Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ԻՆՆԵՐՈՐԴ
Վասն յայտնեցման եւ ծագման պղծոյն Լանկթամուրայ, թէ ո՞րպիսի ոք սա իցէր արդեօք   եւ կամ թէ յորմէ յաշխարհէ յայտնեցաւ:

ՊԼԵ/ՌՅՁԶ Ա. Իսկ արդ՝ յետ որոց յայտնեցաւ Ամենադժնդակ եւ չարագոյն գազանն Լանկթամուր, յամի Տեառն 1386. եւ ի 835 թուոջս Ասքանազեան:

Սա Էր ի Սարթափու, որ է Կոգովիտ գաւառ Մեծին Հայոց հուպ ի լեառն Մասիս: Եւ գնացեալ ի Խորասան, էանց ի Սմրղանդ քաղաք թաթարաց, եւ անդ զօրացաւ աւազակութեամբ, էառ զքաղաքն եւ ապա տիրեաց ամենայն երկրին Խորասանու. եւ անտի անցեալ էհար զերկիրն պարսից եւ զՀայաստան աշխարհ. եւ ի Վան արար սաստիկ կոտորած, եւ եկեալ աւերեաց զՍեբաստիայ. եւ հասեալ յԱնկուրիայ, կալաւ Զիլդրում բայազիդն՝ զեղբայրն Խոնդքարին տաճկաց: Ապա չոգաւ եհար զՎրաց աշխարհն, եւ զՄիջագետս եւ ի հարկի կացոյց զԵգիպտոս, այսինքն՝ զՄըսր, եւ գնացեալ ի Դամասկոս քաղաք, այսինքն Շամ՝ զբազում մօլայս ի տաճկաց հրամայեաց սրախողող առնել գլխատմամբ վասն արուագիտութեան. զի կանայք մօլայիցն ազդեցին նմա զզազրալի եւ զաղտեղի բարս արանց իւրեանց: Եւ սա տարեալ զգրեանս ազգիս հայոց ի Սմրղանդ քաղաք, ուրանոր ելից աշտարակք, եւ նզովիւք կնքեաց մի տալ ի դուրս. եթէ ո՛չ գոնէ՝ աղաչանօք ի ներ սուղ ժամուց յաշտարակի մտողացն՝ ըստ ժամու ներփակմանն միայն ընթեռնուլ: Որ եւ յետ յոլովից ոճրագործութեանց՝ յոյժ չարաչար սատակի ոռնալով իբրեւ զշուն, կացեալ թագաւոր ընդ ամենայն իբրեւ ամս՝ 18:

Եւ սա կոչէր զինքն՝ բարկութիւն Աստուծոյ. այսինքն՝ գաւազան  լեալ տանջանաց, որով տանջէր բարկացեալ թագաւորն Աստուած զմեղաւորս: Քանզի բազում  անգամ Աստուած ի ձեռն չար ծառայից՝ խրատէ զորդիս իւր:

ՊԾԳ/ՌՆԴ Բ. Եւ ապա Շահռուխ որդի նորա յաջորդէ զտեղի նորա ի Խորասան. եւ Միրանշահ եղբայր սորա նստէ ի Գանձակ շահաստան, այս է Թաւրէզ, եւ նուաճէ զհիւսիսային եւ զյարեւմտեան կողմանս այնոցիկ: Բայց Ղարաուսուֆ թուրքման ոմն՝ որ Թումուրլանկն կանխաւ գերի վարեալ էր ի Դամասկոս, եւ անդ ի մետաղս բանդից կապեալ. սա ելեալ ի Դամասկոսէ դոյզն ինչ հրոսակօք ի 855 թուոջս հայոց խաղայ շտապմամբ, եւ գայ մտանէ յաշխարհս հայոց, եւ ապա գնայ ի վերայ Միրանշահի որդւոյ Լանկթամուրի, եւ ռազմ եդեալ մարտչէն ընդ նմա, եւ ի վճարիլ մարտին պարտեալ սպանանէ զՄիրանշահ: Իսկ ի միւս ամիս որդին Միրանշահի Ապագիր անուն՝ զօրաժողով լեալ գայ ի վերայ Ուսուֆին ի վրէժխնդրութիւն արեան հօր իւրոյ. բաց ո՛չ կարացեալ ստնանել զնա, այլ թողլով նոցա զգանձս եւ զխորանս, ինքն միայն գնայ փախստական: Որեւ սա զօրացեալ՝ էառ զվրացտուն, ուր արար յոյժ եւ յոյժ կոտորած, եւ զբազումս յորոց ի վերիացւոց գերեաց. որպէս եւ զորոց իսկ լիալիր քեզ ծանուցանէ մեծ վարդապետն մեր Թօմայ մեծոփեցին ի պատմութիւնս Լանկթամուրայ:

Եւ ապա ի 870 թուոջս հայոց Շահռուխ որդին Թամուրի ելեալ ի Խորասանայ անթիւ զօրօք գայ ի վերայ Ղարաուսուֆ թուրքմանի. կոտորէ զզօրս նորա անխնայ՝ եւ յանկարծակի սատակի Ուսուֆն ի մէջ մարտի խռանն:

Եւ ապա ընդ Սքանդարի որդւոյ Ուսուֆին մարտնչէ եւ յաղթէ նմա՝ առնելով զնա փախստական, եւ սպառսպուռ կոտորէ զզօրս նորա եւ զհամայն աղխ մթերից նորա յափշտակեալ երթայ ի Խորասան: Եւ դարձեալ ի 878 թուոջս՝ անհամար զօրօք խաղայ Շահռուխն ի Խորասանայ, եւ գայ ի Թաւրէզ ի վերայ Սքանդարին. իբրեւ լու լինի նմա զգալուստ նորա վաղվաղակի գնայ փախստական. որոյ եկեալ ի Սալամաստ՝ կոտորէ զբազում թուրքմանս, եւ զԲուսայիդ ոմն խան եդեալ՝ գնայ յաշխարհն իւր:

Իսկ զկնի գնալոյն Շահռուխայ՝ Սքանդար որդի Ղարաուսուֆ թուրքմանին կրկին զօրանայ եւ տիրէ յափշտակեալ աշխարհացն, եւ յետ ժամանակաց Տէրն Շամքարայ, այսինքն Շամախու ըմբռնէ զորդին Սքանդարայ, եւ կապանօք յղէ առ Շահռուխն: Ուստի զայրացեալ Սքանդարն զօրս ժողովէ, եւ գնացեալ աւերէ զաշխարհն Շամախու, եւ մտեալ ի Շամքար զբազում ոգիս սրախողողս առնէ, տինա 360 մօլայից զգլուխս հատանէ: Նմին իրի բազումք գնան առ Շահռուխ Տէր հրէ քաղաքին, եւ արտասուագոչ ձայնիւ գանկատեն զնմանէ, եւ ուրոյն պատմեն՝ զանցս աղետից իւրեանց. եւ նորա յոյժ ցասուցեալ ելանէ յոգնախուռն գումարտակօք ի 885 թուոջս հայոց ի քաղաքէ գայ ի վերայ Սքանդարին: Իսկ Սքանդարն դարձեալ փախնու յերեսաց նորա, եւ ի տեղւոջ իմիք ամրանայ, բայց յետոյ սպանին զՍքանդարն որդին միաբանեալ ընդ մօր իւրում հանդերձ տասն արամբք ի տեղւոջ ամրութեանն՝ օժանդակութեամբ Ջհանշահի եղբօր Սքանդարայ՝ որդւոյ Ղարաուսուֆին, եւ ապա դադարի աշխարհ ամենայն ի յաղխատրոյզ եւ ի յալետանջ ծփանաց:

Եւ ապա Շահռուխն կացուցանէ զՋհանշահ տէր ի վերայ կողմանցն հիւսիսայնոց եւ յարեւմտանաց, եւ ապա այնուհետեւ ինք գնայ ի քաղաքն իւր՝ ուստի ելեալ էր: Բայց եւ զայսու ժամանակաւ բազումք ի յազգէս հայոց, որք գերեալք էին ի Թամուրկաղէն, եւ բնակեալք ի Սմրղանտ քաղաքի. իշխան տեղւոյն այնորիկ՝ որ էր որդի Շահռուխին, բռնութեամբ դարձուցանէ զնոսա ի Քրիստոսական հաւատոցն ի մօլար կրօնս իւրեանց, եւ զոմանս նահատակէ, վասն Ասորւոյ ղաշայի միոջ՝ որ պղծեալ էր զկնի ումեմն իշխանի եւ փախչեալ ի տանէն, յոր սպասաւորութիւն հարկանէր իշխանին:

Զայն լսէ իշխանն՝ ի թղթոյ ասորւոյն, զի զկնի պղծելոյն զկնի իշխանին՝ թողու զսպասւորութիւնն՝ եւ գնայ փախստական ի տար աշխարհ, եւ թուղթ գրէ առ իշխանն թէ՝ ես եկի ի մէջ ձեր՝ եւ զկանայս ձեր խայտառակեցի. ահա սուտ է օրէնք ձեր, եւ առաջնորդ օրինաց ձերոց: Զայն թուղթ առեալ իշխանին՝ գնացեալ ծանուցանէ որդւոյ Շահռուխին, եւ նա իբրեւ ակահ լինի թէ քրիստոնեայ է Ասորին այն՝ վասն որոյ հրամայէ բռնութեամբ՝ զի կամ դարձցին զամենայն քրիստոնեայսն, որք անդ կային ի հաւատոց իւրեանց, եւ կամ մեռանիցին. ուստի եւ եղեւ իսկ՝ եւ կատարեցաւ:

Արդ՝ զորմէ գրէ մեծ վարդապետն Թօմայ թէ՝ աճին որդիք նոցա եւ լնուն զաշխարհս ամենայն, եւ մինչեւ ի վերջին աւուրն դատաստանի, լինի թէ՝ յազգէս հայոց որք ի խորս անհաւատութեան ընկղմեցան՝ այնքան մարդիկք աճին եւ բազմանան, որքան զոր այժմ եօթանասուն եւ երկու ազգ է լրման: Զի եթէ յութից մարդկան արդարեւ պարկեշտ առն Աստուծոյ Նոյի ամենայն երկիր լցան. իսկ քանիօ՞ն առաւել ի քսան հազարաց եւ ի բիւրոց աճին եւ բազմանան: Ո՞հ ո՞հ, տե՛ս, նազենի իմ, թէ՝ ո՛րքան չարիք առդիպեցան ազգիս հայոց, վասն ծովացեալ եւ անհուն մեղաց մերոց, եւ մեք տակաւին ո՛չ զգաստանամք. ահա արդարեւ զայսոսիկ լսելով զարհուրի սիրտ իմ, եւ սարսափեալ քստմնին ոսկերք իմ, եւ գրիչ իմ անկանի ի ձեռացս իմոց: Ուրեմն՛ աղաչեմ զի հանդուրժելով լուիցէք ձայնի եղկելւոյս, մի՛ եւ մի՛ եւս առաւել յամառեալ պնդիցիք ի խստագոյն անիրաւութիւնս ձեր, զի մի՛ գուցէ կրկին ըմպիցեմք ի ձեռանէ Տեառն Աստուծոյ մերոյ զբաժակն բարկութեան. այլ պաղատեմ զձեզ յորդահոսան արտասուօք, դնելով զերեսս առաթուրս ոտից ձերոց, զի զգաստասչի՛ք եւ դարձջի՛ք առ Տէր Աստուածն մեր գթած եւ Ամենակարող եւ առ նա աղաղակեցէ՛ք ի տուէ եւ ի գիշերի. զի գուցէ արդեօք հաշտեսցի ընդ մեզ, եւ զթացեալ ի վերայ մեր բարձրացուցէ զեղջիւր եւ զգահ թագաւորութեան մերոյ, եւ պերճ փառօք ճոխացուսցէ զմանկունս իւր ցրուեալ. եւ վերստին զգուեալ ժողովեսցէ ի ծոց բարեքաձեւ եւ ամենաբաղձ մօրս մերում Հայաստան աշխարհիս:

Ահա՛ թողեալ իմ զայսոսիկ՝ զի մի՛ արտօսր արեան իջուսցէ յաչացս մերոց, զմտաւ ածելով զվատաբաղդութիւն եւ զթշուառութիւն ազգիս մերոյ. այլ դարձայց անդրէն ի յոճ բանիս իմոյ, եւ զնմանէ արտադրեսցուք՝ յորմէ խօսիլն մեր ճահ է եւ արժան: Արդ՝ որպէս կանխագոյն իսկ ասացաք Շահռուխն հաստատէ զՋհանշահ ի Թաւրէզ, այս է ի Գանձակ շահաստան՝ եւ կամ յերկրորդ Եկբատան առ ի մատակարարել կողմանց այնց. եւ ինքն գնայ ընդ ամենայն զօրօքն ի Խորասան: Եւ ապա ի 889 թուոջս գնացեալ առնու զվրաց տուն Ջհանշահն, եւ անդէն յոյժ սաստիկ կոտորածս առնէ քրիստոնէից, մինչ գրեթէ՝ մեծ մասն վրաց աշխարհին աւերէ՝ եւ գերէ զամենեսեան: Եւ ապա հարցանէ ցշեխն արտաւիլութեան այլ ոք յառաջ քան զիս՝ այսպիսի քաջութիւն եւ բարիս գործեալ իցէ արդե՛օք. նա պատասխան նմա ընձեռնէ թէ՝ ահա զոր ինչ չարիք գործեալ էիր դու ի վերայ երկրի եթող քեզ Աստուած, եւ յեօթն ամ եւս զոր ինչ գործիցես թողցէ քեզ Աստուած:

Արդ՝ ինձ թուի թէ՝ Շեխս այս Շեխ Սեֆին իցէ լեալ, որ էր իշխան Արտաւիլու, թէպէտ յանուանէ չէր յիշատակեալ: Նա իսկ կարի խստագոյն հարկապահանջութեամբ կեղեքեաց նա՛ զողորմելի եւ զխղճալի ազգս մեր ի սադրելոյ Շեխին, զի լիցի թէ՝ անճարացեալ դարձցին ի լուսածաւալ հաւատոց իւրեանց. բայց Տեառն զօրութեամբ ո՛չ ոք դարձաւ ի հաւատոցն, եւ ո՛չ այնու կարացին ստնանել զհաւատացեալս, այլ մանաւանդ ինքեանք փշրեալ մանրեցան եւ յաղթեցան ի զօրութենէ անյաղթ վիմին Քրիստոս: Ըստ բանի Տեառն թէ՝ որ անկցի ի վերայ վիմիս այսորիկ փշրեսցի, եւ յոյր վերայ անկցի հոսեսցէ զնա:

Արդ՝ որպէս եւ յառաջագոյն բացատրեցաք թէ Շահռուխն գնացեալ ի Խորասան ժառանգէ զտեղի հօր իւրոյ բազում ժամանակս. սակայն ո՛չ հետեւէր հօրն բարուց՝ զի էր այր բարի եւ խաղաղասէր, եւ մերթ ընդ մերթ քամահէր զբարս հօր իւրոյ, մանաւանդ զի ետես աչօք իւրովք զի ընդ մեռանիլ հօր իւրում ոռնայր նա իբրեւ զշուն ցբազում ժամանակս. վասն որոյ զի ինքն բաղձայր բարի լիցի, եւ մի՛ նման հօրն երեւեսցի չարագոյն: Որոյ կացեալ թագաւոր ըստ ոմանց իբրեւ ամս՝ 45 մեռանի:

ՊՂԸ/ՌՆԽԹ Գ. Իսկ զկնի Ջհանշահ թագաւորէ՝ որ էր որդի Ղարաուսուֆ թուրքմանի՝ եւ եղբայր Սքանդարին, զորոց վաղ ուրեմն յիշեցաք: Սա ել բազմօք հրոսակօք, եւ յոգնախուռն գումարտակօք գնացեալ եմուտ ի սահմանս եկբատանցւոց, այսինքն՝ Արաղստանայ, եւ զամենեսեան միահամուռ նուաճեաց ընդ իշխանութեամբ իւրով, եւ ապա հասեալ ի մեծ մայրաքաղաքն Ասպահան, որոց ընդդիմացեալ նմա մարտիւ, եւ ո՛չ տային թոյլ նմա մտանել ի քաղաքն եւ յաղթեալ նոցա էառ զքաղաքն եւ զհամայն գունդս զօրաց սրոյ ճարակ տուեալ մաշեաց ի սուր սուսերի: Իսկ զքաղաքն քանդեալ եւ աւերեալ, եւ զջուր գետոյն Զենտերայ կապեալ ի վերայ քաղաքին. զի որք ի նշմունս, եւ ի ներքնատունս, եւ ի դարանս մտեալ էին եւ թագուցեալ, ամենեքեան ջրասոյզ եւ հեղձամղձուկ եղեալ սատակեցան, որ եւ քաղաքն ամենայն տապալեցաւ ի վերայ նոցա՝ զի հողաշէն էր: Եւ ապա գնաց ի Հրէ, եւ ի Խորասան, եւ զամենայն տունն թաթարաց նուաճէ ընդ ձեռամբ իւրով. եւ դարձեալ անտի ի գահոյս իւր ի Թաւրէզ: Որոյ կեցեալ բազում ամս մեռանի:

Դ. Ապա փոխանորդէ զտեղի նորա Հասանալի բէկ որդի նորա. սա ի 916 թուոջս՝ գնաց ի վերայ վրաց, եւ գերեցոյց զնոսա:

Ե. Յետ որոյ յաջորդէ զտեղի նորա Եաղուպ շահ որդի նորա. սա ետ զքոյր իւր ի կնութեան Շեխ Հայդարի՝ որդւոյ Շեխ Սեֆւոյ իշխանի Արտաւիլու, յորոց ծնանի որդի, եւ անուանի Իսմայէլ. որ եղեւ թագաւոր առ յապա սա նախ ի տանէ Շեխ Սեֆւոյն, որպէս փոքր ինչ յառաջ գնացեալ զհանգամանս Տեառն շնորհիւ ուսանելոց եմք:

Եւ ապա նենգ գործեալ Շեխ Հայդարն՝ եւ կին իւր որ էր քոյր Եաղուբ շահին առ ի մահադեղով սպանանել զԵաղուբ շահ, զի ինքեանք արասցեն զթագաւորութիւնն:

ՋԼԹ/ՌՆՂ. Նմին իբր կոչեն զԵաղուբ չահ իբր ի պատճառս սիրոյ ի խնճոյս խրախութեան, եւ տան նմա ուտել զթիւնեալ կերակուր եւ նա զկնի ուտելոյն զգայ զնենգութիւն նոցա. ուստի եւ բռնութեամբ տայ զկերակրոյն եւս նոցունց ուտել, վասն որոյ եւ նոքա երեքեանն համանգամայն մեռանին ի միասին ի միում ժամու ի 939 թուոջս հայոց: Բայց մեք զթուական ժամանակաց, որոց զստոյգն ո՛չ գտաք մինչեւ ի Շահիսմայիլն՝ որ ի տոհմէ Շեխ Սեֆւոյն նախասկիզբն գտաւ թագաւորելոյն ի վերայ պարսից. զորմէ կամ մեր է ի յառաջիկայդ ճառել հանդերձ Աստուծով: