Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ԵՐԿՈՏԱՍԱՆԵՐՈՐԴ
Վասն թէ՝ որո՛վ արդեօք Թամազ որդին Հօսէն արքայի՝ գտաւ արժանաւոր տիրել ի վերայ հայրենական վիճակին. եւ ապա զկործանումն նորա։

1178/1729. Եւ արդ՝ համառօտ պատմեցաք քեզ ի վեր անդր ուրեմն զպարտութենէ աղուանից, եւ զգալստենէ արքայի ի քաղաքս. այժմ կարեւոր է մեզ գրել զգործս նորա, որով կարաց կրկնակի դառնալ յԱսպահան, եւ ժառանգեաց զգահն արքայական, եւ զայլն։ Քանզի զսոյն իսկ Թամազ արքայն մինչդեռ էր ի Մազանդարան գաւառի, թէպէտ յինքն ընկալաւ զանուն արքայի. այլ հազիւ հազ ուրեք ուրեք կարէր տիրել եւ իշխան ի վերայ այնց գաւառաց, եւ կառավարել զնոսա, որք ո՛չ էին մտեալ ընդ լծով աղուանից։ Որպէս եւ Ֆաթալի խան բդեշխն վրկանացւոց՝ ո՛չ աղուանից տէրութեանն հնազանդէր, եւ ո՛չ օրինաւոր Թամազայ. նորին աղագաւ յղէ Թամազ զգունդ մի զօրաց ի վերայ վրկանայ քաղաքին՝ առ նուաճելոյ ապստամբութեան նորա, եւ Ղաջարքն վրկանայ յետս զնոսա վարեցին։ Իսկ այնուհետեւ գրէ արքայն՝ յերկար մի երդման, եւ առաքէ առ Ֆաթալի խան՝ առ ի ո՛չ մեղանչել յանձնն նորա, եւ առ հասարակ թողութիւն շնորհել նոցա. այսպէս եւ խանն յիւրմէ կողմանէ երդնու հնազանդ լինիլ թագաւորին, եւ ապա ղաջարքն մտանեն ընդ լծով թագաւորին։ Իսկ զայսու ժամանակաւ եւ Նատըր Ղուլին զբռնաւորական իշխանութիւն իւր ի գործ արկեալ ի սահմանս Խորասանայ. ո՛չ ընդ իշխանութեամբ աղուանից մտանէր, եւ ո՛չ թագաւորին, որով եւ զարհուրելի եւ սարսափելի իմն էր լեալ արդեօք բոլոր տեսողաց՝ եւ լսողաց։ Եւ ապա հօրեղբայր Նատըրին՝ որ էր իշխան Քալաթու, թողութիւն վասն Նատըրի հանէ յարքայէն, եւ յղէ փութով զգիրն թողութեան առ Նատըր. իսկ նա տեսեալ զայն՝ վաղվաղակի ժամանէ հանդերձ զօրօք իւրովք ի Քալաթ, եւ խարդաւանեալ զհզօր եղբայր իւր՝ նենգութեամբ սպանանէ զնա, եւ զքաղաքն ընդ իւրով նուաճէ։ Եւ ապա այնուհետեւ գնացեալ առնու զՆիւշապուհ քաղաք յանուն Շահ Թամազայ. ուր անխայաբար մաշէ ի սայր սուսերի զբազում Աղուանս։

Յետ այսոցիկ՝ գայ Նատըր հինգ հազար զօրօք առ Արքայն, եւ միջնորդութեամբ Ֆաթալի խանին թողութիւն ստանայ յանցանաց իւրոց։ Եւ ապա սպանանէ զՖաթալի խան հրամանաւ արքային, եւ ինքն անուանի Նատըր Ղուլի խան, եւ կարգի ստրատիլատ ի վերայ ամենայն զօրուն։ Իսկ յետոյ արքայն՝ ի սատրելոյ Նատըրին, խաղայ զօրօք, եւ չուեալ մտանէ ի Նիւշապուհ. եւ անտի գնացեալ նուաճեցին զՄաշատ քաղաք։ Ուր պատուեաց արքայն զՆատըր Ղուլի սպարապետն իւր մեծագոյն պատուով, եւ հրամայեաց յայնմհետէ կոչել զանուն նորա Թամազ Ղուլի խան, այսինքն՝ ծառայ Թամազի։ Արդ՝ աստանօր Թամազ արքայն մնայ ի Մաշատ քաղաքի, եւ Թամազ Ղուլի խանն արշաւմամբ խաղայ ի վերայ համայն գաւառացն Խորասանայ, եւ նուաճէ զնոսա զամենեսեան։ Եւ ապա իսկ չուէ ի  վերայ Հերաթու, եւ զնոսա իսկ ճնշեալ՝ ընկլուզեալ, ընկճէ ընդ իշխանութեամբ Թամազ արքայի։

Եւ այսպէս յետ ամենայնի մեծաւ յաղթութեամբ դառնայ Նատըր ի Մաշատ առ արքայն ընդ գլխովն իշխանին Հերաթու. որոյ տեսեալ զայնպիսիս զմեծամեծ յաղթութիւնս ի ձեռաց նորա գործեցեալք՝ խնդապատար սրտիւ զուարճանայ, եւ շնորհակալութիւն նմա ընձեռեալ մատուցանէ։ Յետ այնորիկ ելեալք անտի՝ ի չուս ճանապարհի խաղացեալք հասանեն ի Դամղուն. ուր իսկ եւ իսկ ընկճեալ կործանեն զսոնքացեալ ապստամբութիւնն աղուանից, եւ զայլն՝ որպէս ի վերագոյն պրակոջ ճառեցաք։ ուրեմն՝ քաջապէս յայտնի եղեւ մեզ՝ թէ Արքայն Թամազ ի ձեռն Նատըր վսեմագոյն սպարապետի իւրոյ վերադարձաւ յԱսպահան ի գահն հայրենի. որով եւ բարգաւաճեալ ճոխացաւ ի թագաւորութեան իւրում։ թէպէտ եւ վասն խենեշագոյն բարուց իւրոց՝ ո՛չ միայն զստացեալ ո՛չ կարաց պահել, այլ եւ իսպառ լքոյց, եւ աղարտեաց իսկ զտոհմն հայրենական. զորմէ կա՛մ է ինձ այսուհետեւ ի յառաջիկայդ սակաւագոյն սիղղոբայիւք արտաճառեալ։ Իսկ արդ՝ ի ժամանակին յայնմիկ յորժամ Թամազ արքայն կայր Յասպահան, եւ վայելէր զքաղցրագոյն խաղաղութիւն. հզօրահոյն սպարապետն իւր Թամազ Ղուլի խան բնաջինջ եւ արմատախիլ առնէ զաղուանս, եւ զբովանդակ Պարսկաստան ընդ իշխանութեամբ Աքային ենթարկեալ ստորաձգէ։ Եւ ապա ի 1179 թուոջ Ասքանազեան՝ դարձուցանէ Թամազ Ղուլի խան զերեսս իւր ի Պարսկաստանայ, եւ չուէ խաղայ ընդ ամենայն բանակաւն իւրով ի կողմանս եկբատանցւոց մարաց. եւ հանդիպեալ հասանէ յօօսմանցւոց զօրաց՝ որք կալեալ էին զԱհմատան հասանէ յօսմանցւոց զօրաց՝ որք կալեալ էին զԱհմատան քաղաք, հզօր զօրութեամբ մանրեալ խորտակէ զբռնութիւնս նոցա, եւ հետամուտ զկնի նոցա արշաւմամբ ընթանայ կոտորելով զնոսա մինչեւ ի Քրմանշայ քաղաք, եւ մերժեալ զնոսա բացէ ի բաց հալածէ ի սահմանաց մերժեալ զնոսա բացէ ի բաց հալածէ ի սահմանաց մերժեալ զնոսա բացէ ի բաց հալածէ ի սահմանաց յիւրեանցն վիճակէ։ Եւ ապա ընթացեալ տագնապաւ մեծաւ ժամանէ ի սահմանս Ատրպատականի, եւ ի բաց թափէ յօսմանցւոց անտի ուժգին զօրութեամբ զԹաւրէզ, յԱրտաւիլ եւ զայլս։ Յայսմ վայրի՝ եւ ի ժամանակի աստ յայսմիկ՝ տեսանելով տաճկաց զյառաջադիմութիւն պարսից, յոյժ պակուցեալք սարսափին յերեսաց պարսից. նմին իրի խնդրեն ի յորոց զխաղախութիւն ժամանակաւոր դաշամբ։ Իսկ առ Թամազ Ղուլի խան ի Հերաթոյ համբաւ հասանէ թէ՝ քաղաքն ահաւասիկ զձէնջ ապստամբեցան. յայն սակս իսկ եւ նա հաճեալ հաւանի դաշամբ պայմանի հաստատել ընդ որս զխաղաղութիւն։ Վասն որոյ պահնակ ի զօրաց իւրոց ամրոցին Թաւրիզոյ կարգէ, եւ ինքն ընդ ամենայն բանակաւն իւրով փոյթ ընդ փոյթ սլացեալ ի Հերաթ վերաժամանէ, եւ ընդվզեալ զապստամբութիւնս որոց նուաճէ խառն հեղմամբ արեան։

Իսկ արքայն Թամազ յաւուրսն յայնոսիկ յորում Թամազ Ղուլի  խանն զհետ մտեալ էր աղուանից, եւ սաստկապէս վարէր զնոսա հանդերձ կոտորելով, յերկրէն պարսից. զդեսպանս յղէ ի Բիւզանդիոն՝ նախ ազդելով կայսերն զվերադարձումն իւր յաթոռ թագաւորութեան պարսից, եւ ապա ի յորոց հայցէ դարձուցանել ի յետս զյափշտակեալ գաւառսն յիշխանութենէ պարսից, եւ առ միմեանս վարիլ խաղախութեամբ, եւ զայլ այսպիսիս։ Իսկ դեսպանս այս որ գնացեալ էր զհետ խաղաղութեան ի Կոստանդինուպօլիս, եւ տակաւին կայր առ կայսրն, եւ ոչ եւս զառաջադրեալ գործս իւր աւարտեալ էր. լուր առ կայսրն հասանէ թէ՝ ահա զօրք պարսից եկին՝ եւ բռնութեամբ առին զԱհմատան քաղաք։ Վասն որոյ կարի զայրացեալ ցասնուն, եւ պատրաստին ինս ի զէնս՝ մարտ յարուցանել ընդդէմ պարսից։

Ուստի եւ արքայն Թամազ գիտաց յոգի իւր թէ՝ դաշն խաղաղութեան զոր դնել ջանայր ընդ տաճկաց ո՛չ վճարի, նաեւ ծանեաւ իսկ զգնալն սպարապետին իւրոյ ի Հերաթ. նմին իբրեւ քսան հազար զօրօք ելանէ ի քաղաքէս, եւ յուղի անկեալք գնան ի սաստիկ ձմերայնի, եւ ի 1180 թուոջս մերում մտանեն ի սահմանս աշխարհին հայոց, առ ի տալ ռազմս ընդ օսմանցւոց՝ եւ թափել ի նոցանէ զԵրեւան եւ զայլս գաւառս, եւ զքաղաքս բազումս։ Իսկ արքայն Թամազ փոխանակ ստնանելոյ եւ ի կոր կործանելոյ զտաճիկսն, ինքն իսկ յաղթահարեալ ի պարտութիւն մատնի յերեսաց նոցա, փախստեայ անկանի յԱհմատան՝ առ ի ամրացուցանել զքաղաքն, զի թերեւս մի՛ գուցէ անկանիցէ զքաղաքն զայն ի ձեռս նոցա։ Բայց ո՛չ այնպէս եղեւ զոր խորհէրն, այլ ընդհակառակն էառ գործն զլրումն։ Քանզի եւ անատնօր իսկ տան պատերազմ օսմանցիք ընդ նմա, եւ զօրացեալք ի վերայ պարսից դարձեալ յաղթեն եւ ստնանեն զնոսա, եւ զքաղաքն Եկբատան վերստին ընդ ձեռամբ իւրեանց նուաճեն։ Վասն որոյ Թամազ արքայն ընդ մնացելովք զօրօք իւրովք խուսափեալ յերեսաց նոցա՝ ճեպեալ ընթանայ ի Ղազուին քաղաք, եւ անդ ամրանայ։ Բայց ի պատճառս խռովութան իրիք ինչ եղելոյ ի Բիւզանդիոն՝ գրէ կայսրն հրովարտակ առ բդեշխն Բաղդատայ. զի խօսեցին զխաղաղութիւն ընդ պարսից՝ պատշաճաւոր դաշնագրութեամբ, որպէս եւ զորմէ ընդարձակագոյն ճառիւք քեզ ծանուցանէ Անգլիացի վիպագիրն։ Ուստի եւ դուքսն Բաղդատայ՝ ազգէ Արքային զկամս կայսեր. իսկ նա յօժարակամ սրտիւ յանձն առնու զխաղաղութիւն ի 1181 թուոջս Ասքանազեան։ Այլ ի լրանալ ամին այնորիկ՝ գայ Թամազ Ղուլի խան ի Հերաթոյ հանդերձ եօթանասուն հազար ընտրելագոյն զօրովք յԱսպահան, եւ ո՛չ հաւանէ դաշանացն խաղաղութեանց եղելոց. ի 1182 թուոջս Հայոց։

Իսկ ի սոյն թուոջս՝ մտանէ արքայն ի բանակ սպարապետի իւորոյ ի տեսութիւն զօրացն. եւ յետ դիտման զօրացն՝ գնայ ի վրան Թամազ Ղուլւոյ սպարապետն ի խնճոյս խրախութեան՝ հրաւիրմամբ նորա։ Արդ՝ Թամազ Ղուլին՝ որ ի մտի եդեալ էր գահընկէց զնա առնել. ահա՛ աստանօր եգիտ արդեօք զժամ բարեպատեհ զիղձ կամաց իւրոց լցուցանել։ Քանզի արքայն Թամազ՝ առաւել քան զհայր իւր միտեալ ցնդեալ էր ի խենեշութիւնս. զի թէպէտ արքայն Հօսէն ամենայն խենեշութեամբ զգածեալ էր, սակայն ո՛չ երբէք ըմպէր զգինի։ Իսկ սա՛ կարի՛ սիրէր զգինի, ուստի եւ զազգս հայոց սիրէր յոյժ. առ ի անոյշ գինի մատուցանել նմա. որով փութով արփենայր, եւ զխոհեմութիւն բանի մասին կորուսանէր։ Արդ՝ մինչ անդանօր էարբ զգինին, եւ արբեալ թմրեցաւ՝ եւ անզգայացաւ. նոյն ժամայն հրամայէ արթուն եւ զուարթուն սպարապետն Թամազ Ղուլիխան ձեռնասուն ծառայից իւրոց՝ տանել զնա յայգեստանս հազար ջրիբու, եւ անդ պահել զգուշութեամբ։ Եւ  ապա վասն իսկ խորհուրդ արարեալ՝ թէ զի՞նչ արդեօք զնա արասցեն, առաքեցին զնա ի Սաւզուար ի ձեռս խստագոյն պահապանաց՝ որք էին եօզբէկք, եւ աղուանք։ Ահա՛ աստանօր տիրադրուժ ծառայն Թամազ Ղուլի խան՝ էհաս ի կատար ցանկութեան իւրոյ կամաց, որում ըղձաձգտեալ ջանայր հասանել. բայց ո՛չ կամեցաւ իսկ վաղվաղակի թագաւոր ինքեան ձեւացուցանել, զի մի՛ գուցէ թէ՝ վասն ինչ անտուստ շառաւիղեալ ծագեսցի վասն իւրոց անձին։ Այլ հաճեցաւ նախ ընտրել զվեցամսեայ մանուկն Աբաս՝ որդին Թամազայ ի վերայ պարսից թագաւոր։ Վասն որոյ բերէ արտաքս զԱբասն ի յօրորոցի, եւ դնէ զպսակն յաջակողմն գլխոյ նորա ի նշան թագաւորութեան, եւ անուանէ զնա երրորդ Շահ Աբաս։ Եւ ինքն ընդ ամենայն նախարարօք մատուցեալ ընդ յառաջ մատչին, եւ երկրպագութիւն Արքայական նմա մատուցանեն, եւ ուխտեալ երդնուն հաւատարմութեամբ ծառայել նմա։ Եւ ապա իսկ այնուհետեւ եթէ զի՞նչ արդեօք գործեաց Թամազ Ղուլի խան, եւ կամ թէ որո՛վ օրինակաւ թագաւորեաց ի վերայ պարսից, աւանիկ գրեալ է ի լիակատար պատմութեան իւրում։ Յորմէ եւ ես ի սակաւուք արտահանել, գրեցից յապա ի ճառս Թամազ Ղուլւոյ, այլ արդ՝ պատկան է մեզ զտոհմս Շեխ Սէֆւոյ վճարել։ Եւ ի 1185 թուոջս մերում, մեռանի Աբաս մանուկ արքայն՝ յարրորդ ամի կենաց եւ թագաւորութեան իւրոյ։ Իսկ Շահ Թամազ հայր նորա եկաց մնաց ի Սաւզուար՝ ուտելով անդ զհաց իւր ցաւօք եւ հեծութեամբ, մինչեւ ի ժամանակին յայնմիկ՝ յորժամ Նատըր Արքայն ի հնդիկս էր. յայնժամ սպանին զնա ի սատրելոյ Ըռըզայ ղուլի միրզայ որդւոյ Նատըրի, որ էր տէր եւ իշխան ամենայն գաւառացն Խորասանայ՝ ի հօրէ իւրմէ կարգեալ։

Եւ յայնմհետէ բարձեալ կործանեցաւ զտէրութիւն Շեխ Սէֆւոյ տոհմին՝ որք տիրեցին ի վերայ պարսից անձինք մի զկնի միոյ տասներորդ եւ երրորդ։ Որոց զժամանակ իշխանութեան՝ սկսեալ յառաջնոյ Իսմայիլ արքայէ՝ ցերրորդ Աբաս մանուկ արքայն որ մեռաւ 1185 թուոջ, բովանդակեալ գումարին ամք՝ ԲՃԼԵ, եւ կամ ըստ այլոց՝ ամք, իբրեւ ԲՃԾԳ։ Յետ որոյ ապա տիրեաց Նատըր Արքայն ի վերայ տանն պարսից. որպէս եւ զորմէ այսուհետեւ կա՛մ է ինձ արտաճառել հակրճիւ ի ստորեւ պրակոջդ։