Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ԱՌԱՋԻՆ
ՅԱՂԱԳՍ ՃԱՌԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ՊԱՐՍԻՑ ԱՇԽԱՐՀԻՍ

Օգնեա Ամենազօր Սուրբ Հոգի Աստուած ճշմարիտ.

Իսկ արդ՝ ծաներո՛ւք ո՛վ վսեմագոյն եւ անձկալի անվթար վերծանողք: Քանզի թէպէտ ի հերուն հետէ՝ եւ կանխա՛ւ քան զայս, աժխոյժ սիրով, եւ խանդաղակաթ ըղձիւ իսկ ցանկայի առ ի առնել զճառագրութիւնս զայս: Սակայն նախ՝ զյոգնատարազ կիրառնութիւնս իմ, երկրորդ՝ զբիւրակերպ վշտակրութիւնս՝ որք ի պարսից անօրինաց օրըստօրէ անընդհատ՝ եւ յաջորդահոլով աշխատանօք զօրհանապազ ի մեզ ուղխահանգոյն հեղեալ յորդապէս գային, երրորդ զտկարութիւն անձինս, եւ զյիմարութիւն մտացս իմոց եւ զպակասութիւն հարկաւորութեանս իմոյ ընկճեալ կասեցուցանէին՝ եւ արգել եւ խափանիչք իսկ լինէին զառաջադրեալ գործառնութեանս իմոյ:

Այլ յորժամ ստիպեցայ յոմանց պանձալեաց՝ գրեթէ զայսոսիկ զամենայն, որք որպէս զբաղեղն վնասակար պարաւանդեալ էին զինեւ, ի բաց թօթափեսցի յանձնէ իմմէ եւ Շնորհիւ Տեառն քաջալերեցայ, եւ յառաջ մատեայ առնել զայս ճառագրութիւն՝ իբր զբօսանս տալով Ազնուաբարոյ եւ չքնաղագեղ ազգի Հայկական: Որպէս զի այսու զբաղեալք՝ մոռասցիք զվնասակար զբօսանս. զիտասջի՛ք ստուգիւ՝ զի եւ ես այսու դիտաւորութեամբ յանձն առի գրել զայս մատեան, զի գոնեա զդատարկակեցութիւնն (որ է մայր ամենայն մեղաց, խորհրդանոց ամենից չարութեանց, խանգարիչ ժողովրդեան, եւ զայրացուցանօղ Տեառն Աստուծոյ Ամենակալին). բարեպէս անցուցանել, եւ պատշաճաբար կարգաւորել կարէի: Քանզի Փիլօնի փիլիսոփային մինչ հարցին թէ՝ զի՞նչ գոյ յաշխարհի դժուարին. ասաց թէ՝ զգաղտնի եւ զանխուլ խորհուրդս լռել, զդատարկաբանութիւն բարւոք անցուցանել, եւ նախատանաց համբերել:

Իսկ որովհետեւ կամէ ինձ առնել եւ յօրինել զայս մատենագրութիւն, որոյ աղագաւ կամիմ բացայայտել նախապէս՝ եւ ասել ձեզ բաղձալեացս իմոց զայս ինչ: Արդ՝ մինչ կամք մեր է առնել ըստիս զվէպս Պարսից աշխարհիս, զոր ի թուոջս ՌՄԻԸ[1779]ի վայր անդր ձգելով ներգործեցան, զորոց եղէ ես ականատես՝ եւ ականջալուր. վասն որոյ արժան եւ ճահ վարկայ՝ գիտել եւ իմանալ նախնաբար թէ՝ ոյք յորոց նախասկիզբն գտան թագաւորելոյն ի վերայ պարսից, եւ անդուստ առեալ ապա ի վերուստ ի վայր իջանել մինչեւ ի ժամանակս մեր կարճառօտ քննութեամբ: Այլ ո՛չ ապաքէն զգործս՝ եւ զարութիւնս նոցա ուրոյն վիպելով, զորոց որք նախ քան զմեզ էին՝ գեղեցիկ եւ սեթեւեթեալ ոճով գրեցին. այլ եւ եթ միայն զանուանս նոցա յիշատակելով եւ եթէ արդեօք մարթ ինչ իցէ՝ եւ զթիւս ամաց թագաւորելոյն նոցա, այսինքն՝ եթէ յո՛րում ամի, եւ քանի ամ թագաւորեցին: Բայց արդ՝ յայտնի իսկ է արդեօք ամենեցուն՝ որք բարւոք ուշ եդեալ յառեցին, եւ ճոխաբար հետեւեցին. զի ո՛չ գոյ միաբանութիւն ի մէջ թարգմանչաց եւ պատմագրաց, զի տի՛նա եթէ ուրեք ուրեք համաձայնին, ի թիւս եւ ի յայն բազում տեղիս տարաձայնին: Քանզի բազումք ի յառաջնոց վարդապետաց՝ եւ ի սրբոց հարց անտի գրեցին՝ ըստ իւրաքանչիւր դիտման քննութեամբ ի կիր արկեալ՝ վասն ստուգելոյ ամաց անցելոց. սակայն անմիաբան եւ տարաշաւիղ հանդիպեցան իսկ միմեանց: Նա իսկ՝ Եւսեբի վկայէ  վասն ո՛չ գիտելոյ ճշգրտիւ զանցեալ ժամանակսն, զբան Տեառն վկայութիւն առնլով որ ասաց առ աշակերտսն՝ եթէ ո՛չ է պարտ ձեզ գիտել զժամս՝ եւ զժամանակս, զոր Հայր եդ յիւրում իշխանութեան: Եւ զայս՝ ո՛չ միայն վասն հանդերձելոյն ասէ, այլ եւ վասն անցելոցն ժամանակաց: Սորին աղագաւ համայն պատմիչք՝ եւ ժամանակագիրք, ո՛չ կարացին զուգաձայն եւ համեմատ միմեանց հանդիպիլ. այլ տարաշաւիղ եւ անմիաբան գտան ամենեքեան:

Քանզի ըստ Եւսեբեայ ժամանակագրութեան՝ լինի յԱդամայ մինչեւ ի ծնունդ Կենարարին, ԵՌԲՃՁԴ: Եւ ըստ ասորոցն՝ ԵՌԻԶ: Եւ ըստ այլոց, ԵՌՂԱ: Եւ ըստ եօթանասնիցն՝ որով մեծն եւ սքանչելին Եպիփան վարի, որում եւ մեք հետեւիլ առաւել կամիմք՝ քան թէ յայլոց ոմանց: - ԵՌԴՃՂԹ: Իսկ այլք ոմանք թիւ եօթանասնիցն այսպէս կարծեն, այսինքն ԵՌՃՂԸ, որոց հրաշալին Եպիփան ո՛չ ընդունի, այլ սկսեալ Ադամայ՝ մինչեւ ի Քրիստոս, ՐՆՂԹ ամ դնէ:

Եւ վերջապէս՝ զայս ինչ եւ զառ ի յինէն ծանիցէ զձեզ խոհեմութիւն:

Զի համայն պատմիչք՝ ոչ միայն Ասիականացն կողմանց, այլեւ՝ Եւրոպեականացն յարեւմտից, եւ Լիբիականացն Հարաւայնոց. ըստ բանի Աստուածաշունչ սուրբ գրոյն՝ սկիզբն պետութեան ի Նեբրովթայ առեալ գրեն:

Արդ՝ այս Նեբրովթ՝ որ ասի Բէլ, սկիզբն թագաւորութեան եդ ի Բաբիլօն քաղդէացւոց. եւ ի ժամանակս սորա եղեւ ամբարիշտ խորհուրդ ամբարտակին շինութեան, յերկրին Սենայար, եւ ի Քաղանէ դաշտին այսինքն Հիլէ քաղաքի եւ ի թուոջն Ադամայ վեցհարիւրորդի եւ վաթսուներրորդի: Եւ յաւուրս սորա տարատրոհեալ բաժանեցան լեզուք՝ ի բարբառս ՀԲ: Եւ ապա ապանաւ սա ի ձեռս քաջահզօր եւ բարեբաղդ խոհեմագոյն հսկայի Հայկայ նախնւոյն Հայոց, որպթս եւ աւանիկ զլիագոյն պատմութիւնս սոցա՝ գրեալ ՝ մեծն եւ երջանիկ Մովսէս Խորենացին ի ճառագրութեան իւրում. տեսցես անդ:

Զորմէ եւ ես սակաւ ինչ հանեալ ի պատմութեանց անտի, եւ գրեցի ի գիրս նախկին, որ վասն ազգիս հայոց, ի յերկրորդ պրակն, եւ յերկրորդ հատուածն: Եւ զկնի մահուանն Բէլայ՝ յետ քառասուն ամի, ասէ Միխայէլ պատմիչն ասորւոց՝ շինեցաւ Ասպահան քաղաք ի Կամբիւրոս թագաւորէ քաղդէացւոց: Իսկ հոգելից վարդապետն մեր Վարդան՝ գրէ ի վիպագրութեան իւրում թէ՝ ի Բէլայ շինեցաւ զԱսպահան քաղաք: Իսկ յետոյ ի զաւակաց Բէլայ փոխեալ զարքունիս իւրեանց ի Նինուէ քաղաք Ասորեստանեայց, այսինքն է՝ Մուսուլ։

Եւ մինչեւ ցՍարդանապալաս թագաւորեցին, որ յերեսներորդ՝ եւ իններորդ ի Քամայ, որպէս եւ ստուգիւ յայտ իսկ է ի գիրս սրբազան Քերթողահօրն Մովսիսի յառաջին հատորն: Եւ յաւուրս Սարդանապալայ գնաց մարգարէն յօնան քարոզել ի Նինուէ. սա զղջացաւ եւ դարձաւ առ Տէր ապաշխարութեամբ: Բայց յետոյ Վարբակէս զօրավարն մեղացւոց, այսինքն քրդաց՝ սպան զՍարդանապալ արքայն ասորեստանեայց, օգնականութեամբ Պարոյրայ Հայոց արքային: Այլ Միխայէլ ասորին ասէ թէ՝ եւ տեսեալ Սարդանապալայ թէ յաղթի ի Մարաց, այրեաց զանձն՝ զի մի անկցի ի ձեռս նորա: Եւ արդ՝ զինչեւիցէ՝ եբարձ Վարբակէս Մար՝ զթագաւորութիւն որդւոցն Նեբրովթայ, եւ թողեալ վերակացու եւ ոստիկան ի Նինուէ, այս է Մուսուլ. փոխեաց զթագաւորութիւնն ի Մարս, այսինքն՝ ի քուրդս:

Եւ այս Վարբակէս՝ թագաւորեցոյց ի Բաբելօն ի վերայ քաղդէացւոց զԲէլասիս ընկերակից իւր, եւ ի վերայ հայոց՝ զՊարոյր զօրավիգ իւր յորդւոց եւ ի տոհմէ Հայկայ: Արդ՝ եւ յետ սակաւուց թագաւորէ ի Նինուէ ի վերայ Ասորեստանեայց Փուայ՝ յորմէ սերեցան Թակղաթփալասար, Սաղմանասար, Սենեքարիմ եւ Ասորդան, զորոց անուանքն յիշին իսկ ի սուրբ գիրս: Յետ որոց՝ յաւուրս Եզեկիայ Արքայի Հրէաստանի, Մարովդակ–բալադան արքայն Բաբիլոնի (որոյ անունն յիշի յԱստուածաշունչ գիրս՝ Դ. Թագ. Ի. գլուխն). սպան զԱսորդան, եւ իսպառ եբարձ զթագաւորութիւն Ասորեստանեայ ի Նինուէէ: Եւ ինքն Մարովդակ–բալադան միայն իշխեաց քաղդէացւոց եւ Ասորեստանեայց. եւ յորմէ իսկ սերեցան Ասուրերոս, Նաբուբոլասար, Նաբուգոդոնոսոր եւ Բաղդասար, զսա սպան Դարեհ արշօրեան ի զաւակէ մարաց՝ եւ ինքն թագաւորեաց:

Եւ Դարեհ արշօրեան իբրեւ ամս երիս թագաւորեաց, հասեալ նմա զվաղճան մահու մեռանի: Եւ ապա Կիւրոս արքայ պարսից՝ յինքն գրաւեաց զպետութիւն Բաբիլացւոց, եւ Ասորեստանեայց, եւ թագաւորեաց ի վերայ նոցա: Իսկ ապա ի ձեռն Տիգրանայ արքայի հայոց սպանանէ զԱժդահակ թագաւորն մարաց. այսինքն՝ որ ի մեր բարբառ վիշապ թարգմանի, յորմէ եւ յոյժ ճոխաբար վիպէ ցանկալի Խորենացին: Եւ էառ Կիւրոս Պարսիկ զթագաւորութիւն նորա, եւ այսպէս միահեծան իշխանութեամբ միապետեաց Կիւրոս ի վերայ չորից թագաւորութեանց. այսինքն՝ Պարսից, Մարաց, Ասորեստանեայ, եւ Քաղդէացւոց:

Արդ՝ սա նախ լեալ ասեն համակ պատմիչք, եւ ժամանակագիրք՝ նախասկիզբն պարսից թագաւորաց, որ հաստատեաց զգահ թագաւորութեան ի Պարս եւ հրաման ետ հրէից ելանել ի գերութենէ՝ եւ շինել զՏաճարն Տեառն յԵրուսաղէմ: Զորմէ գրէ մարգարէն Եսայի ի 45, 1: Այսպէս ասէ Տէր ցօծեալն իւր ցԿիւրոս, զորոյ կալայ զաջոյ ձեռանէ նորա՝ հնազանդեցուցանել առաջի նորա զազգս, եւ զզօրութիւն թագաւորաց խորտակեցից. բացից առաջի նորա զդրունս, եւ քաղաքք մի՛ փակեսցին, եւ այլն: Եւ զարձեալ ասէ Տէր Աստուած սոյն մարգարէիւն ի 47, 6. Ես բարկացեալ էի նոցա, եւ մատնեցի զնոսա ի ձեռս քո. եւ դու ո՛չ արարեր ի վերայ նոցա ողորմութիւն: Զայս ասէ առ Բաբելացիս՝ որք գերելոցն ոչ ողորմէին: Ուստի եւ ի նոյն գլխոջն՝ ես, ասէ՝ մատնեցից զձեզ Պարսից, որք ո՛չ խնայիցեն ծերոց, մանկանց, կուսանաց եւ ամենայն չափու եւ ցեղի:

Արդ՝ Ադամայ մինչեւ ի ջրհեղեղն եղեն ամք ՍՄԽԲ: Եւ ի ջրհեղեղէն մինչեւ ցՆերբրովթ եւ մինչեւ ցբաժանիլն լեզուաց առ աշտարակաշինութեամբն եղեն ամք ՈԿՕ: Իսկ ի Նեբրովթայ մինչեւ ի մահն Բաղդասարայ արքայի որդւոյ Նաբուգոդոնոսորայ. որ սպան զսա Դարեհ արշաւրեան ի զաւակէ մարաց եւ իսպառ եբարձ զթագաւորութիւն քաղդէացւոց, գտանին ամք ՍԼԵ: Եւ ի Դրեհէ արշօրեան մինչեւ ի թագաւորիլն Կիւրոսի լինեն ամք Գ: արդ՝ աւանիկ ամենեցունց սոցա թուական ժամանակաց ի յԱդամայ՝ մինչեւ ցԹագաւորիլն Կիւրոսի բագձաձեալ ժողովին ի մի գումարս՝ ՏՋԽՕ ամս: Յորմէ եւ մեք սկսեալ հուպ դնելով առընթեր, եւ զթուականս ժամանակաց, բերելով ի վայր անդր հասցուք՝ մինչեւ ցժամանակս մեր: Արդ՝ թէպէտ զբաղմունք, յոգն խուժանաց, որ զմեօքէ յար պարուրեալ, ո՛չ տան ինձ թոյլ փութ ընդ փոյթ եզերել զառաջադրեալ կիրառնութիւնս իմ, իսկ սակայն եթէ Տէր կամեսցի՝ շնորհիւ որոյ խորտակեցից զշղթայս հեղգութեան, եւ արտալուծեալ արձակեցից զտոռունս բիւրակերպ խուժանացս, եւ ընդ մէջ անցեալ՝ կատարեցից զգործս իմ, զի անամօթ գտայց առաջի Տեառն աստուծոյ, եւ ձեր իսկ գլխովին, եւ այլն: