ՊՐԱԿ ԻՆՆԵՐՈՐԴ
Պատմի արդ այժմիկ զերկրորդ գալուստ Հասանի խանի յԱսպահան՝ որ ի թուոջս ասքանազեան՝ 1206. ՌՄԶ. եւ յամի Տեառն՝ 1757. ՌԶԾԷ. եւ զսովն սաստիկ՝ որ առ որով եղեւ. հուսկ յետոյ զպարտութիւն նորա, եւ զսատակումն։

Յորժամ յաղթէ Հասան խան Ազատ խանի՝ առնու աւար զկապուտ կողոպուտ բանակի նորա, եւ զայնս իսկ բաժանէ յամենայն զօրաց իւրոց յղփութիւն եւ ի պարարտութիւն յորոց։

Եւ ինքն անցեալ ի տեղւոջէն գայ կրկին անգամ յԱսպահան. առ որով՝ եւ զկնի եօթնամեայ տարաձգութեան հինիցս այսորիկ՝ սով սաստիկ տարածեալ  սփռի ընդ ամենայն կալուածս աշխարհիս պարսից։ Որ ո՛չ ինչ էր ընդհատ քան զսովն որ ի ժամանակս Տեառն Յոհաննու կաթուղիկոսի եղեւ, զո՛րմէ եւ ինքն ողբալիր արտասուօք, եւ աղտակցաբար քքուանօք վիպէ. զորոյ ընթեռնուլ յամենայն հասակաց յարտասուս ցնդեալ թորեցուցանէ յաչաց իբրեւ զվտակս աղբերաց։

Եւ զմերս իսկ նմին նման գոգջի՛ք եւ առաւել քան զայն. զորմէ ո՛չ կարեմ լաւապէս քան զնա արտադրել, ուրեմն որք զմիտ ունին բաւական է զայն՝ որով կարեն լիալիր իմացուածիւ տեղեկանալ, եւ արտասուաթոր աչօք լալ ի վերայ թշուառութեանց մերոց։ Միայն այս եղեւ ի մեզ առաւել՝ զի բաց յայնմանէ՝ որք մեռան սովալլկութեամբ ի Տէր. բազումք եւս արք եւ կանայք, դստերք եւ տղայք մեռան եւ ընկղմեցան հոգւով ի վիհս անհաւատութեան։ Քանզի գնեալք եղեն նոքա սուղ գնոջ ի վրկանացւոց՝ զորոց տարեալ թլփատեցին, եւ արարին պարսիկ դենիւ։ Որք կան ի նոցանէ մինչեւ ցարդ զբազումս, որոց ո՛չ գոյ թիւ։

Իսկ Հասան խան զկնի անցման ձմերան եղանակին, ընդ յաւուրս գարնանոյն ելեալ ի Սպահանայ իբրեւ ութսուն հազար զօրօք ի միջոց երեք ամսեան ժամանակի հազիւ հազ հասանէ ի սահմանս Շիրազայ մեղմագոյն ընթացիւք, եւ պատեալ պաշարէ յամենայն կողմանց զՇիրազ քաղաք։ Բայց նախ քան զհասանիլ Հասան խանի առ Շիրազ՝ հրամայէ Քէրիմ խան հնձել յամենայն արտորեայսն ցորենոյ թարց սպիտականալոյ զանս, զի չէ՛ր իսկ տակաւին ժամանակ հնձոց։ Զոր վաղվաղակի ժողովեալ զկանաչախոյզ զօօրան ի դղեակ անդր. որով իսկ զժողովուրդսն Շիրազայ, եւ զզօրսն նորա յղփացեալ յօրացան կերակրովք՝ եւ դարմանեցան. եւ ո՛չ երբէք իսկ կրեցին զվտանգ նեղութեան։ Իսկ Հասան խանի զկնի պաշարման Շիրազ քաղաքի՝ ո՛չ յուստեքէ գտանէր զկերակուր զօրու բանակկին, զի էր իսկ յոյժ սղութիւն հացի։ Նա զի՝ եւ Քէրիմ խան զշրջապատեալ գեղօրէից հունձսն խուզեալ էր, որպէս եւ զորմէ կանխեցաք արդեօք եւ յառաջագոյն բացատրեցաք։ Որոյ աղագավ պարտ վարկուցեալ նորա յղարկել զվեց հազար ջորիս ի հեռագոյն սահմանս Շիրազոյ, առ ի բեռել անտուստ ի նոցունց զնպար պարէնի բանակի զօրուն։

Արդ՝ ազդ լեալ զլուր գնացից ջորւոցն առ կողմամբն բացակայ սահմանաց վասն ռաոճկի կերակրոց. նմին իրի իսկ եւ իսկ յղէ նա զՇեխ ալի խան հանդերձ գնդաւ միով, առ ի կալնուլ զկիրճս դարձի ճանապարհաց նոցա։ Որոց գնացեալ զանխուլ ճանապարհաւ հատին զռահս նոցա՝ եւ յորոց վերահասեալք յարձակեցան՝ յորժամ բերէին իսկ զբեռինս իւրեանց լցեալ ցորենով եւ գարեաւ։ Եւ քշեալք վարեցին զնոսա զամենեսեան միանգամայն, եւ հապճեպ տուեալ շտապ խուճապմամբ տարեալ ի Շիրազ անդր մուծին։ Որով ո՛չ սակաւս եղեւ զորոց ուրախութիւնս, այլ բազումս եւ անթուելիս. քանզի առաւել քան զառաւել առատացեալ բազամազան շտեմարանք ցորենոյ եւ գարւոյ։ Արդ՝ որչափ ի Շիրազ զօրանային ժողովուրդք՝ եւ գումարք զօրաց Քէրիմ խանի, այնչափ բանակ եւ զօրք Հասան խանի եւ եւս անհնարին տագնապաւ տակարանային։ Եւ իբրեւ լու ի լու հռչակ եղեւ ի բանակի անդ ուրեմն՝ թէ զպարէնս կերակրոյն զորս բերէին, բռնութեամբ յափշտակեալ տարան ի Շիրազ քաղաք։ Եւ զի զօրք Հասան խանի յոյժ նքթեալք էին եւ լքեալք ի սովու, գնացեալք առ հասարակ պատեալ պաշարեցին շուրջ զՀասան խանաւ, եւ հայցեաք զի նմանէ խնդրէին կերակուր ի պէտս կենդանութեան։ Իսկ նորա տեսեալ այնպիսի իսկ անմարթելի զաղէտս տարակուսանացվտանգին. որոյ վասն խորհուրդ արարեալ ընդ հաւատարիմ զօրաց իւրոց՝ ըստ նոքօք հանդերձ ելեալք ի իմապատեալ գիշերային ժամուն՝ գաղտ եւ ծածկաբար եւ յանկարծաի ելին իսկ յերիվարսսրաթռիչս՝ եւ օդապարիկս, որովք չուեալք վաղվաղակի յաւուրս երկուս ի Սպահան ժամանեցան։ Ուրանօր իսկ Հասան խան՝ թիակեալ զմակոյկ չարութեան. յոյժ ստիպմամբ պահանջէ զսակ հարկին ի ժողովրդոց Սպահանայ, զի մի՛ (ասէ) իմասցին եւ ծանիցին զպարտիլս իմ։ Եւ ապա իսկ ի նոյն գիշերի գաղտակծութեամբ իմն ելեալ ի Սպահանայ նստէ ի վերայ ձիոյն, եւ զնա աշտանակեալ արշաւէ դէպ ի Թէհրան քաղաք։ Իսկ այնոքիկ զօրք՝ որք ի բանակի անդ մնացին՝ յորժամ ծագեաց արեգակն զլոյս նշուլից իւրոց ի յերկիր՝ նոյն ժամայն իսկ ծանուցեալ գիտացին զփախուստ առն ապիրատի Հասան խանի։ Ուստի գրոհ տուեալ գնան միաբան ամենեքեան ի Շիրազ առ Քէրիմ խան, եւ մատնեն զանձինս իւրեանց ի ծանրութիւն նորա։

Ապա Քէրիմ խան փոյթ ընդ փոյթ արձակէ զՇեխ ալի խան հզօր ստրատեալտ իւր բազմախուռ հրոսակօք, եւ յոգնախուռ հեծելազօրօք զհետի աղագաւ Հասան խանի։ Որոյ եկեալ յԱսպահան յերկուս աւուրս, եւ ապա անտի փութացեալ չուէ խաղայ ի Թէհրան։ Ուր զետղ առեալ նստէ դադարէ՝ մինչեւ առ որ իսկ եհաս Քէրիմ խան։ Բայց Հասան խան ի Թէհրանայ յառաջ խաղացեալ ի Մազանդարա, անդ կրկնակի ժողովէ զզօրս, եւ զպատրաստութիւն ռազմի յարդարէ։ Եւ ապա Քէրիմ խան ո՛չ յետ բազում աւուց ելեալ ի Շիրազայ գնայ առ կողմամբն եզդայ ի Թէհրան. ուր ինքն զետեղեալ զկայ առնու՝ յղէ զՇեխ ալի խան ընդդէմ Հասան խանի։ Որոյ գնացեալ ի Մազանդարան հանդիպեցան իրերաց, ուր իսկոյն իսկ հատուցին զռամս իւրեանց, եւ ի վճարել խազմին ի պարտութիւն մատնի Հասան խան ի սպառ սպուռ յերեսաց նոցա։ Անտունտ իսկ կամեցաւ ճողոպրիլ փութագոյն ընթացիւք ի քաղաքն իւր Վրկան. եւ ընդ աճապարելն նորա՝ Աստուածասաստ իմն բարկութեամբ գոգցեսըմբռնեալ նորա, ընկճեալ ընկլուզի զձին մինչեւ ընդ կէս անձին նորա ի կատարումս ինչ մօրեաց։ Արք ոմանք ի ծառայից իւրոց՝ որք մերձն առ որ կային. իսկոյն գնացեալ հատին սրով զգլուխ նորա։

Ուստի Աստուածային տեսչութեամբ իմն եղեւ արդեօք ի վրէժխնդրութիւն չարեացն այնոցիկ՝ զորս անգթութեամբ եւ անողորմ խստասրտութեամբ ներգործեաց ի Սպահան ընդ ազգս պարսից, եւ առ խղճալի ազգս հայոց։ Զի ի Նադէր ահարկու թագաւորէն առ որ եցոյց զապստամբութիւն, ի ձեռաց նորա ազատեցաւ. իսկ աստանօր անկեալ ի ձեռս չնչին ծառայից իւրոց՝ սատակի գլխատմամբ։ Ապա զգլուխ բռնաւորին այնորիկ ցուցեալ Շեխ ալի խանին՝ նա յոյժ խնդութեամբ վաղվաղակի յղէ ի Թէհրան առ Քէրիմ խան։ Որով գրեթէ ո՛չ սակաւ ցնծութիւն եւ զուարճութիւն եղեւ ընդհանուր սահմանացս պարսից. զի բարձաւ դժնդակ եւ չարագոյն ամբարիշտ բռնաւորն ի միջոյ, որով առ հասարակ ծնունդք աշխարհիս պարսից տագնապեալք եւ խոշտանգեալք։ եւ ի կէտ ծայրագոյն թշուառութեան ժամանեալք էին։ Ուստի լուեալ զսատակումն նորին՝ զմեծահանդէս ճրագալոյցս առնեն՝ կատարելով զտօնախմբութիւնս ուրախականս ի բազում աւուրս։ Եւ այնուհետեւ գնայ Շեխ ալի խան՝ զբազում քաջաբաստիկ նահատակութիւնս առնելով ի Վրկան քաղաք ժամանէ. յոր մտեալ առնէ զսաստիկ կոտորածս՝ եւ զարեան ճաղապիս՝ մինչեւ զնոսա ամենեսեան ճնշէ ընդ ձեռամբ։ Ապա յորոց վերայ կացուցանէ ոստիկան ի հաւատարիմ եւ մտերիմ ազգականաց իւրոց, եւ ինքն առեալ զկապուտ կողոպուտ, եւ զգանձս, եւ զամենայն աղխս մթերից նորա դառնայ ի Թէհրան առ Քէրիմ խան, եւ ընծայէ նմա զամենայն. եւ զմասն բաժնի իւրոյ ընդունի զնմանէ։