց զկնի բազմաց ամաց ՚ի վերայ անցանելոց` բոլոր Ջուղայի հարուստք բնակիչքս զբիւրակերպ նեղութիւնս ՚ի յԱղուանից, եւ ՚ի Նադէր խրոխտ արքայէն, եւ ՚ի յայլոց ամեհի չարագոյն իշխանաց եւ մարզպանաց երկրիս կրեալք, փախեան ամենեքեան ՚ի քաղաքէս եւ գնացեալ` ոմանք ՚ի Հնդիկս, եւ այլք ոմանք յայլ վայրս աշխարհաց զետեղ կալեալ բնակեցան: Իսկ յարդիս հազիւ գտանի ՚ի Նոր Ջուղայս` երեք հարիւր տունք բնակիչք ՚ի Հայոց ազգէս, իսկ զատքն ՚ի միջ մերու բնակելոցն են ՚ի յազգէն պարսի, որք օր ըստ օրէ գան ՚ի քաղաքէն եւ սեպհականեն զկալուածս բնակութեան մերոյ, եւ ՚ի վերայ մեր իսկ բռնացեալ փռփահրեն: Ո՜հ` աւա՜ղ աղէտալի տեսութեանս մերոյ, եւ վատաբաղդ թշուառութեանս, քանզի պարտ իսկ է մեզ աստանօր` յորդորել զեղարամարս յաշխարհանուագ ձայնս, եւ միշտ լալ եւ ողբալ ՚ի վերայ բեկման ժողովրդեանս Աստուծոյ մերոյ, եւ ՚ի վերայ աւերման` խաթարման գեղեցկաշէն եւ հրաշալի բնակութեան մերոյ, վասն զի ըստ բնականի ենթադասութեան` ոչ ինչ արդեօք ՚ի յէիցս, ապականութեան առարկայի եւ ենթակայ իրողութեան իւրոյ ցանկայ: Արդ` աստանօր մեք ոչ միայն եւ եթ տեսանեմք զապականութիւնս մեր, այլեւ յաւէտ յամենայն բարեզարդութեանց, եւ յերեւելի շքեղութեանց ՚ի չիք դարձեալ զվայելչագեղ բնակութիւնս մեր ՚ի պերճախոհեմ, եւ վսեմախոհական անձանց, եւ ամենեւին իսկ ծայր ՚ի ծայր եւ անհետ իսպառ կործանեալ զերփնափայլագոյն յարկս բնակութեան նոցայ: Արդ` ուրեմն արդարեւ ո՞րպիսի քարասիրտ այն այր իցէ արդեօք` զի տեսանիցէ զբնակութիւնս գերփառունակ անձանց ՚ի հիմանց տապալեալ, եւ ո'չ ողբս առեալ փղձկեալ սրտիւ ողբասցէ ՚ի վերայ նորա: Ո՞րպիսի, եւ կամ ո՞վ այն այր իցէ իսկ, որ տեսանիցէ փոխանակ գերապանծ եւ հրաշատեսակ անձանց` ճագարք` եւ ոզնիք` գայլք` եւ աղուեսք, բնակեալք ՚ի մէջ գեղեցկազարդ ապարանից, եւ ոչ իսկ սրտառուչ սրտիւ ՚ի վերայ այնպիսի ձախողակ դիպուածոց հառաչեսցէ: Ո՞րպիսի այն իցէ այր` զի տեսանիցէ փոխանակ լալոյ տաղյոց երեխայից (որք սովորեն ՚ի յօրորոցէ արտագոչեալ աղիողորմ ձայնս քաղցրական) եւ կամ փոխանակ ոսկիակազմ օրօրոցաց, յորս դնեն զմանկունս, զորջ գազանաց լեալ տեսանիցէ, եւ զձայնս կաղկանձողականս` եւ զկնծկնծողականս ՚ի կորեանց գազանաց լուիցէ, եւ ոչ իսկ կարի ողբասցէ: Ո՞վ արդեօք այն իսկ իցէ այր` զի տեսեալ իցէ երբեմն զքաղաք ինչ յոյժ պանձալի յօրինուածովք` եւ ամենայն զարդուք պերճապաճոյճ պանձացեալս, եւ ապա տեսանէ ՚ի յամենուստ ակաղ“եալ եւ լցեալ անբարեքավայելուչ եւ դժպատեհ արկածիւք, նա իսկ բոլորովիմբ միայնգամայն ըմբոշխնեալ զբաժակ ծայրագոյն թշուառութեան եւ գլխովին իսկ աղարտեալ` եւ աղաւաղեցեալ ՚ի յամենայնէ բարեզարդութեանց եւ ոչ նստեալ բազմահեծ ձայնիւ ողբս առցէ արդար եւ աղիողորմ եւ արտասուայորդոր լալուք ՚ի վերայ քաղաքին, եւ կսկսծագոյն իսկ հառաչանօք աւաղեսցէ զայն քաղաք: Ապա զմէ՞, եւ կամ թէ էր արդեօք հեղգասցուց առ ՚ի արտասուաթորիւ աչօք լալ եւ ողբալ ՚ի վերայ խանգարեցման բազմամարդ եւ յոգնախումբ բնակութեանս մերոյ, քանզի արդարեւ այսօր յայտնապէս տեսանեմք զբնակութիւնս մեր նուազեալ ՚ի գեղեցկանսեհից անձանց, եւ բոլորովիմբ ներգեւեցեալ ՚ի շքեղութեաց: Իսկ եթէ եւ (ի վերայ կործանման բնակութեանս մերոյ ոչ լալ պարտաւորեսցուք, (զի մի օրինակաւ ապաքէն ցապաք անցանելոց է աշխարհս ըստ կարծեաց ոմանց) սակայն ՚ի վերայ բեկման ազնուագունեղ բնակչաց սորա թարց իրիք սպուժելոյ գոնեա պարաւանդեսցուք յարաժամ լալ եւ ողբալ: Բայց արդ` լուարուք ինձ երկայնամիտ հայեցողութեամբ` զի ասացից ձեզ: Արդ` լացէ լացէք եւ ողբասցէք նա իսկ ՚ի վերայ չքնաղագեղ եւ պանձալի բնակչացն` որք բարձեալ են իսպառ եւ ոչ երեւին ՚ի միջոց, միայնագմայնըն որում եւ ՚ի վերայ չնաշխարհիկ եւ ՚ի գեղեցկազարդ եւ յոսկէզօծ բնակութեանց նոցա: Ուր այն ժամանակ ոսկեզօծ` զի զՆոր Ջուղայ բնակութիւնս մեր յղփացեալ յօրանայր պերճապատիւ եւ արդարակշիռ իշխանօք: Ուր արդ իցէ զայն բարեբաստութիւն որով լցեալ իսկ էր զժամանակն զայն արամբք իմաստնովք: Ուր այն ժամանակ` որ ունէր յինքեան ամփոփեալ զորս կորովիս, եւ զԱստուածաբան սոփեստէսս, որ մի ՚ի յորոց` էր երանելի եւ Տիեզերալոյս Երջանկափառ Վարդապետն Յոհաննէս, նա եւ այլք ոմանք, որք ափիբերան առնէին զկաճառս եւ զխումբս մոլեգնեալ եւ կատաղի Պարսկայնոց, եւ վայրաղօղանջ հերձուածողաց եւ հերեսիովտաց: Ուր այն ժամանակ արդեօք“, յորժամ խայտային եւ ցնծային ամենեքեան առ հասարակ ամենապարծ փառօք, որպէս զծառս տերեւախիտս ՚ի գնացս ջուրց: Ուր արդեօք մերայն հանդէս ճոխութեան, յորժամ պալատք եւ տուն մեծամեծ եւ յարգելի ազնուականաց մերոց շքեղ փառօք ճոխանայր: Արդ` այժմ զայնոսիկ ամենայն բարձրեալ են ՚ի միջոյ, եւ ապաքէն ոչ եւս իսկ երեւի նշմարանք եւ շաւիղք ինչ ՚ի նոցունց, զի ՚ի բազմութենէ ծովածուփ մեղաց մերոց` բնաջինջ եւ անհետհ կործանեցան բնաւքն: Նա իսկ աստանօր աւասիկ փոխանակ գառանց` գայլք` ընդ արանց` տմարիդկք, եւ փոխանակ յոգունց իմաստնոց` յիմարք եւ ծոյլք բազումք, որ մի ՚ի յորոց` նախադասն ես իսկ եմ ստուգիւ, որովք քայքայեալ եւ խրամատեալ` իսկ լինի ենթակայ զանկուածոյս մերոյ, որպէս եւ յայտնի իսկ գրեթէ եւերւի լու ՚ի լու ամենեցուն: Աւա՜ղ եղկելի եւ վշտափախիծ տեսութեանս: Աւա՜ղ առաջնոյ եւ նախեղակ բարեբաստութեան մերոյ, յորմէ տարագրեալ զրկեցաք, եւ փոխանակ այնց բարութեանց` զգձձատեսակ եւ զդժնդակագոյն վտանգս համբուրեցաք: Քանզի արդարեւ հասին ՚ի մեզ աւուրք չարութեան, եւ զվերջինն ընկալաք զայն թշուառութիւն, որով եւ ճնշեալ ընկլուզաք ՚ի ներ բնաւից եւ անհնից չարեաց: Արդ` ես ոչ սգամ եւ լամ այնորիկ աղագաւ զի արժանապէս ընկալաք զհատուցումն մեր ՚ի յարդարադատ թագաւորէն, զի Արդար է Տէր, եւ զարդարութիւն սիրէ ըստ սաղմոս երգուին, այլ լամ եւ ողբամ ՚ի վերայ բիւրակերպ անիրաւութեանց մերոց, յորժամ զմտաւ ածեմ զանճառ եւ զանհուն մարդասիրութիւնն եւ զերկայն մտութիւնն բարերարին Աստուծոյ, եւ տեսանեմ յայտնապէս եւ բաց երեւակի իսկ արդեօք` զանիրաւութիւն, եւ զխստութիւն ապիրատի մարդկայնոյս բնութեան: Վասն զի ըստ սրբոյ Գրիգորի Նարեկացւոյն` եթէ սպառնայ պատուհասելով զմեզ` մեք ոչ քստմնեալ զարհուրիմք, եւ եթէ իսկ յանձանձեալ արգահատէ զմեզ մեղմով` եւ հեզիկ հանդարտութեամբ ճոխացուցանելով զմեզ պճնազարդ փառօք` մեք ոչ երբէք անսամք` եւ լսեմք արդեօք ձայնի Տեառն Աստուոծյ մերոյ, որ յարաժամ կոչէ զմեզ մարգարէիւն գորովալիր ձայնիւ առ յիւր բարութիւնս` Դարձարուք առ յիս, եւ ես դառնամ առ ձեզ: Սակայն մեք այսու ամենայնի բարերարութեամբ` ոչ զգաստանամք, եւ ոչ իսկ զգամք զմոլորութիւնս մեր, եւ ոչ զղջանամք ՚ի ժանտաբեր անիրաւութեանց, եւ ոչ դառնամք առ Տէրն մեր գթած որ յամենայնի եւ ամենայնիւ կարող է փրկել եւ կեցուցանել զկորուսեալ, եւ վերստին շքեղացուցանել` զանշքացեալս: Ուստի մնամք պարտապան բիւր պատժոց, եւ նա տակաւին իսկ ներէ եւ երկայնամտէ մեզ, իսկ նա եւ ինքն Ամենակարող կայ արդեօք ՚ի տարակուսի վասն մեր` թէ զինչ արդեօք ընդ մեզ արասցէ: Արդ` ոչ ապաքէն Սաբաւովթ եւ Ապէնիազ Տէրն տնկեաց զմեզ որթ սորեկ, այսինքն ընտիր` զի բերցուք խաղող, այսինք`ն պտուղ արդարութեան, եւ բարեգործութեան, ապա մեք ընդէր իսկ բերեմք վասն այգետեառն փուշ, այսինքն` անիրաւութիւն եւ անզջղութիւն որով իսկ եւ իսկ հեղձնումք, եւ անպտուղ մնամք ՚ի բարեաց գործոց, ուստի եւ լուցիկ լինիմք պէպսիսաբար պատժոց, եւ հրոյն յաւիտենականի: Որպէս եւ բարեգոթն Աստուած ՚ի ձեռս մարգարէին Եսաեայ գանկատէ ասելով թէ` դատարարէք ընդ իս, եւ ընդ այդի իմ, զի՞նչ ինձ պարտէր առնել այգւոյ իմոյ, եւ ես ո'չ արարի: Ցանկով (ասէ) պատեցի ձողաբարձ զարդարեցի, եւ տնկեցի որթ սորեկ` զի բերցէ ինձ ողկոյզ, եւ եբեր փուշ: Ո՜հ ո՜հ թշուառական եղկելւոյս` տեսէք ով մարդիկք տեսէք լուարուք եւ զարհուրեցէք թէ որպէս արդեօք նոյն ինքն Աստուած վճիռս հատանէ արդար դատողութեամբ վասն փշաբեր այգւոյն ասելով թէ` Ես ինձէն պատմեցից թէ զինչ արարից ընդ այգի իմ: Բարձից (ասէ) զցանկ նորա, եւ եղիցի ՚ի կողումն եւ լքից զայգի իմ, եւ մի հատցի, եւ մի բրեսցի: Բուսցի եւ աճեսցի ՚ի նմա փուշ իբրեւ ՚ի խոպանի, պատուէր տաց ամպոց իմոց` զի մի տեղասցեն այգի իմ: Տեսեր արդեօք զպտուղ անիրաւութեանց մերոց, քանզի նա եկաց մնաց ցբազում ժամանակս երկայնամտելով մեզ` զի արասցուք զիրաւունս եւ զարդարութիւն, մեք լքեալ թողաք ՚ի բաց զայսոսիկ (որք հաճոյքն են կամաց բարերաին Աստուծոյ, որով եւ իսկ շինի աշխարհ, եւ բարգաւաճ փոռօք պերճանայ ազգ) գործեցաք եւ արարաք զանիրաւութիւն եւ զչարութիւն: Ուստի ՚ի բաց թողեալ եղաք ՚ի վերին խնամոցն, եւ ՚ի շնորհաց Տեառն մերժեցաք, վասն որոյ եւ զանազան պատիժք եւ պատուհասք շուրջ զմեօք յար մի զկնի միոյ պարաւանդեցան: Արդարեւ վա՜յ է մեղաւորին յամենայն կողմանց, եթէ ոչ դարձցի յետս յանօրէն գնացիցն, քանզի որպէս ասէ` Յովսեպոս` 8 Դպրութեանս եւ 2 գլուխ ` Անէ լռութիւն ոչ կարէ փախչիլ ՚ի բարկութենէ Աստուծոյ եւ ոչ անզօր իր է յարդարութիւն, այլ երբեմն յիւրով արհամարողացն վրէժս պահանջէ, եւ մեծագոյն պատժոյ մատնէ զդատապարտեալս, յորժամ զինքեանս ազատեալս գոլ վարկանեն` այնու զի ոչ առժամայն վասն յանցանաց պատժեցան:

Քանզի որպէս ասէ գերահրաշ իմաստունն Սողոմոն` Մեղքն թշուառական առնէ զժողովուրդս: Եւ դարձեալ գրէ հանգոյն սմին թէ` Թագաուր արդար կանգնէ զաշխարհ, այսինքն` արդս` որ տէրէ եւ թագաւոր ամենայն ձեռակերտացն Աստուծոյ, յորժամ կեցցէ արդարութեամբ` կանգնէ զաշխարհ, իսկ եւ թէ կեցցէ անիրաւութեամբ` կօրծանէ. ոպէս եւ ասէ, թէ` Իսկ այր անօրէն կործանէ: Եւ դարձեալ նոյն պնդէ` Արդարութիւնն` բարձրացուցանէ ազգք, իսկ ազգք նուազեցուցանէ մեղք: Նմին կարի ամենազօրն Աստուած Մարգարէիւն Եսայեայ կշտամբէ զժողովուրդս ապաշնորհ եւ ապերախտ քան զէշս եւ քան զամենայն հոյլս պաճարեղինաց անմտագոյն եւ յիմարագոյնս կոչելով: Որդիս ծնայ (ասէ) եւ բարձրացուցի, եւ նոքա զիս անարգեցին, ծանեաւ եզն զստացիչ իւր, եւ էշ զմսուր Տեառն իւրոյն եւ ԻՍմայէլ զիս ոչ ծանեաւ, եւ ժողովուրդ իմ զիս ՚ի միտ ոչ էառ: Ուստի եւ ապագայիւն իսկ վայ ասէ ՚ի ազգի մեղաւորի, ժողովուրդ որ լի է մեղօք, մերժի ժանգ, եւ որդիք անօրէնք, թողին զտէր եւ բարկացուցին զսուրբն Իսրայէլի օտարացան` եւ յետս կացին: Զի՞ եւս յաւելուք` վէրս առ վերս անօրէնութեան: Վասն որոյ եւ ապագայիւն եզրակացուցանէ զնախադասեալ բանս իւր ասելով: Երկիրն ձեր աւերակ, քաղաքն ձեր հրձիգք, զաշխարհն ձեր առաջի ձեր օտարք կերաիցեն աւերեալ եւ կործանեալ յազգաց օտարաց: Ո՜հ, սարսռելի եւ սարսափելի վճռահատութեանն Աստուոծյ որ առ չարաբաստիկ յանցաւորս, տեսիլ մի թէ արդեօք եթէ որպիսի անտանելի եւ անըմբերելի վրիժուց եւ տանջանաց իսկ մատեաց զդատապարտեալս: Ուրեմն` ճահ իսկ է եւ արժան` տեսանել զայսոսիկ, եւ զգուշ լինիլ յարկածից մեղաց, եւ զգաստացեալ իսկ բացցուք զաչս մտաց մերոց, զի ՚ի յանիմանալի եւ յանմատչելի լուաց Աստուածութենէն նշողիւք արտափայլեալ ճառագայթեցսի, որով կարասցուք իսկ զղջանալ ՚ի մեղաց, եւ առ Աստուած մերձենալ: Զի մի լիցի թէ` եւս քան զեւս ըմբռնիցուք ՚ի տոռունս գաղտնորսակ որոգայթաւոր պատուհասից, եւ մի եւս սաստկապէս քան զայս` մխլծեալ գահավիճիցուք ՚ի յանդունդս յաւէտագունից թշուառութեանց: Այլ որովհետեւ ամենայն գոյք ոչ ըղձան քայքայման եւ ապականութեան իւրեանց, այլ ըստ յամենայն զօրութենէիւրեանց ՚ի բաց հերքեն եւ ատեն զապականիչս իւրեանց, եւ ցանկան իսկ յարամնալ եւ իբրեւ տեսանեն զինքեանս նուազեալ` կորովաբար խնչրեն ամենայն կերպիւ զկազդուրումն: Ապա քանի՞օն առաւել մարդս (որ ասի ըստ Սուրբ Գրոց պատկեր նախատպին Աստուծոյ) պարտ իսկ է արդեօք ոչ բաղձալ ապականութեան իւրոյ, այլ յարաժամ գուն գործել, եւ հնարս հայթաթանաց խոհականութեամբ մարթել, զի գէթ միշտ զառողջ զիւր պահեսցէ բնութիւն ՚ի յակաստանի: Ահա ուրեմն` եզրակացութիւնս մտածելի է, ՚ի ձեռն յառաջ ասացեալ նախադասութեանս մերոյ, եւ այլն:

Քանզի հզօր սոփեստէսն Սաղմոս ասէ թէ` Տուր իմաստնոյն պատճառ, զի առաւել եւս իմաստնագոյն լիցի:

Ուրեմն այսքանս կարճ ՚ի կարճոյ տուան ձեզ զառհաւատչայ, թէ` ո՞րպիսաբար կեալ արժան է մեզ` զի կեցցուք:

Ապա զմիտս ունօղաց յոյժ եւ յոյժ հերիք է եւ բաւական:

 

Այսքան բաւական համարեցաք վասն ներկայ Ազդարարիս ընթերցողացն, եւ ըստ խոսման մերում զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոց եմք ՚ի հետեւեալ Ազդարարոջսն:

երես 222.

*************************

Մխիթարութեամբ ընծայեմք յասարակութեանց նորոգ պատմութիւն Հէյիդարալի խանին, զոր գրեցաւ ՚ի Պարոն Յակոբ Սիմոնեանէն ըստ իւր բորբոքման սիրոյ եւ վասն երջանկութեան Ազգիս մերոյ եւ վասն յիշատակ իւրոյ, յուսամք հանդիպիլ հաճոյութեան ընթերցողաց առ ՚ի Պատիւ յեղինակին:

Թէ եւ պատշաճ էր յատուկ տպիլ, բայց ՚ի տարբերութենէ սուղ ժամանակիս ընծայեցաք յԱզդարարոջն, մինչ ՚ի յաջող ժամանակի ելցեն ՚ի խնդիր յատուկ տպեցման:

Հաւատամք պահպանօղք Ազդարարին հասու լիցին տնկեցելոյն իւրեանց զոր զպտուղ երջանկութեան երեւի պարզապէս այսու յուսամք որքան զկեանքն Ազդարարին տեւէ, այնքան զվաստակս ուսումնասիրաց երեւելոց է վասն օգնութեան եւ երջանկութեան Ազգին Հայոց:

 

ԳԻՐՔ ԶԲՕՍԱՆԱՑ ԵՒ ԹՈՒՂԹՔ ՔԱՂՑՐԱԼՈՒՐՔ

 

Յորս ընթեռնանին վարք արարմունք, եւ բարքն ճարտարագունեղ բանաստեղծի. Նավաբ Հէիդարալի Խանի, եւ մեծ Սպարապետի Հնդկաց Սրընգաթան քաղաքի:

Յարմարեցեալ եւ Շարադրեցեալ Սիմէօնեան Յակոբէ Այուբեանց Դավրիժեցւոյ Նոր Ջուղայու. ՚ի յօգուտ եւ ՚ի զուարճութիւն ազգին Հայոց

 

՚ի Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու ամենից Հայոց Սրբազնասուրբ Կաթուղիկոսի:

 

Եւ ՚ի Յառաջնորդութեանն Նոր Ջուղայու Տեառն Յակոբ Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին:

 

Եւ ՚ի թագաւորութեան Երկրորդի Հերեկլայ Արքայի վրաց:

Յամի Մարգեղութեան Փրկչին մերոյ 1791

Եւ ՚ի թուականութեան Հայոց 1240

 

Եղեւ ՚ի Հնդիկս ՚ի Մայրաքաղաքն Մադրաս:

 

Առաջաբանութիւն Գրքոյս:

 

Զի ՚ի բարս մարդոյ` բնաւորեալ է յարակայութեամբ գոլով գործոնեայ, որով միշտ ցանկայ, եւ ըղձայ եւ ձկտի առ բարիսն, որպէս զի ցանկութիւնն մտաց` եւ շարժումն զօրութեանց հոգւոց իբր գտիչ իմն լիցի բարեացն գործոց:

Եւ թէպէտ իղձս այս եւ տարփումն մտաց ՚ի մարդս, բայց այնքան յամր ընթացէ առ բարին որպէս զկրիայ: Վասն զի ջանք եւ հոգք մարմնոյ ծանրաբեռնեցեալ են ՚ի վերայ մտաց մարդոյ եւ ո՞վ է որ արիացուցանէ զանձն իւր ՚ի ներքոյ ծանրութեան բեռին գոլով եթէ ոչ գացէ բանականութեամբ զվայելիւր: Եւ նախապէս արիացուցիչք են գիրք Աստուածային. եւ երկրորդապէս ուսումն, ընթերցումն Սրբոյ Գրոց: Որպէս ասէ մերձեցարուք առ Աստուած, եւ մերձեսցի առ ձեզ: Նաեւ գործակից լինի Հոգին Սուրբ փչմամբ շնորհաց իւրոց. եւ տեսցէ զճանապարհս նորա. որպէս արձակեալն ՚ի Նոյէ աղաւնին: Եւ դառցաւ առ նա ընթ երեկո: Եւ ունէր տերեւ ձիթենոյ զշիւղ ՚ի բերենի իւրում: Զոր բարի համբաւ հռչակէր, եւ րախացուցանէր զամենեսեան որք բնակեալք էին ՚ի նաւին. վասն դադարումն ջուրցն յայտնէր. նմին սարասի որք մի անգամ զիմաստս հռչակեն ՚ի լուր ներկայելոց, եւ ապագայից, ըստ փրչականին որ ասէ` մարդ բարի ՚ի բարի գանձուց սրտի իւրոյ հանէ զբարի, եւ թէ ծառ բարի, պտուղ բարի առնէ: Եւ արդ զինչ են բարիք` եթէ ոչ բարեկարգութիւնք, եւ վարք հնոց, եւ նորոց ՚ի ժամս եւ ՚ի դարս անցաւորաց որոց զգալս նշմարեմ, եւ նարդենիս ելոցս աչօք տեսանեմք: Եւ թէպէտ բովանդակիչք եւ գտիչք են ժամանակք` համբաւոյ, եւ լրոց, եւ ամենայն գործոց սկզբնաւորելոց լիցին եւս վախճանք ՚ի ժամանակաց: Բայց լուրք, եւ համբաւք բազումք գոն ՚ի վերայ յերկրի պէս պէս, եւ զանազան, որք առ այլ, եւ առ այլ իրս վերաբերեն: Եւ առ մեզ ոչ են հաւաստիք, որովք զոմանս ՚ի սոսկ մտածութենէ յառաջ եկեալս նշմարեմք, որպէս զհարալէզին, եւ ձիակապկին, եւ զայլոցն նմանեաց: Իսկ հաւաստիս, եւ ճշմարիտս ընդունիմք զայնս որք ենթակայացեալք են աչաց ՚ի տեսանել, եւ եւ ականջաց առ ՚ի լսել, որք կանխեալք կան ՚ի ճշմարտութենէ թիւ բազմութեան ՚ի միոջէ: Զի նովաւ կեամք, եւ ՚ի նմանէ բարեկարգիմք, եւ առ նմայ ցանկալ հարկաւորիմք ամենեքեան: Եւ որք միանգամ ցանկացան պատմիչք լինիլ բանիւ, եւ գործով եւս փութացան առ այնս ՚ի կատարումն վերաբերել, ոմանք ՚ի նոցանէ ՚ի նախ եղելոյ իրաց արարեալ սկիզբն ետուն մեզ զգլուխ գրոյն, քանզի ընկալեալք էին զայն զոր ոչ կարօտանային նիւթական շնորհաց` զի սու զիմանալիսն փութացեալ` զգալիսն զանց առնէին, եւ այնքան ընդունակ էին շնորհաց, որով զանցեալս իմացմամբ հանդերձելոցն եւս նախատես լինէին: Եւ զայլք լուեալ եւ կէսք ականատսս լեալս գրէին, որպէս նախապատումն մեծն ՚ի մարգարէս, Աստուածայինն Մօսէս զսկիզբն լինելութեան արարրածոցս եւ զայլս որք հրաշագործեցան յԱստուծոյ խորհրդածեալ ՚ի Հոգւոյն Սրբոյ պատմեաց զոր ոչ էր տեսեալ զգալի աչօք, գրեաց եւ զայլ զերիս գրեանս որպէս զելսն ազգատոհմին իւրոյ յԵկիպտոսէ, եւ զազատութիւն ՚ի տան ծառայութենէ փարաւօնի: Յոր մասնաւոր ինչ եղեալ էր նախ քան զնա յԵկիպտոս գրէ, զոր լուաւ ազգացն յեբրայեցւոցն: Եւ զյոլովս ՚ի նոցանէ զոր աչք իւրովք ետես, եւ ապա ՚ի կարգին զայլս եւս երիս գիրսն` որք վասնհրէիցն օրինադրեցան յԱստուծոյ գրէ մինչեւ ցօր վախճանի իւրոյ, դարձեալ յետ Մովսէսի զոր ինչ դիպուածք եղեն ՚ի ժամանակս Յեսուայ որդւոյ Նաւեայ, եւ պատերազմ ընդ այլ ազգիսն յաւուրս դատաւորացն Իսրայէլի, այլք գրեցին, նոյնպէս եւ զորս ՚ի թագաւորութեանց գիրս իրք գործեցան, եւ զարանց սրբոց զմարգարէութիւնս, որպէս սաղմոսն Դաւթի, եւ իմաստութիւնն Սօղոմանի, նա եւս զորս ՚ի Պարսից եւ ՚ի Մարաց, եւ Յունաց, եւ որ զկնի հռոմայեցւոց անցք անցին ընդ հրէայսն, զայ ամենայն ըստ զանազան ազգաց, եւ ժամանակաց պատմութիւնք գրեցան ՚ի ձեռս բանասիրաց, որպէս Բարոնիմոս, եւ Ովրատիոս, եւ այլ բազումք, իսկ որ յազգիս մրոյ պատմիչք եղեն զանազան անցիցն, եւ զեղելոցն կամ եղեւ զիս յիշել` զոր տէր հատուսցէ զբարիս ըստ իւրաքանչիւր բարեացն գործոց, եւ զջանս, եւ զվաստակա նոցա մի ունայն թուեսցէ, այլ բարեացն զբարիս վարձատրելոց է ըստ չափուց, եւ ըստ վաստակոցն մշակաց յայգուէ մինչի յերեկոյ եկելոցն ՚ի յայգիս Աստուծոյ մշակելով, սկսեալ ՚ի յետնոցն մինչեւ յառաջինսն: Բայց յորժամ ողորմեցաւ Տէր, կատարեցան գրեալքն, հաշտեցաւ Հայրն Աստուած առաքմամբ Բանին Միածնի, եւ փչմամբ Հոգւոյն Սրբոյ, բազմացոյց զիմաստութիւնս` եւ լիացոյց գիտութեամբ զաշխարհս նախապէս մեծաւ ջանիւ հնարեաց Սուրբն Մեսրոպ զտառս, Հայոց տեսլեամբ աջովն բարձրելոյն եւ գրեաց զայբուբեն եւ զայլս հանդերձ Դանիէլիւ. եւ ապա լցաւ զազգն մեր գիտութեամբ, թարգմանեցին զհին եւ զնոր գրեանս, եւ զզանազան պատմութիւնս:

Նախապէս պատմութիւնք

Ագաթանգեղոսի զոր վասն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին Հօրն մերոյ, եւ Տրդատայ Թագաւորին, ՚ի ժամանակս նոցա զեղեալս պատմէ:

Մեսրօպ Երէցն պատմէ վասն Սրբոյն Ներսեսի Հայրապետին:

Մովսէս Խորենացին չորս հատոր յԱդամայ մինչեւ Զենոն Կայսր 9 վկայէ Թոմաս Արծրունեաց պատմագիրք, բայց այժմ զերիս հատորս միայն տեսանեմք:

Կորիւն թարգմանիչ որ է պատմութիւն Սրբոյն Մեսրպայ Հայրապետին:

Խոսրով թարգմանիչ որ է պատմութիւն Սրբոյն Սահակայ Հայրապետին:

Եղիշէ վարդապետ որ է պատմութիւն Սրբոց Ղեւոնդեանց, եւ Վարդանանց:

Ղազար Պարպեցի ճարտասան պատմագիրք` ՚ի մահուանէ Սրբոյն Սահակայ մինչի Զենոնի Կայսերն:

Բիւզանդ որ զեղեալ իրս պատմէ` Հայոց աշխարհիս, իբր զմնացորդս նախկին պատմագրաց, հատորս վեց:

Զենոբ պատմագիրք որ է պատմութիւնն Տարօնայ, Սուրբ Կարապետին, եւ յաղթութիւնք իշխանացն Տարօնայ որ առ Խոսրով Պարսից արքայն:

Հերակլ յԵւսեբիոսէ եպիսկոպոսէ` ասացեալ սակս պատերազմացն Հերակլի եւ Խոսրովու, եւ այլ բանք պիտանիք:

Անանիայ Շիրակացին սկիզբ արարեալ յԱդամայ համառօտ գաւազանաւ իջանէ` մինչեւ ՚ի ժամանակս Անաստասայ Կաթուղիկոսին:

Ղեւոնդ պատմագիրք որ է պատմութիւն անօրէն ազգի չարի:

Շաբուհ պատմութիւն որ է գիրք Սրբոյն Սմբատայ` ստրատելատին, եւ այլ սուրբ նահատակացն թուին Հայոց ԿՃԲ:

Յովհաննէս Կաթուղիկոս ազգական սրբոյն Մաշտոցի սկսեալ յԱդամայ մինչեւ ՚ի թիւն ԿՃԿ ՚ի կատարումն Սմբատայ թագաւորին:

Մովսէս Կօշան Կտուեցի որ է 3 հատոր Աղուանից պատմութիւն:

Ուխտանէս որ է պատմութիւն բաժանման Վրաց եւ Հայոց:

Թօմաս պատմագիր որ է Բ հատոր պատմութիւն Արծրունեաց սկսեալ ՚ի Նոյէ մինչեւ ՚ի Կաթուղիկոսութիւնն Ախթամարայ:

Ստեփանոս Տարոնեցի որ եւ կոչի Ասողիկ Գ հատոր սկսեալ Յաբրահամէ մինչեւ ՚ի մահն Գրիգորի Նարեկացւոյն ՚ի ԴՃԾԲ թուականին:

Արիստակէս Լաստրովարդացի սկսեալ ՚ի ԴՃԾԲ թուականին մինչի ԵՃԼ թուին ողբերգական դիմօք:

Յոհան Կոզեռն արարար ՚ի ժամանակս իւր զոր ինչ եղեւ:

Յոհան Տարօնեցին` որ է պատմութիւն բագրատունեաց:

  Սարկաւագ վարդապետն սուրբն Յոհաննէս արար յեկեղեցական պատմագիրք:

Մատթէոս Ուռահեցի պատմութիւն աւերման աշխարհիս Հայոց` սկսեալ ՚ի ԺՃԼ թուէն մինչ ի ԶՃ թուականն:

Սամուէլ երէց արար զքնիկոն գաւազանագիրքն:

Մխիթար Անեցի որ է պատմութիւնն Անւոյ քաղաքին եւ այլ ինչ բանք պիտանիք:

Ներսէս Շնորհալւոյն որք վիպասանական վասն նախնեացն եւ վասն առմանն Ուրհայոյ, եւ Երուսաղէմի:

Վահրամայ որդւոյ Տիգրանայ, եւ որք զկնի բանից Սրբոյն Ներսեսի` ՚ի նոյն ոճս առեալ սակս տանն Ռուբենեանց:

Սմբատ պատմագիրքն եւս վասն թագաւորութեանս Ռուբենեանց:

Մխիթար Գոշն արար պատմութիւնն պիտանի սակս հեւուածողաց:

Յոհանէս վանականն որ ինչ ՚ի ժամանակս իւրոյ եղեալ էր սակս թաթարացն:

Կիրակոս պատմագիրք` եւս վասն ազգին թաթարաց եւ այլոց պիտանեաց բանից:

Գրիգոր պատմագիրք, եւս վասն թաթարաց` մինչեւ ՚ի ժամանակս Կոստանդնու մեծին Կաթուղիկոսին:

Վարդան վարդապետն սկսեալ յԱդամայ մինչեւ ԷՃԺԵ թուին:

Ստեփաննոս Սիւնեցին` որ է պատմութիւն, եւ կոչի Տթեւու կոնդակ:

Մխիթար Այրի վանեցի` համառօտ գաւազանաւ մինչի ԷՃԿ թուին:

Թօմաս Մեծօփեցի` աշակերտ Սրբոյն Գրիգորի Տաթեւացւոյն երկու հատոր պատմութիւն վասն Թամուր Կաղին, եւ չարախաղաց նորին, եւ միւսն վասն նորոգութեան Կաթուղիկութան Սրբոյ Էջմիածնին:

Առաքել Դավրէժեցին` պատմութիւն Պարսից բռնաւորաց եւ գրութեանն Հայոց, եւ վարք կաթուղիկոսացն:

Զաքէոս պատմագիրք երկու հատոր, սկսեալ ՚ի բանիցն զկնի առաքելի պատմագրին, մինչի ՌՃԾ թիւն:

Տէր Յովսէփ Ջուղայեցւոյն պատմագիրք` որ կոչի քնիկոն յԱդամայ մինչի ՚ի ՌԲՃ թիւն, յորս գոն զանազան ասութիւնք ՚ի վերայ աստուծայնոց արանց. եւ պատմութիւնք Հայոց իշխանաց եւ թագաւորաց, եւ վասն ամենայն անցիցն անցելոց զոր տեսողացն է յայտնի:

Խաչատուր վարդապետէ պատմագիրք` վասն բռնակալութեացն Պարսից, եւ թագաւորացն նետողաց, եւ վասն ժառանգութեանցն Հայոց, եւ նահանգաց նոցին, այլեւ գետոց, եւ լերանց Բ հատորս արարեալ է` վասն անցելոցն, եւ ներկայիցն, զոր ունի պարաւանդեալս յինքեան, զբազում եւ զզանազան պատմութիւնս:

Յակոբ Շամիրեան է Ջուղաեցւոյ` պատմագիրք յորդորակ կոչեցեալ, յորս գոն պատմութիւնք, յադամայ մինչեւ ՚ի ՌՃՄԻթիւն, վասն հսկայից թագաւորաց, եւ իշխանաց, եւ մանաւանդ վասն ժառանգութեանցն Պայոց, եւ բնակութեանց նոցայ, աշխարհագրութիւնք, լերանց եւ դաշտաց, եւ գետոց: Զոր Տէր Աստուած վարձատրեսցէ բոլորեցունց, որ միանգամ աշխատեցան բանիւք կամ գործովք վասն վայելման ապագայիցն, եւ հանդերձելոցն ըստ ասիցն` թէ այլք վաստակեցին եւ դուք ՚ի վաստակս նոցա մտիք: Եւ զինչ ասացից սակս պատմութեանցն այնոքիկ որք ՚ի մերմէ բանասիրաց թարքմանեցեալք գոն յալոց լեզուաց ՚ի մեր զելուս:

Յովսէփոս ՚ի Յունաց լեզուէ եղեւ թագրմանեցեալ, սկսեալ յետ Մակաբայեցւոց մինչի ՚ի ԽԲ ամն Քրիստոսի, վվասն կործանման հրէից եւ քակման տաճարին, ԻԸ հատորք:

Երանոսի հետեւողի առաքելոցն, ՚ի Յոնաց լեզուէ սակս առաքելոցն գործոց, եւ վասն բանից հերձուածողացն:

Եւսեբի պատմագիրք էկլիէսիաստիկոյ` Գ հատոր, առաջին սկսեալ յԱդամայ մինչեւ ՚ի Քրիստոս, երկրորդն ՚ի Քրիոտսէ մինչեւ ՚ի մեծն Կոստանդիանոս, եւ երրորդն վարք Սուրբն Կոստանդիանոսի թագաւորին, գիրքս այս թարմանեցեցեալ եղեւ ՚ի յունական լեզուէ:

Աթանաս Հայրապետն զվասր միանձանց, եւ խոստովանութիւնն զուղղափառաց թարգմանեցեալ է ՚ի Ղապտոց լեզուէ:

Եպիփան Կիպրացի` Բ գիրք ՚ի Յունաց լեզուէ` Ա պատմութիւն նախահարց, եւ մարգարէից, եւ Բ բացայայտումն բանից` ութսուն հերձուացողաց, որք երեւեցան մինչեւ ՚ի ժամանակս իւր:

Արեւելեան վկայիցն պատմութիւնք` զոր թարգմանեցաւ սրբոյն Յաբրահամու խոստովանողէ մինչ բանդարկեալ կայր ՚ի Պարսիկս սակս խոստովանութեանն Սրբոյ հաւատոյ ՚ի պարսից լեզուէ:

Սոկրատ սկսեալ ՚ի Կոստանդիանոսէ մինչեւ ցմահն Թէոդոսի փոքու հատորս Է եւ զայս եւս Յունաց լեզուէ թարգմանեցաւ զոր համառօտեցաւ վասն խնդրոյ ներսեհի իշխանին ՚ի ժամանակս Կաթուղիկոսութեանն Անաստասայ, եւ այժմ զերկուսն միայն երեւի զոր ասեն մեծ Սոկրատ, եւ փոքր Սոկրատ, զայս Է գիրքն եւս ՚ի թարգմանչացն եղեւ թագրմանեցեալ:

Պատմութիւնք Սրբոյն Յոհաննու Ոսկեբերանին այսինքն վարքն եւ կեանքն նորին ՚ի ծննդնէ մինչեւ ՚ի մահն, ՚ի Սրբոյն Գրիգորէ վկայասիրէ թարգմանեցեալ եղեւ ՚ի Յունաց լեզուէ:

Պատմագիրք Սուրբ Ժողովոյն Եփեսոսի, եւ Քաղկեդոնի նաեւ ամենայն թուղթք 9 որ ՚ի նոսա ընթերցան` եւ թարգմանեալ եղեւ, ՚ի լատինացւոց լեզուէ ձեռամբ Գէորգեայ Կոստանդնուպօլսեցւոյ ՚ի ժամանակս ՌՃԿ թուականթեանն Հայոց:

Պատմութիւն Սրբոց Հայրապետացն, եւ վկայից որ այժմ ճառընտիր կոչի այլ եւ այլ լեզուէ թարգմանեալ եղեւ ՚ի ձեռն բազմաց բանասիրաց, իսկ յետոյ Սուրբ Հայրն Սողոմոն` մատենագրեաց հաւաքելով ՚ի մի տուփ եւ անուանեաց տօնական որ է Յայսմաւուրք:

Հարցումն Գրիգորի Պապուն Հռօմայ` որ է Գ հատոր պատմութիւն միանձանց թարգմանեցեալ եղեւ ձեռամբ Ներսէսի Լամբրօնացւոյ:

Միխայէլ պատմագիրք յԱսորոց` թարգմանեալ եղեւ` հրամանաւ Կոստանդի մեծի Կաթուղիկոսի:

Վիրք պատմութիւնն եղեւ թարգմանեցեալ ՚ի Վրաց յԱդամայ մինչեւ ՚ի ԶՃ թիւն Հայոց:

Գաւազանագիրք Լատինացւոց` որք են պատմութիւնք Յունաց եւ Լատինացւոց կայսրաց ՚ի ժամանակս Ռուբենեան:

Վէմ գայթակղութեանն Բ հատոր, առաջին պատմէ զպատառումն եկեղեցեաց արեւելականի, եւ արեւմտականի, եւ երկրորդն պատմէ զխռովութիւնս փափիցն ընդ թագաւորացն գալլիացւոց, եւ այլոցն եւրօպէականաց, ԽԳ գլխով, եւ Է յօդուածովք բաժանեցեալ ՚ի Յունական լեզուէ:

Պատմութիւնք Սինէացւոց թարգմանեալ ՚ի Մարգարէ Շահրիմանցւոյ Նոր Ջուղայու, լեզուէ յանկլիականէ ՚ի հայս ԻԴ գլխով որպիսութիւն քաղաքաց, վարուց նոցա, եւ պետութեանց կառավարմանց նոցա, ելից եւ մտից բնական օրնաց, եւ քաղաքական աւանդութեանց նոցա, եւ բնասիրութեանց, եւ կայսերականացն պերճութեանց: ՚Ի ՌՄԽԲ թուին Հայոց:

Պատմագիրք Նադիր Շահին թարգմանեալ է ՚ի Պողոսէ Միրզայեան Համիթեցւոյ ՚ի յանգլացւոց լեզուէ ՚ի հայս:

Պատմագիրք ինչ` Չամչեանց Միքայէլէ Պօլիսեցւոյ, յԱդամայ մինչեւ ՚ի ՌՄԼԵ թիւն գիրգ երեք, եւ 6 հատոր, զոր ճշմարտութիւնն յայտիէ բազում տեղիս:

Բայց որով հետեւ գիրն յազգիս մերոյ իբր սեռ գոլ երեւի, ոման պատմագիրն տեսակ Համաթուի, վասն որոյ զոման զանյայտս յիշել մարթ վարկայ` վասն ծանօթութեանց եւ խնդրոց ոմանց: Եւ ոչ եթէ զայնոսիկ յիշումն ածելով` եւ զիս կամեցայ ընդ նոսին թուել իբր պատմիչ. քաւ լիցի, բայց այսչափ տիչ է որ ասի ՚ի մեծի` ո'չ թէ են միայն անօթք ոսկեղէնք եւ արծաթեղէնք` այլ եւ փայտեղէնք, եւ խեցեղէնք, եւ վասն սրոյ են սուտակեղէնք, եւ դահանակեղէնք, եւ են արծաթեղէնք, եւ ոսկեղէնք ՚ի յիշելոցս իմ: Ուրեմն եւ ոչ է փայտեղէն վեպն իմ այլ միայն բեկանելի է, եւ խեցեղէն կոխան եւ առաթուր առ ոտս համայնից: Վասն որոյ եթէ շահիցէք ինչ տուք փառս Աստուծոյ, եւ եթէ ոչ ինչ գտցի ըստ մտաց վայելմանցդ ձերոց ներումն շնորհել մաղթեմ: Զի այր մի տառապեալ գոլով` սին ունայն, եւ մերկ ամենայն բարեաց իբր չիւղ մի ունայն արկի ՚ի գետին, ոչ գիտէի եթէ ո՞ է որ անգամ մի հայիլ արժան մարթասցի բայց թէ որակութեանն ոք ցանկացեալ խոնարհի նայիլ ՚ի գոյն նորայ եւս եթէ ոք անձկասցի զայսպիսի ինչ ուսմանց, եւ վարուց յառաջ եկեալոցի բնական օրինաց` որպէս ասի, հեթանոսք որք զօրէնս ոչ ունին` եւ բնութեամբ օրինացն գործեն, պատրաստի գլխովին զի որովհետեւ շրջիմք միշտ ՚ի վերայ յորոգոյթից, եւ որպէս զհաւ ՚ի վերայ ծողակաց եւս թաւալիմք ՚ի մէջ ցանցից եւ կարծից, ուրեմն պիտոյ է մեզ իմաստութիւնն բնական, եւ բանական, զի ապրիցիմք յորսողէ, եւ յորոգայթից, ըստ ծիրանազգեցին թէ` նա փրկեցէ զիս յորոգայթէ որսողին եւ ՚ի բանից խռովութենէ: Զի եթէ ոք շահիցի, եւ մտադրութեամբ ընթեռնուցու առ ՚ի արդունաւորիլ եւ այլոցն եւս շահեսցէ, տացէ բարձրելոյն զփառս զոր ՚ի նմանէ է կարգեցեալ զկարգ եւ զկանոն, ինքն է որ աղքատացուցանէ` եւ ինքն է որ մեծացուցանէ, խոնարհ առնէ զամբարտաւանս մինչեւ երկիր, եւ բարձր առնէ զտառապեալս յաղբեւեաց, եցէ թէ ոք կորուսեալ իցէ զբեռնակիրս իւր, եւ դէպ լիցի մարգարէին հարցման կորստեան իւրոյ: Եւ արդ զհամառօտ ընձեութիւնս զայս պատրաստեցի առ ՚ի յօգուտ մերազնէից եւ նորաբողբոջ դեռավարժից հետեւօղացդ առ ՚ի զբօսնուլ զպարտէզս կառավարութեանց Հնդկաց եթէ որպսէս պամեստաբար եւ իմաստութեամբ մղեցին զճանապարհս ելից իւրեանց եւ թողին զվարս օրինակ զհետ եկելոցն եւ ապագայիցն: Եւ նա որ տիրէ անցելոց ներկայից, եւ ապագայից հասցէ ՚ի թիկունս տկարութեան մերոյ, Սուրբ Հոգին բարեխօս լիցի ՚ի հեծութիւնս մեր անմռունչս որ եւ յաւէտ փառափանութիւսն մատուցանեմ անեղին Աստուծոյ ընդ որում փառս վեր ընծյեմ այժմ եւ յաւէտ եւ անզբաւ յաւիտեանս. Ամէն:

Ձերում ազնուականութեան պատրաստական

ծառայ Յակոբ Սիմոնեան Այուբեանց:

 

Աշակերտք հանգուցեալ Տէր Սամուէլ Տէր Փիլիպոսի ոչ կարեն այլ իմն կերպիւ հատուցանել նմա փոխարէն երախտեաց նորա եւ արժանաւորութեան, (վասն զի արտաքոյ է նա այժմ ՚ի սահմանէ ամենայն վարձառութեան) եթէ ոչ խոստովանելով յայտնապէս եւ յարժամ զերախտիսն իւր գրելով ՚ի վերայ թեւոց ժամանակի արժանաւորութեանն նորայ ՚ի յիշատակ անուան իւրոյ, մի եւ նոյնպէս այժմ հանդիսելով նոցա ստանաւորի միոյ գրեցեալ ՚ի նմանէ` ՚ի պատիւ Աղայ Մարութ Յովսեփեանն Փռնչեանց, սկիզբն մտանելոյ նորա ՚ի Մադրաս, ուր սկսեալ ՚ի քերականէ մինչ ցծայրն փիլիսոփայութեան յայտնէ համառօտ, փութացան տպագրել աստ առ ՚ի զբօսանս բանասիրաց, հաստատութիւն արժանաւորութեան հեղինակին, եւ յուսան հաճութիւն հասարակաց այսու շահել:

 

Փաղառական` յորդ յանական,

յոդել տարփամ` հոմերական,

քանակութեամբ` ծիր չափական,

սակս այնորիկ` որ բանական:

Ռահս արձակէ` պատրաստական,

որոց գոն բանք` հանճարական,

՚ի թագստի` չէ ճրագարան,

այլ աշտարակ` ունի յինքեան:

Նախանկատ` այնք ասացան,

զդարձուածս բանից` որք իմացան,

զի թէ մտօք` գեր սլացան,

եւ կամ գործովք` ներկայացն:

Ամ երկոցունց` այնք կախեցան,

համայն իմաստք` որք ծանուցան,

  են որք բանիւ` իմաստացան,

  եւ կամ գործով` գեղեցկացան:

Չիք ՚ի բացեայ` որ յայսմ ոչ կան,

որպէս կամիմ` վիպել զայս բան,

արար Աստուած` զաշխարհս համայն,

ասաց եղեն` բանիւ միայն:

Էն հրամայեաց` հաստաեցան,

աստէն երկու` քըն ծանուցան,

զբանն եւ գործն` սահմանեցան,

զայս երկւորեակք` աւանդեցան:

Նիւթք, եւ տեսակ` երեւական:

իրբ բանական, եւ գործական,

սովաւ մարիկք` պատկերացան.

եւ յԱստուծոյ` նմանեցան:

Ցանկալի ցոյցք` իղձք ձգտական,

տիպ եւ պատկեր` երեւական,

որ ասացաւ միայն մարդկան,

նըմայն` գոլ նմանական:

Արդ եկեսուք` առ այսըմ բան,

որոց վասնէ` իսկ զմերս ջան,

ծանօթ գոլով`մեզ բնական,

զի մարդն կոչի` միշտ բանական:

Ղեկ եւ ուղղիչ` բանըն մարդկան,

այսու բանիւ` որք խօսուն կան,

զատ անբանից` անասնական,

այս սահմանէ` իմաստնական:

Արդ աստ թողցուք` վէպճառական,

չէ յարմարուն` բան շատական,

բայց թէ միայն` վայելչական,

զոր յիշեցաք` սահման բնական:

Յօդման առիթք` ծրեքոցս տան,

վասն բանիդ` քոյոց հարցման,

զի հարցումն է` սկիզբն գիտուեաթնց,

որք եւ հարցմամբ` տեղեկանան:

Մատչիլն ՚ի դրունս` իմաստութեան,

է' զակատումն` վսեմական,

այս է տենչումն` Աստուածական.

պատկեր լինիլ նմանական:

Անսպառ խաղալն` Աստուածային,

շարժմամբ շնորհաց` առ քեզ վերին,

անդուլ Հոգոյն Սրբոյ որք տրին,

հարցմունքդ յայտնեն ունիլ քոյին:

Րուպ խուզմանէդ` յորդ նշմարին,

տարիփումն սիրոյ` եւ իղձք բանին,

համեստ խնդիրդ` քոյ երկնային.

եւ զորոնելդ` գոլ իմաստին:

Ուրախարար` զձայնդ ցնծալին,

զոր ՚ի յունկս իմ` ՚ի ներս հալին,

՚ի հրարանէ` հոտ խնկալին.

Ւիւթ ՚ի մայրեաց` Լիբանանաւ,

իւղ եբեցեալ` կինամոնաւ,

բարդէր զհոտս` վարդարանաւ.

ծխեալ զսէր` վառարանաւ:

Թուղթդ սիրոյ` քանդակ մատին,

զոր եօթն ամին` տեսեալդ քոյին,

ներկայ նկարէր` տիպ պատկերին.

նովին գծեալքն` ակունքս տեսին:

Յաղագս որոյ` զփոյթ անձին,

կալեալ իմ է` պատմել գանձին,

մի ահամու` իմաստնածին,

որք նոցանէ` առ ձեզ ածին:

Օգուտ վարկայ` նախ բանականն,

ապա պատմել` զբնականն,

անդրանիկն է` հոմերականն,

զգիր, զվանկ, զբառ, եւ զբանն:

Սոքա մասունք` յորջորջեցան,

զբանքն ՚ի յութ` ամսն ասացան,

անուն եւ բայ` միջոցիւք կան.

որոց հմուտքն` են քերական:

Է որք զարհեստս` հմուտ գիտեն,

բարձրանկատ` գրոց չիտեն,

  զվերլրուծումն` ենթադատեն,

յօդ առ զյօդ` բառս յօշատեն:

Փարթամօրէն` որք չեն տեղեակ,

են որպէս թէ` քակեալ դկղեակ,

՚ի խօսիլն են` դիմակ դիմակ.

եւ սոյնպիսիքն` լուցեալ դիպակ:

Եւ որք կոչին` բուն քերական,

բանքն է նոցա` գեղգեղակն,

որպէս ոսկի` եռեալ ընդ ական,

մարգարտաշար` փայլունական:

Արդ ասացաւ` հոմերականն,

փոքր ՚ի շատէ` զքերականն,

որ է դոռն` իմաստնական,

՚ի սմա մտեալն է` զգօնական:

Նա եւ կամիմ ասել` զբնական,

որ է ներկոռ` գերունական,

նորին հմուտն է` տրամաբան,

ուսուցանէ` ասել ըզբան:

Ձեռագրեալ գիրս նախցունական,

կոչեն` դիա լէգ տիկական,

բայց ՚ի մերոց` տրամաբանական.

թարգմանի վիփաբանական:

Օշարակ է` սա քաղցրունակ,

պտուղ համսղ` եւ բարունակ,

եռակի մասն` է շարունակ,

եռակի մասն` է շարունակ,

զհարց պատասխանն` առ իւր ունակ:

Նախ ՚ի սկզբանն` յիշեցեալ է,

Աիստոտէլ` ասացեալ է,

հիմն հարցմանէն` առեցեալ է,

  եւ զպատասխանն` ճառեցեալ է:

Երկու հարցմունք` ասէ պէտք են,

մինն զինչ է գոլն յայտնեն,

որպէս ինչէն` պատահմունքեն,

այս երկուքն` պիտանիք են:

Մասունքն երիւք` գոլ ասացան,

պարզառութիւն` ձի, մարդ, գրեցան,

շարամանումն` երկուք կցեցան:

մարդն յաղթէ, զոր ասացան:

Զերրորդ մասն է` շարաբանումն,

ծանըթիւք է` գոլ ծանուցումն,

անծանըթին` գոլ իմացումն,

մտաց աչաց` լիտցի բացումն:

Ուրեմն մարթէ` պարզառութիւնն,

յայտնել մասամ` ըզզօրութիւնն,

ապա երրեակ է` մեկնութիւնն,

կարգակ վիպել` զել զիջութիւնն:

Ղամբար վառեալ` իմաստնական,

ըսկիզբն առնու` խոհեմական,

  ծայնն ընդհանուր` կամ մասնական,

զերկուս ասէ` պարզ մտածական:

Ջանայ աւարտ` հասուցանել,

օրինակաւ` ծանուցանել,

հինգ ձայնն` ՚ի ներ մածուցանել,

ըզպորփիւրինն բուսուցանել:

Ուր ասի սեռ` տարբերութիւն,

տեսակ յատուկ` պատահութիւն,

կամ մի անհատ` ասութիւն,

ստագիրացւոյ` ներածութիւն:

Յայտնի ասի` բան եւ սահման,

հինգ ձայնն կոչիլ` ընդհանրական,

մարդն կենդանի` իսկ բանական,

ծիծաղական, այլ եւ խաժակն:

Նա եւ ունի` այլ ապացոյց,

ստորոգութիւն` ասի երկուց,

տարացոյց գոլ` կամ ենթացոյց,

հետեւողաց` քաջ իսկ եցոյց:

Ստորոգութիւն` տասն ասութեան,

սկլզբն առնէ` գոյացութեան,

քանակ, որակ, առնչութեան,

ուր, երբ, կալ եւ` ունելութեան,

առնել, կրել, գործողութեան:

Խայր կամ պտուղ` խոհեմական,

  զայս օրինակ` քեզ ցուցական,

որպէս ասեմ` այր մի յօհհան.

այն որ մարդէ` գոյացական:

Որակնիմա` գոլ քերական,

երկ կանգունն է` քանակական,

հայրն է որդւոյ` առնչական,

աստ գոլն` ուրին յարմարակն:

Նա եւ այժմն, երբին նըման,

բազմեալն կալ` յատնի է բան,

  զգեստն ունել` գանելն առման,

գանիլն կրման` աւարտ տասնեան:

Այս օրինակ` յարմարական,

մի շաղաշուրթ` մտածական,

թուեսցէ զբանս` անպիտական,

այլ պիտանի` հանդիսական,

Րաբունեաց է` զայս գոլ կանոն,

որպէս օրէնք` ծէս, եւ քանոն,

Արիստոտէլ գծողին անուն,

ստափիրացի` ճեմական բուն:

Հռետոր` Սիմէօն վարդապետին, ր

ջուղայեցի` գոլո պետին,

սեղան կազմէ` համայն ազգին,

վեց գիր կցեալ ՚ի մի կարգին:

Այլ եւ մինն է` զպորփիւրին,

որ աստ յիշի` տրամաբանին,

եւ նա յատուկ գիր առանձին,

մեկնեալ Դաւթի` Անյաղթ մեծին:

Կերողաց եւ ճաշակողաց,

այսինքն է մեղմ` ընթերցողաց,

ոսկի խնթոր` սարիդոնաց,

յեռեալք ՚ի թագս` արքունեաց:

Արդ սահմանանացըն ասացից,

զոր վեցեկի` սահման գծից,

մարդն Աստուծոյ` նմանացուցից,

ըստ իւրում չափուց` զոր կարացից:

Նա եւ մեկն է` ստորոգութիւնն,

տասն բանեան` առարկութիւնն,

Դաւիթ Անյաղթն` տալ մեկնութիւն,

եւ նա յատուկ` գիր ասութիւն:

Պերի՞ ամրէնի աս` է յունարէն,

մեկնութիւն է` բառս հայերէն,

եւ սա կարի` միաստօրէն,

Դաւիթ մեկնէ` համեղօրէն:

Այս ամենայն` զոր ասացի,

իբրեւ ըստուեր` նկարեցի,

ճարտասանն` ոչ յիշեցի,

պրողղի շաղկապն հարեւանցի:

Տուողն բարեաց` տայ ժամանակ,

կամ թէ կենացս` իմոյ քանակ,

զոր իմ գտեալ` փոքր նկանակ,

տարածեցից` ՚ի հանգանակ:

Եօթեանց մոլոր` անուղղայից,

երկոտասան` համաթուից,

կամ շրջանաց` նոցաին կագից,

մաթէմատիկ կան` արհեստից:

Այս է ասեն ծիր խաւարման,

զի՞արդն զորպէսն թուով գտան,

ոմանք աչօք` բացօք տեսան,

  ոմանք մտօք իմաստացան:

Լուսատեսակ` արգեական,

եւ կամ լուսնին` գիշերական,

դիպի նոցա` խաւարական,

շրջանս ուն`ի ութ եւ տասան:

Սուղ ինչ ծանեայ` ՚ի մատենից,

արծարծելով` զբանս յոլովից,

կամ ծառայելս այլասեռից,

թուրքաց, պարսից, կամ արաբից:

Իրակութիւնս` այս հարկաւոր,

համօրինաց է` շահաւոր,

յիմար անձանց` խրոխտ ահաւոր,

հեզոց պարիսպ` շրջանաւոր:

Րամք իմաստնոց` տան ճանաչլ,

զաստուածայինս` հետազօտել,

զմարդկայինս` կառավարել,

համօրինաց` հմուտ առնել:

Ոք թէ ցանկայ` ՚ի մեծութեան,

կամ գաւազան` իշխանութեան,

եւ թէ իշխել` ժողովրդեան,

խնդրել պարտէ` իմաստութեան:

Վէպս է հնոց` բանասիրեալ,

ովրատիոս` քաջէն գրեալ,

վասն Որփիայ` դրուագ արեալ,

այսինքն է զայս` բանս յարմարեալ:

Զքրէ ՚ի քուր` մարդիկ վայրաց,

պատգամաւորն` դիւցազանց,

քաջն Որփէոս` դարձոյց ՚ի բաց.

կոտորած է` ւի գարշ կենաց:

Որով ցածոյց` զցասումն վագրաց,

եւ զառիւծուցն` ամեհեաց,

կամ թէ սողոն` մի ՚ի եօթեանց.

իմաստասէրն` հնոց յունաց:

Րաբունին այն` աթենացւոց,

որ եւ զաթենն` իսկ հմինեցոյց,

կամ լիակորդոս` լակեդմնացւոց.

առ հասարակն` հաստատեցոյց:

Յայտ է Հռօմ` Հռօմոգիլոսի,

հօվիւ` վայրագ` նըմա ասի,

ըստ Տիտոսի` Լիվիոսի.

եւ ՚ի նոմիայ` Պոմպլիոսի:

Ռանու զկարգ` կանոնական,

շինի քաղաք` կայսրական,

ոչխարարածն` պետ պերճական,

այրին պալատ` արքունական:

Րամք օրինակֆ` մեզ պատմեցին,

եւ երանի` իսկ մատուցին,

կամ թագաւորք իմաստնացին:

Գոլ կամ դրուատ` իմաստութեան,

ոչ ոք գիտէ` տալ յանգութեան,

բայց սակս հոգոյն` մտառութեան,

զայս բաւ վարկայ` խոհեմ: ութեան:

Արեգական` լոյսն փայլէ,

հոլովելով` ՚ի շուրջս քայլէ,

բոցաճաճանչ` շողալն այլ է.

սոցա տեսօղըն վայելէ:

Կերտեալ նպաստիւ բանքս յանգական,

ցուցեալ զիմաստթս սողական,

իբր օրինակ` կամ ստուերական,

նկարակերտից` հընարական:

Այժմ հայելի` օրինակաւ,

զայսքանս իմա` գաղափարաւ,

յորժամ դիպեալ` դէմ առ դիմաւ,

յայնժամ տեսցես` զընտիրս բնաւ:

Նուաստ ծառայ` եւ անպիտան,

տէր Սամուէլ` տէր Փիլիպպեան,

քսան եւ չոք` թիւ յոբելեան,

ստորոփութիւն` քառ յաւելեան:

Եղեւ Մադրաս` տասն եւ ութին,

հոկտեմբերի` հռոմաց ամսին:

 

Սրբակրօն հոգեւոր հայր Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան շնորհիր հրամայիր որ տպեն շնորհակալ կլինեմք սրբութենէդ:

 

Ծանուցումն լիցի ամենեցուն որ մեք յառաջադէլամք Մադրասէս օրումս ես Որդանան Հէրապետս ծօվով վերկացի առ Մոսչլիդարն եւ Յովան Մկրտիչս մինչի Շբաթ հինգ վերկկամ յիշեալ Մուչլիբանդարն տեղն մինչեւ թիւն 96 ովդան նիրհան ամիսն կմնամք յետ այնու Պէրսու Գօլֆն գնացող օքայզիօնէրումն կգնամք մաշկատն կարելիալ բուշեռ եւ մինչեւ պսրայ թէ ժամանակն աջողակ պատահի եւ բողարն այսինքն առ տուրն բարի լինի որ մերոց բանէրն ֆարեզ լինի կրկին կգոմք տեղս թէ բազարն սառն ելավ եւ մերոց բանէրիցն ֆարեղ չելանք ուրեմն վերն յիշեալք որ մին պօրտքն որ իվել աջողակ համարեմք թավայի կմնամք մինչեւ ֆարեղանամք յետոյ կգոմք տեղս: Վասն որոյ խոնարհաբար խնդրումամք եւ յայտնում մեր ազգ պարնաց որ ով ոք որ մին ծառայական ղուլուղն որ ունենայ առանց խտիր հրամայի մեզ մուչլիբանդարն յետ այնու որ մին պօրտում մր մեք լինեմք խոստամանամք որ հաւադարմտբար շատ սիրով եւ ամենայն հնազանդութեամբ կծառայեմք որքան որ մեզանէ կարեւոր լինի:

Նա եւս ողս եւս յայտնեմք որ օվոք որ մեզ կումիմանի բան կտայ այլոց մեզ հետ կապակցեալ չառի որ մօտայորվելէց չեմք օվոր մեզ կհաւատայ առատ սրտիւ եւ արձակ օրդնի կտայ մեք եւս նոյնպէս շատ հաւատարմաբար ամենայն վկայութեամբ իւր բանն յանձն կառումք եւ լէվ կհետեւեմք դար մերոց նիզբանն եւ միշտ կջանամք որ բարեպէս հառաջանամք եւ բարեպէս կատարումն տամք առանց ոչ ինչ պատճառ օվոք որ մեզ չի հաւատալէց եւ բան չի տալէց ամենայնիւ տվածայ իւր բարի կամացն, մեք ուրախ կլինեմք եւ հանգիստ ամենայն փորձութենէ եւ այլն:

մնամք ամենեցաւն միշտ խոնարհ փոքր հաւատարիմ Ծառայր

Յօվան Մկրտչեան եւ Որդանան Հերապետեան:

 

Մադրասումս ադամ 20

թիւն 1795

 

Զանազան լուրք ընկալեալ ՚ի յամապատասխանէ Կալկաթու, տպեցաւ մի եւ նոյն շարադրութեամբ առանց կէտ մի փոխարկութեան:

 

Լուրք յայլ ուստերէ եկեալք:

 

՚Ի յերեքտասան երրորդ անոյլ նախայ ամսոյն մինչ տեւէր որոտումն եւ փայլատակունս, հաւավաճառ ոմն գայր ՚ի վերայ բուսոյ ինչ վայրի առ շինամէջն հանդիպեաց նմայ հետեւեալ նորանշան պատահմունս: Ունէր ընդ իւրեաւ մետասան զաբաղաղս եւ ինն մարսկս: Ընդ վանդակաւն, եւ եկս եօթն սագք իդէպկոյս: Եւ վաղվաղակի յորժամ էհաս անօրեւ ՚ի վերայ ՚ի այս եդեալ չոգաւ առ ծառի ոմն յաղագս պատսպարելոյ: Իսկ շանթն էհար զսապատն իւր ուժգին: Եւ ետես յետ որոտմունս դադարելոյ, սակս իմանալոյ թէ զինչ վնասս եղեւ եւ եգիտ մետասան զաքաղաղս ողջոյն սատակեալ, բայց մարիկս ոչ բանւ վնասեցաւ ինչ, այլ եւ ոչ եւս գոյր երեւելի նշան ինչ վնասու ար սակս կոյս հաւուց որք աստակեալքն էին, իսկ յորժամ էհելձ, սիրտն գտեալ եղեւ սեւագոյն, որ բուրէր խխահոտ ծծմբոյ:

Մի ՚ի յարական զօրութիւնքն եւ յետաքրքրելիքն ընդ սայ հաշուել համարիմք յարական է այն որ ամենայն թեթեւ իրք քարշէ ընդ իւր: Եւ եւս թափանցական իբրեւ շող արեգական ընդ ապակի որ առանց ճեղգեցման կամ բեկումն իրին ընդ մտանէ, յորական իբրեւ ելեքտռիոնի այսինքն քարբարի եւ կամ առ ինքն քարշող իբրեւ մագնեստիսի որ քարշեալ յինքն զերկած պինդ կալնու զնայ, վերջապէս ՚ի վեր ողն ալ շարս ըստ իմ նուաղ մտօք ենթադատեցի եւ կամիմ համահանգիտել ընդ զօրութիւնն շանթին որ էհար եւ էսպան զաքաղաղու թափանցեաց ՚ի սիրտս նոցին տբրեւ շող արեգական ընթ ապակի թարց ինչ վնասու մարմնոյն, եւ յափշտակեաց զշունջն իբրեւ մագնեստսի ընդ արկաթ կամ իբրեւ ելեքտռիոնի ընդ որոք թեթեւ իրաց:

Եթէ ոք հարցցէ թէ հարեւանցի փիլիսոփայութիւնն որ դու արարեր եւ զնորանշան պատահածն 2 իրաց մեկնութեամբ համանմանեցուցեր ընդ շանթն, ուրեմն մի թէ ոչ ունեցան հոգիս եւ զշունչս մնացորդքն, զմէ՞ շանթն ոչ վնասեաց նոցայ:

Ոչ կարեմ պատասխանել մինչեւ ոչ ընթեռնում արտաքին գրեանք, սակայն վայրաբանեմ զի գոն ոմանք որ հաւատալոց են: Շանթն որ ցայտեալ իջաւ երկիր կարծեմ ոչ էր այնքան սաստկագոյն, եւ զոր ինչ դէպ եղեւ վնասեաց: Եւ դարձեալ կարծեմ միայն այնքան կիզողական զօրութիւնս եբեր որ միայն զաքաղաղս սատակեաց եւ զմնացորդս խնամեաց:

 

Տրակք ՚ի փունթիշէրուց ընկալան ՚ի քաղաքն եռանդի աւուրն, յայտնէ թէ դինամարքի նաւ այսինքն սնէ ոմն ՚ի կղզէն Ֆրանսու առ այդ երկիրն, եբեր լուրս, հասանելն մետասան նաւուց հանդերձ զինօք եւ ռոճկաւ յամէրիկուց առ մուրիս: Նաւապետն ասացեալ նաւոյն հաստատեսցէ թէ, այս ամէրիկացւոց նաւք մտեալ են, ՚ի գլուխն բարի յուսոյ, այսինքն է Կասօդէբօնա Էսպէրանտայ եւ անտի գտեալ, «գունդ մի պատերազմական նաւուց եւ ֆրիգաթաց Գալիլիացւոց» եւ առարկայն գնդին նաւուց ինքն այսպէս վճռեաց լինիլ: Առնուլ մարդս ՚ի նախորդ հանդիպման, եւ ապայ ուրեմն իբրեւ պատճառ հարկի տիրել Բանգալայ: Նաւապետն կրկին հաստէ որ ասացեալ ամէրիկացւոց նաւքն, բերին եւս լուրս առ մուրիս հին վճռոյն ազգային մաիբանութեանն, որ սրով հրամայեցաւ, որ երբէք ոչ մի նաւ պատերազմի եւ կամ նաւամարտիկ սահմականաց ենթ որոքդիտաւորութեան եւ խորհրդի զինչ եւ իցէ արգելեսցեն որոք նաւուց կամ այլ ինչ ամանաց առագաստեալ ՚ի ներքոյ զուգակշիռ դրօշիոյ:

Եւ հարկ է մեզ յարիլ ՚ի սմայ, որ գրողն այս թղթի յողդողդէ բոլոր լուրս: ՚Ի բաց զայն վերջին յօդուածն, ՚ի Կալկաթայ թիւն 1795 շամս 18 ումն:

 

Սոսկալի մրրկախառն Տիփոն եւ կարկուտ միայձայնեալ ընդ հեղեղս ջրոց, արար բազում վտանգս ընդ սահմանաւն Սիէնտէ, ՚ի Պօնտօգալ: Քառասուն եւ վեց բիրտ կամարաշէնք խողովակաց որ անցուցանէր ջուրս միջոց իբրեւ լեւկայ մի առ մոնաղոնարան սրբուհի Կլարէ ՚ի քաղաքի անդ, ամենայնիւ բնաջինջ արար:

 

Հետեւեալ համարք փոթորկախառն որոտեալ Տիւփանի, որ պատահեցաւ ՚ի Լօնդրայ ՚ի յամ խանն օգոստոսի անցելոյ, հանեալ եղեւ Անկլիացւոց Ազդարար նոյն ամսոյն, էր այսպէս:

 

Մինչ տեւէր սարսելի որոտեալ Տիւփոնն որ ցելաւ ՚ի վերայ երկրիս այսորիկ կցորդեալ ընդ երկայնատեւ եւ կորովացայտ փայլատականց: Անձրեւ եկն յամպէ ՚ի վայր իբրն կայլակք կոհակաց իրոց: Գոչիւնք որոտմանց էր ահաւոր, եւ այնքան շառաչմամբ, մինչ զի անձինք որք շրջեցան ՚ի զանազան կլիմայս, եւ տարերս ոչ վարկանեն երբէք եթէ լուան այսպիսի սաստիկ շառաջմունք որոտմանց այսքան զօրեղապէս, մեք այսպէս զգամք որ կայծակն ետ բազում վնասս առ պարագայս Լօնդրու:

Շանթն որ էհար, հաւատամք թէ, էր, եւ նմանիւր իբերւ երկաթի հողմացոլցն, էհար զառաստաղն գրապահին գրատանն, ՚ի սրահին րօլսեարդ, ճանսէրիլէն, ցնդելով բազում կղմինտր եւ աղիւսս արար ծակ մի մեծ յոյժ, որ բաւէր մարդ մի անցանել ընդ այն, եւ յետ այնու նոյն վայրկեան անկաւ գնտակ մի հրոյ մերձ բնակութեանն որ կայր ՚ի նոյն սրահիս, եւ սպան զերկուս անձինս ՚ի մի վայրի, թարց վնասելոյ անձանց իւրեանց եւ կրկին յարեալ արար ընթացս իւր առ լուսամուտն կրօն անուանեալ գրատանն, որ բաց գոյր ՚ի տեղին կոչեցեալ ճէնալիլէն: Եւ ապայ վարկեցաւ թէ հարկիւ անցեալ իցէ մի ոմն ՚ի յեակոյս պատուհանէն նոյն գրատանն որ եւս էր բաց: ՚Ի յամպէ ծխասարսափ որ շանթն ել արտաքս եւ տեւեաց րոպէս յոլովս, ՚ի երկնչութեան էին թէ գուցէ գրատունն գոյ ՚ի հրկիզութեան այլ յորժամ բացան զդուռն յայտնեցաւ որ սակաւ կամ ոչ ինչ վնաս կրեաց: Եւ ՚ի քննողութեանն, գդեալ եղեւ որ բեւեռք եւ գործք երկաթի որ շանթն հանդիպեաց ՚ի յանցս իւր, հալեաց, եւ մասնաւորապէս արար իբրեւ զապակի այսինքն շիշէի, սաստիկ ջերմութեամբ իւրով: ՚Ի Ֆալկնստրիտ, Ալդրդէտստրիտ, անուանեալ փողոցի, ածելի մի ՚ի ձեռն վարվարսավրօղի սպառ հալեալ ՚ի վայր վայթեաց նոյն վայրի ՚ի կոթէն, այրն անկաւ երկիր բայց վնաս ինչ ոչ կրեաց: Եւ կակպըբլիկհաւս, Տէմբլաբար, անուանեալ շէնք ընկալան սակաւ ինչ վնաս: Իսկ բարեբախտաբար զինչ եւ իցէ ոչ վառեցաւ: Այլ բոցն որ վնասեաց զայս տունս, տեսան որ եկն ՚ի խոնարհ ՚ի մարմին մի մեծ յոյժ քանի մի գազ յարեւել կոյսէ Տէմբլբար անուանեալ շինին եւ պատուտակեալ յոյժ հապճեպութեամբ էհար փողոցի ուժգին զորութեամբ, բարեբաղտաբար, թանձրատարնին մերժեաց զամենեսին ՚ի փողոցէ անտի եւ կառս ոչ անցանէր ընդ այն:

Նախորդ ներգործութիւնն գիտմամբ զննեցաւ էր հանգոյն այն շառաջմանց որ արտե լանի վառօդոյ, ամենայն մասնիկք յարդի, տիղմ, եւ մինչ զի զջուրն, իսպառ լափեաց ՚ի փողոցէ, դրունք եւ պատուհանք տանց, յատկապէս հիւսիսային կողմանն փողոցի տատանեցաւ եւ ոմն ՚ի նոցանէ բռնութեամբ բացան:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ

 

Յամենայն ուստեքէ ձայն խռովութեան ելանէ, եւ առ որոք անհատ նայիմք յառաջէ ՚ի տարբերութենէ ժամանակիս, շուարեալ են ամենեքեան թէ յաւարտ այսքան սարսափելի խռովութեանցն զինչ է լինելոց: Ամենայն բնակողք յասմ` մասն հնդկաց խոստովանեն բացարձակ զի տասանորդ մասն ժամանակի միոյ դարոյ չէ անցեալ թարց անրհաեղութեան եւ խռովութեան, եւ որք յԵւրօպիայ բնակին` կարի բոլորովին մաշեային ՚ի խռովութենէ, բնակիչք Պարսիաստանայ են ՚ի յետին աստիճանի զոր իբր հոգեվար միայն շնչառութիւնն կայ: Խօռմաստան անհանգստութեանն դիմէ, այլ մասունք աշխարհի ՚ի պէս պէս տագնապի կան. Վիրքն են ՚ի անհանգստութեան ՚ի պատճառն վնասիչ դրացւոյն, Հայոց տունն միայն յիշատակի ընթեռնումք զոր ենթ յալազգաց յապաստանութեան Տեառն են:

Այսպէս վիրեալ ամեսեան ՚ի ժամանակէս կան եւ եւս առաւել ազգն մեր որ յամենայն կողմէ անճարացեալ յետին թշուառութեան բողոքեն, վաճառականութիւնն զոր իբրե սեպհական մայր դիեցուցանէր ազգին մերո` զայն եւս աւերեալ կայ իսպառ, զոր թէպէտ անունն վաճառականութեան սեւ է` բայց մինչ ՚ի գիրկ առնումք զգուրծն զուրկ ՚ի ամենայն եկամս է տեսանի, որք բազումք փայլին պարծելով վաճառական, մինչդեռ ՚ի խոր հայիս հիմն ՚ի վերայ աւազի գտանի:

Ռամկութիւնն մօրու լեալ իբր հովուիչ խանգարէ մեզ, ոչ միայն ոչ բաւիլով զյուսահատ տառասլութիւնն մեր` այլ եւ ՚ի տգիտութենէ մերմէ, փոխանակ զհոտ անուշահոտութեան ըստ նախնեաց ելանելէն` գարշահոտն յարկադրէ ամենից դաստիարակ ՚ի քինթ կփուցեալ շրջիլ, եւ տեղի կատակ արկութեան լինիմք ՚ի մէջ այլազգաց, մինչդեռ նայիմք առ պտուղն ուսմանց այլազգաց փայլէ իբրեւ զջահ վառեալ ՚ի մէջ գիշերի, եւ մինչ դառնամք նայիլ ազգն մեր` տեսանեմք ոչ թէ միայն տառապեալ` այլեւ պատեալ տգիտութեամբ բոլորովին, եւ որ ունի զջանս ժողովլոյ` փոխանակ յետ հարստանալոյն առ բարին ձկիլ, այլապերպէ զինքն ըստ ունայնութեացն աշխարհի, եւ որ ոչ ունի` վարանէ աստ անդ իբրեւ կուր մի, եւ ոչ գիտէ զինչ լինելն եւ առնելն, զոր եթէ խաղ մի ՚ի տղմի թաւաեալ գտանի, առնէ զայն իբրեւ զաւար ականց պատուականաց ՚ի պատերազմի յաղթանակութեան ընկալեալ:

Ո՜վ Հայկ սկիզբ եւ հեղինակ ազգիս մերոյ հայկազանս եթէ հնար իցէր յառնելն քոյ յայսմիկ դարոյ տեսանել յետեւողաց քոց` հաւատամք քաջութիւնդ ամենայնիւ սպառազինեալ ոչ բաւէր ընդիմանալդ տգիտութեան փոխանակ քաջին Բէլայ, զոր տիրեալ կայ մեզ:

Որով հետեւ զայս է բաժին մեր ըստ բերմանց ժամանակի ոչ այլ ինչ առնել մարթէ բայց ՚ի բողոքիլ արտասուակաթ ակամբ եւ արնակաթ սրտիւք առ Աստուած Փրկիչն աշխարհիս փրկել զմեզ յայսմ ողորմելութենէ:

Փրկեա մեզ Տէր փրկողդ աշխարհի եւ դարձո մեզ ՚ի խնամս քոյ, զի թէ եւ մեղաք ըստ անառակին մեղա գոչեմք ընկալ մեզ վերստին, փարատեաս մեզ Տէր փարատեա զի զվէրս մեր անտանելի է իսպառ, խոստովանիմք զմեղանչումն մեր եւ մեղայ գոչեմք եւ խոստանամք կալ զպատուիրանի քոյ, ազատեա մեզ Տէր եւ ողորմեա զի անցաք ՚ի պատուիրանէ քումմէ եւ տանջեցաք ըստ հրամանի քոյ:

 

***************

Վերջի լուրն Եւրոպու զոր երեւի ՚ի գազէթքն, անցեալ նոեմբերի ամսէն, պատմեն ֆռանսիս ազգն արիաբար առաջանան, նա եւս Ամստրդամ տրիեալեն, ի էտէտ զայս վերստին անհաւատալի ցուցանեն, սակայն յօրանդիզքն յոյժ անճարութեանն են յասարակապէս հաւատան զի Յօլանդիզք, Սպանիացիք եւ Պռուսքն խաղաղութիւն լինեն հաստատեալ ընդ անգլիացիքն:

Մինչ անցեալ նօվէմբր ամիսն դեռ պատրաստութիւն չեն տեսեալ յուղարկիլ սովորական նաւքն անգլիացւոց վաճառականութեան առ Հնդիկս:

Ռուստն ընդ դէմ Պօլօնեացւոց յաղթութիւն է ժառանգեալ զոր ՚ի ճակատամարտութեանն քանիցս հազար պօլէնեացիք սրաճարակ են եղեալ:

Թուրքն առաջադրեալ է դեսպան առաքել առ ինկլաթէռն, բայց առ ինչ դիտմամբ չէ յայտնի:

***************

Զանազան ժանաւոր երկրականք միաբանեալ են եւ հաստատեալ զտուն մի, յանձն առնուցուն զկվնասս ծովային եւ այլն, նա եւ փոխ տալ դրամ գրաւականաւ, եւ բանիս բանակատարք նշաւորեալ են Սէնեօր Վիլիէմ լիւկօ, եւ Պարոն Առաքել Դիոնէսիոսն, ովոք ունիցի վնաս ինչ վերացուցանելոյ, եթէ գրեսցէ առ նոսա կամ որ մնին, յանձնեն առնելոց ըստ այլ գործարանացն Շգուրանսի:

 

Խռովութիւնն Քահանայից մերոց ՚ի Կալկաթայ երեւի զի Սնդրգանայ անտառի փղիւք բառցեալ իցեն եւ յուղարկեալ առ բումբայի, քանզի այժմս անդ է յարուցեալ խռովութիւն ՚ի մէջ եկեղեցականաց մերոց, ըստ ասից երկագունդ են եղեալ եւ զերկուս ժամանտունս են հաստատեալ, կէսն առ մի դիմեն, իսկ միւսքն առ այլ, բախտաւոր գոլ յամարիմք մեզ զի զգետն Կալկաթու ՚ի պատճառէ ալէկոծութեանն ապականեալ է զոր նաւքն դժուարաւ ելանել կարեն, զի եթէ ոչ` դժուարին չէր լինելոց, մեծ մասն ՚ի խռովութենէ բառնայցէին առ Մադրասս կարելի եւս զի Սանթէշէն նաւի բառցեալ իցէին զոր ՚ի ծանրութենէ ջրասուզ եղեւ, վերջապէս բաց արձակ աղաջեմք եւ բողոքեմք առ Քահանայս մեր զի ճանաճելով զաստիճանս սրութեան իւրեանց լինիցեն առիթ խաղաղութեան ժողովրդոց իւրեանց եւ անդրադարձն մի լիցին առիթ խռովութեանց եւ անհանգստութեանց, զոր երբէք ոչ վայելէ կարգին Քահանայութեան:

 

Ադամ ամսոյս եկեալ են աստ, Սրբակրօն Տէր Ստեփաննոս Կարապետեան, Պարնիք Յարութիւն Աւետիկ, Ծատուր ԽԱչատուր, ՚ի փէդուայ,

Պարնիք Ծատուր Տէր Օհան, Գէորգ եւ Գրիգոր Յովհանէսեանն իզմիրցի, ՚ի Բումբայուց:

Պարոն Յովհաննէս Յովսէփն ՚ի Մուչլիբանդարուց:

Պարոն Անդրէաս Բաղրամն ՚ի Վէնապալէմայ:

Տիկին Օվսանայ Յարութիւն Կարապետն հանդերձ զաւակօքն իւրով, ՚ի Նէքփաթանայ

Գնացեալսն յաստէ

ՊԱրնիք Որդանան Հէրապետ, Յովսէփ Տէր Աւետ, Գրիգոր Յովհաննէս, Յովհաննսէ Յովսէփ, եւ Յարութիւն Սիմոն, առ Մուչլիբանդարն:

Եւ Տիրացու Յովհաննէս Ուղուրլու:

Պարոն Նիկղոս Յարութիւնն, առ Չին Կէրօն նաւաւ:

 

Յատկութիւն երթ եւ եկութեան նաւուց

 

Ադամ 2 եհաս քափտան Սմիթին          Ռէվէնչ            նաւն՚ի Գանջամուց

                                         Վէնթիւրին     Քաստէլ Դանսբուրգ նաւն ՚ի Բթաւիուց

                                         Նիւտօնին      Պէսիւտօն                  նաւն   ՚ի Փէգուայ

5                           Սպէրէին         Ջէնէրօ ֆրէնդ            սնօն ՚ի Մուչլիբանդարայ

4   ել                     Թէմսօնին       Ֆէնիքս                                   առ Փէգնւ

5                           Տրային           Դիանայ                      նաւն առ Գանջամ

6 եհաս                 Դրաբինին      Զիլօբ                          սնօն՚ի Կօլումբուց

     ել                     Յալդէնին       Անաէլիզա                  նաւն առ Տինկբար

7                           Հէջինսին        Կաուրտս                               Փէգու

8 եհաս                 Ջելմօրին        Անտ                                        ՚ի Կալկաթուց

9                                                   Հէրօն

10 ել                     Սպէրօին        Ջէնէրօզֆֆրէնդ         սնօն

                             Լամէնին         Վիֆֆիլէնդ                 նաւն առ Հիւսային կողմն

11 հասաւ                        Նէյօֆին          Գլի ֆօրդ                    բրիգն ՚ի Գուդլուրայ

12                         Դօնէլդին        Կատարինայ  նաւն ՚ի Չիտագարու

14                         Ստորդին        Էլիզս                                      ՚ի Կալկաթուց

     ել                     Նէլօֆֆին       Գիլֆօրդ                     սնօն առ Գուդլուր

                             Դրէտզինին    Զիրուբ                                    Փալեդաթայ

15 հասաւ                        Ռօբէրթսօնին            Բօմբէյի           նաւն ՚ի Բումբայու

16 ել                     Թօմսօնին      Եարմօթ                                  առ Բանկալայ

18                                                 Յէրօն

20                         Բրտունին       Գրանվիլ                                 Կալկաթայ

21                         Նեւբէգէ          Մազուլինա                            Նակփութնամ

                             Ջազէին          Անա                            սնօն

                             Յօծէ                Բլէնկին                                   Մուչլիբանդարն

22 հասաւ                        Սէգէին           Յէմիտ             նաւն   ՚ի Կալկաթու

     ել                     Յօրէնին          Պարսիվէլէն               Առյէզադապում

23                         Ռօբէրթսօնէ   Բօմբէյի           նաւն   Բանկալայ

24 հասաւ                        Սիպոսնին      Կէրօն                         Բումբայուց

26 ել                     Իւրին շան      Կիրայ             նաւն առ Փութիշէրից

27                         Պոնէջառլօթ                                       Մուչլիբանդար

28                         Սիմպսոն        Կէրօն                         Գոնթօմ

     եհաս               Յելդօնին        Անաէլիզա                              Փունթիշէրի

 

Տրտմութիւն է մեզ յիշել զմահն Յովհաննէս Աղէ Գրիգորեանն, զոր ՚ի Սուրաթն անցեալ Շամս 6ին վախճանեալ է, ոչ ունիմք ոչ ինչ ծանօթութիւն ոչ զբանից եւ ոչ զկտակակատարաց նորա:

 

Տիրացու Յակոբ Աղազարեանն խոնարհաբար յայտնէ հասարակութեանն որ իւրն ունի տպեցեալ սանադ, մեծ եւ փոքր զաթէ, ով ոք որ ցանկանայ գնելն ամենայն ժամու պատրաստի գտանելոց է, ֆֆի մին դաստէն մին յունովն, եւ կամ ֆի մին հատն երկու ֆանամ նաղդ դրամով:

 

Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախուելէ, Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ Ադամ ամաց 28 թիւն Փրկչին 1795:

 

(Ապրշումեղինաց գինքնեն)

Բանուկի լէվավար ապրիշումն որոյ կէսն ճարմակ լինի

ֆի ղիտրն                                                                         44 յունովն

եւս            դօյումն           չրսէն 1 բաժինն ճարմակ լինի           42

եւս            սէումն տասնէն                                              40

եւս            դարումն         բոլորն դեղին լինի                              39

մայր շադնագարին բոլորն աւալ եւ կէսն ճարմակ եւ կապն եւս իւրն է

լինի                                                                                              34

եւս                        չորսէն մին բաժինն ճարմակ             30

եւս                        դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն 29

եւս                        կամպն եւս չուանով լինի կապած     27 1/2

Ռադնագարայ ցեղն       դօում չունենայ կապն իւրնէն լինի կապած 26

եւս                        դօում ունենայ                                               24

Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշում                     22

Սէտապատի մին նախի ապրիշումն                 28եւս              2                      26եւս              3                                                                      22Մուխտայ ալորած ապրիշումն                            13եւս  անալորած      եւս                                                      10Դօում ռադանգարի ապրիշումն                             4Ճոթեղինաց գիննՀօլանդզի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ռանկի ջէլին ֆի քուռին       110եւս           60                                                                               100եւս           55                                                                               80եւս  50                                                                               68եւս  45       ավալ բլուչէրի փուշակին                  63եւս  43       դօյում                                                             55եւս  40       սէումն                                                 50եւս  38       չարումն                                                          45եւս  45       միրզայ փուրին                                              56Միրզափուռի կարմիր ջէլին                                             36Դահրն ավալ ջէլին                                                            65եւս  դօումն                                                                        60Սէդաբադի նաբաբաին ավալն 4 ռանկին բարակ խաթէրունենայ       17եւս  դօումն                                                                        14եւս  սէումն                                                             9Օվրանկշային ավալն 40 ձեռնին                           25օվրանկշային դօյումն                                                            23օվրանկշայի սարին 50 ձեռնի                  45մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն                   30

եւս            20       դօյումն                                                           26

փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնին

ղութնին ավալն                                                               23

եւս            12       դօյումն                                                           19

եւս առանց քաթարի 12 ավալն             18

եւս            12       դօյումն                                                           15

եւս            10                                                                               12

մալդէու ալաջէն ավալն ֆի քռումն կէսն մօտիճուր քաթարիդար լինի           42

եւս                        հասարակն                                                     35

եւս ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն                 60

եւս                        50       դօյումն                                               50

աւմ                       50       սէյումն                                                45

թէմպի տօփաթին ավալն 10 ձեռնին ֆֆի քուռին        50

եւս            դօյում 10                                                                   22

եւս            սէյում 10                                                                    20

փռշակի սըստրմանիաղլուխն

ավալն ֆի 15 ֆարդինն                                      45

եւս                        դօյում                                                             40

եւս                        սէյում                                                              25

միրզափուրին                                                                  16

չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆարդինն                         26

չափայ սարին 16 ձեռնին                                                29

եւս            17                                                                               26

սէիդապատի բութագարն 16 ձեռնին               80

եւս                        սարին 16 ձեռնին                                          160

քանզի շիր շաքարն ավալն                                             40

եւս                        դօումն                                                            35

սւոսին                                                                              20

թէմբի 20 ձեռնի սարին                                      48 1/2

եւս            18       եւս                                                                  39

եւս            16       եւս                                                                  35

եւս            14       եւս                                                                  28

գօլբադանն                                                                      27

մունկադօթին 10 եկ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 1/2 ձեռ լէնոքն  19 1/2

եւս            8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2 ձեռ լէնոքն                               13

եւս            6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնոքն                        11

չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին                          55

եւս եւս 18 ձեռնի սարին                                                50

եւս            եւս 16 ձեռնի                                                  45

մունկասարին 20 եռնի                                                   30

մունկասարին 13 ձեռնի                                     28

մունկասարին 16 ձեռնի                                     26

ջօռայ մունկադօթին                                                       6 1/2

(Ուղ եւ թէլեղինաց գինն է)

Բանկալու ուղն ֆֆի քանդիս այսինքն 500 ռաթլն      22

Մադրասիս ուղն                                                             31

Կոնջթի թէլն                                                                    23

(Անաջեղինաց գինն է)

Բանկալու շախար ավալն ֆֆի քանչին             17

եւս            շաքար դօումն                                                          14

եւս            գուռն                                                                          11

եւս            կարմիր մուստարդն                                      4

եւս սագմէթին                                                                 7

եւս ժիրէն                                                                         28

եւս չորատրակն                                                               16

փիփէլն                                                                             50

եւս փիփէլին փէթն                                                          20

ավալ ռաթնագարի բրինձ ֆի դարսին այսինքն 9256 եւ կօս ռաթլն  80

դօյումն                                                                            70

կարգասիօն բրինձն ավալն                                            60

եւս            դօումն                                                                        50

եւս            սէումն                                                             40

կոնճիթն                                                                           90

նօխուդն                                                                          40

փաթանայ պիղն                                                              35

կանանչ դալն                                                                   45

թուար դալն                                                                     40

եւս կոտրածն                                                                   45

քուլթին                                                                            60

գնգայ ջօլի ցորէնն                                                          60

չւկչտւկի                                                                           40

(Չինու ապրանաց գինն է)

Չինու ավալ կաւկօն ապրիշումն ֆֆի փիքուլն այսինքն 133 ռաթլն 33

տուկրէն                                                                          225

եւս դօում                                                                         190

եւս սէումն                                                                                   90

եւս չարումն                                                                     80

եւս քանգն                       ֆի քուռին                                           9

եւս 45 փէթի սիտին կարմիր կանանչ դեղին կապուտ ղռմզի սէվ եւ ճերմակ ֆի թանն                                                                                18

եւս 45 ձէթի վերն գոյնով սիտին ֆլօրն ֆի թանն         16

եւս 35      եւս      լուստրին                                           10

եւս            35       եւս      եւս ֆլօրն                                            12

եւս 45      եւս      դամասկն                                            16

եւս            եւս      պիկինն                                                           6

եւս            եւս      սայեայսայէն                                      5

եւս            եւս      պիլասն                                                           2

եւս            եւս      ֆֆալս զառն                                                   5

եւս            թութունակն ֆի քանդին

այսինքն 500 ռաթլն                                                        28

եւս            ժիշակն           ֆի փիքուլն                                         50

եւս            ապրշումէ չաթրին ֆի դանէն                                    1

եւս քաղաթէ        մեթ զաթն ֆի 100 դանէն     12 1/2

եւս                        փոքրն եւս                                          9

Չինու ավալ չինչինու ճարմակ մսրին ֆի քանդին        50

եւս դօումն                                                                                   40

(ֆէգուայ ապրանաց գինն է)

մոմն ֆի քանդին                                                 100

ղալային                                                                           55

բիջդէմարն ֆի մին քանդին                                            15

ազդէպէշն ֆի քանդին                                                    50

ձ)ան կաշին ֆի 100                                                        2

քաթն                                                                                27

լինկդէպաստին   ֆի ռաթլն                                            2 1/2

ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն                                 30

գերան փայտն ֆի դանէն                                               20

շիմբի տախտակն եւս                                                     6

տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին                        1

աւալ մարֆինն ֆի քանդին                                            150

դօումն եւս                                                                                   120

սէումն եւս                                                                                   90

չարումն եւս                                                                     60

լաքն եւս                                                                           28

(Մուչլիբադարայ ապրանաց)

քսելէ հալդին ֆի քանդին                                               55

ճիլի                                                                                              10

եանամայ թազայ ցորէնն 9256 1/2 ռեթլենեչ ժերբին  90

ավալ թութունն ֆի դուզին                                            5

դօումն     եւս                                                                  2 1/2

 

******************** 

Լուսնի

Աւուրք

Ամիսք Հռօմայեցուոց

Ամիսք Ազարիայի

Ձայնք

Աւուրք եւ Տօնք

 

     Մայիս Ադամ                         Տօն է Սրբոյն

    

14 20       1 ակ   Կիւրակի                    Տօն է Հոգոյն Սրբոյ գալստեանն     

15 21       2 բձ     Երկուշաբաթ Պահ

16 22       3 բկ     Երեքշաբաթ   Պահ

17 23       4 գձ    Չորեքշաբաթ Պահ

18 24       5 գկ    Հինգշաբաթ   Պահ

19 25       6 դձ    Ուրբաթ          Պահ

20 26       7 դկ    Շաբաթ                     

21 27       8 աձ    Կիւրակի        Առաջին                     

22 28       9 ակ    Երկուշաբաթ Կուսանացն Հռիփսիմեանց

23 29       10բձ   Երեքշաբաթ   Կուսանացն Գայիանեանց

24 30       11 բկ  Չորեքշաբաթ Պահ

25 31       12 գձ  Հինգշաբաթ   Յովաննու Կարապետին եւ այլն

Յունիս

26 1          13 գկ  Ուրբաթ          Պահ

27 2          14 դձ  Շաբաթ           Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին ելն

28 3          15 դկ  Կիւրակի        Երկրորդ Տօն է Սրբոյ Էջմիածնի

29 4          16 աձ Երկուշաբաթ Մանկանցն Բեթղէհէմի եւ այլն       

30 5          17 ակ Երեքշաբաթ   Կուսանացն Նունեայ եւ Մանեայ

1   6          18 բձ  Չորեքշաբաթ Պահ

2   7          19 բկ  Հինգշաբաթ   Իշխանացն Սահակայ եւ այլն

3   8          20 գձ  Ուրբաթ          Պահ

4   9          21 գկ  Շաբաթ           Ներսիսի մեծի Հայրապետին եւ

5   10       22 դձ  Կիրակի          Երրորդ

6   11       23 դկ  Երկուշաբաթ Եպիփանու կիպրացւոյն եւ այլն

7   12       24 աձ Երեքշաբաթ   Կաստանդիանոսի Թագաւորին եւ այլն

8   13       25 ակ Չորեքշաբաթ Պահ

9   14       26 բձ  Հինգշաբաթ   Թէոդիտոնի Գաղատացւոյն եւ այլն

10 15       27 բկ  Ուրբաթ          Պահ

11 16       28 գձ  Շբաթ              Գիւտի նշխարաց Սուրբ Լուսաւորչին

     12       17       29 գկ  Կիրակի          Չորրորդ

13 18       30 դձ  Երկուշաբաթ Անտոնինոսի եւ այլն

 

Ծնունդ ՚ի Կալկաթայ

 

Շամս 23 աւուրն հինգ շաբաթի երեկոյեան 2 ժամ 10 րոպէին Տիկին Զարիպխան Յոհանջանն ծնաւ դուստր մի:

 

՚ի Սէիդապատ

Անցեալ շամս 21ին ՏիկինԵղիսաբէթ Խաչիկ Յովհաննէս Բարումեանն ծնաւ զորդի մի:

 

՚ի Մուչլիբանդար

՚ի Անցեալ Շամս ամսոյ 21 Տիկին Գուլնաբաթ Խօջամալ ծնաւ 2 զաւակ այսինքն մին որդի եւ մին դուստր

 

Ամուսնութիւն

Ադամ ամսոյն 27 երրորդ ի ամուսնացաւ Պարոն Գրիգոր Մարգար Բաբումեանն ընդ Օրիորդ Մարիամ դուստր հանգուցեալ Մւոքէլ տէր Թհանեանին:

 

Մահ

Ադամ անսոյս 7երրորդի վախճանեցաւ Պարոն Սիմոն Յողհանէէս Դուլամիրեանն ՚ի Մամլան:

Ադամ ամսոյս 25 յանգեաւ ՚ի Տէր զնորմանուկն Պարոն Աւետ Սէթեանին դեռաբողբոջն Թորոս թողլով անմոռանալի ցաւ ՚ի սիրտս ծնողաց իւրոյ, ՚ի Լուսն: