Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ԵՐԿՐՈՐԴ
Յաղագս թէ՝ քանի՞ արդեօք որոշեալ ցեղք թագաւորք թագաւորեցին ի վերայ Պարսից. մինչեւ ի չար բռնակալութիւնն Իսայէլականաց եւ թէ՝ յորմէ ցեղէ ծագեցան, եւ սերեալ բազմացան ազգք Պարսից:

Համառօտ տեսութեամբ յոյժ ճահէ մեզ եւ վայելուչ՝ նախապէս գիտել եւ ծանիլ թէ՝ ա՛րդեօք ո՞րքան բաժանեալ եւ տրոհեալ ազգք թագաւորք՝ միապետեալք սեպհականեցին զկալուածս պարսից, մինչեւ ցժամանակս բռնակալութեան Իսմայէլեան Տոհմին եւ յայլոցն:

Եւ թէպէտ յոյժ համարձակապէս յայտնի իսկ է արդեօք ի ճառագրութեանց սրբոց հարցն մերոց յառաջնոց, եւ ի հնագոյն ժամանակագրաց, որովք արդարապէս՝ եւ թարց իրիք ինչ երկբայութեան, կարեմք գտանել զոճ ճշմարտութեանն ուղղաբար: Սակայն կամելով ես ըղձակերտ տենչանօք գիտել եւ հմտանալ նա իսկ ի գրոց եւ ի մատենից պարսից զորոշեալ ցեղս թագաւորաց նոցա: Ուստի չոգայ առ գիտունս պարսից՝ առ ի որովք լրումն հանել զըղձաձկտութեան տենչանս իմ. եւ ստէպ հառաչանօք խնդրեցի յորոց ցուցանել ինձ զբաղձալին մտացս իմոց: Եւ ըստ այնմ զոր խնդրէի՝ բերին առաջի իմ զմեզ մատեան մի կարի թաւարձի, որ իբր ըստ դիտման եւ ըստ կարծեաց մտաց նոցա՝ էր Սոփեր ճշմարտաճառ վիպագրութեան որոց նախնեաց, եւ ստոյգ զրուցատրութիւն յառաջնոց: Արդ՝ զի՞ արդեօք երկարագոյնս ասացից, յորժամ առ ընթեր իմ ընթերցան ըստ մեծագոյն մասին՝ զայն մատեան, գրեթէ՝ սքանչացեալ զարմացայ վասն կուրութեան ազգին պարսից, թէ հի՞մ արդեօք այսպիսի ազգք խորամանկք, (որոց հանգէտ՝ թուի թէ ո՛չ գտանիցի խորամանկք ընդ ամենայն տիեզերս). հաւատան այսպիսի շաղփաղփ եւ շամբուշ առասպելական զրուցից:

Այլ գիտելի է՝ զի յաւէտ խորամանկութիւնն՝ ստորածածկեալ աղօտացոյց զլոյս խոհեմութեան նոցա, որպէս երբեմն առ Աստուածատեաց Իսրայելացիս բնաւորեացաւ. որպէս զի ո՛չ կարացին տեսանել եւ հաւատալ զճշմարտութիւնն, որպէս եւ սոքա: Որով եւ հաւաստեաւ ծանեայ զստապաճոյճ առասպելաբանութիւնս պարսից, քանզի զբովանդակ գրեալքն ի յայն մատեան՝ էին շաղակրատ առասպելք, ստայօդ եւ ցոփաբան բաջաղանք:

Եւ թէպէտ ուր ուրեմն երեւէր մասամբ ինչ բան ճշմարտութեան, այլ վարկեցարուք թէ՝ առաւելութիւն ստութեանն՝ սուզեալ կործանէր, եւ իբր նսեմացուցեալ անհետ կործանէր զնշմարանք դոյզն ինչ ստուգութեան բանիցն:

Եւ վերջապէս՝ թողլով ի բաց զյաճախութիւն բանիցն. թարց իմիք երկարութեան ասացեալ. զչորս ցեղ թագաւորութիւնս եւ զմիապետութիւնս որոշէին, մինչեւ ցԻսմայէլեան Տոհմն: Յորոց առաջինն՝ Դադիունեանց ազգ կոչէին, երկրորդն՝ Քիհունեանց, երրորդն՝ Աշքանեան. իսկ չորորդին՝ Սասանեանց ազգ ասէին: Ա. Եւ իբրեւ մետասան անձինք եւ թագաւորք բաժանէին զցեղս Դադիունեանց. եւ ասէին թէ՝ այսոքիկ անձինք՝ ՍՆԾԴ ամ տիրեցին ի վերայ պարսից, մինչեւ ի ժամանակս Քէհունեանց: Եւ ի միջի յորոց՝ թագաւոր ոմն կոչէին՝ Զօակթաղի, որոյ մականուն տային Աժդահակ. ասէին թէ՝ սա միայն Ռ. ամ թագաւորեաց: Ո՜վ մեծի եւ անըմբերելի յիմարութեանս. Ադամ նախաստեղծն ո՛չ եկաց կենդանի անդր քան զհազար ամն. որոյ վասն ասեն թէ՝ հազար ամ թագաւորեաց:

Արդ՝ ո՛չ ապաքէն զարմանալ եւ հիանալ արժան է ի վերայ ազգին պարսից. քանզի եթէ ասեմք՝ բանն Աստուած ի յերկնից ի Հօրէ եկեալ մարմին զգեցաւ ի սուրբ եւ անարատ կուսէն Մարիամայ, եւ վասն փրկութեան ազգի մարդկան՝ կատարեաց զամենայն մարմնառիկ տնօրէնութիւնս իւր, ո՛չ հաւատան, այլեւ ծաղր առնեն զմեօք՝ տի՛նա յորժամ լսեն թէ Աստուած մարմնով խաչեցաւ, եւ մեռաւ վասն մեր: Բայց փութով եւ յոյժ ըշտափ հաւատան՝ այսպիսի աղճատաբան առասպել իրողութեանց. ը՛չ ապաքէն լալ արժան է ի վերայ սոցա, ըստ այնմ լալով ասեմ վասն թշնամեաց խաչին Քրիստոսի. որոց կատարածն կորուստ է. եւ այլն: Եւ առաւել քան զայս՝ գոյր ստաբանութիւն գրեալ ի գիրս յայն, զորոց ո՛չ կամիմ երկրորդել աստանօր. զի մի տաղտկացուցից ի լսելիս ձեր սրբութեան: Բայց եթէ Տէր տացէ զաջողութիւն. ի կատարած կիրառնութեանս իմոյ, զոր ինչ հանի անուանք ի մատենէ պարսից՝ զատ եւ որիշ դնելոց եմ անդէն ի դաշտի քարտենի. զի թերեւս որով լիագոյնս եւ դուք ակահ լիցիք զառասպելաբնութեանց նոցա: Նա զայս եւս գիտացի՛ր իսկ ո՛վ խոհական դու, զի ի մէջ պարսից (որպէս քաջայայտ իսկ է ամենեցուն), ո՛չ գտանին գոնեա՛ երկու պատմիչք եւ ժամանակագիրք գործոց իրաց, որք համաքատակ միմեանց գրեսցեն՝ եւ պատմեսցեն, եւ համաձայն միմեանց գտանիցեն: Քանզի ես ստուգապէս փորձ առի յորմէ՝ շրջելով եւ գնալով ի դրունս յոգունց գիտնոց պարսից, եւ որոնեալ զննեցի զճառագրութիւնս որոց, եւ գրեթէ՝ յոյժ սակաւ, եւ կամ թէ բնաւ իսպառ ո՛չ կարացի նոյնանման եւ համեմատ միմեանց գտանել:

Բ. Եւ զկնի Դադիունեանց՝ ասեն թէ սեպհականեցին զկալուածս պարսից աշխարհի, Քէհունեանք. որք էին անձինք ինն՝ եւ տեւեաց զտէրութիւնս նոցա ՉԿԴ ամս:

Իսկ իններորդ թագաւորն Դարաբ, այսինքն է՝ Դարեհ Կոդմոս, գրեալ էր թէ՝ առ որով եկն Սքանդար էբն Ֆիլղուս ի Ռումայ եւ սպան զԴարաբ, եւ ինքն միապետեաց զմերազնեայս: Աստէն երեւի նշմարանք իմն ստուգութեան՝ բայց առաւելութիւն ստութեան՝ որպէս կանխագոյն իսկ ասացաք, ծածկէ զճշմարտութիւնն: Գ. Ապա յետ Քէհունեանց՝ ասեն տիրել Աշքանիանք (Արշակունիք), յորոց քսան եւ մի անձինք գրեալ էին, եւ զժամանակ թագաւորութեանս որոց՝ ՆԻԸ ամս: Դ. Իսկ զկնի ասեն թէ՝ տիրեցին Սասանեանք, որոց երեսուն եւ մի անձինք գրէին, եւ զժամանակս միապետութեան նոցա՝ ՇԻ ամս:

Արդ՝ աստանօր ժամ է մեզ գրել զստոյգն, որ ինչ ի սրբազանից հարցն մերոց նախնեաց, եւ ի յԱստուածաշունչ սուրբ գրոց հաստատեալք իցեն վկայութեամք, թողլով ի բաց զստապաճոյճ բարբանջմունս պարսից: Քանզի ըստ բանի Աստուածաշունչ սուրբ գրոյն նախ Նեբրովթեանք տիրեցին կողմանցս Ասիացւոց, միանգամայն եւ սահմանացս պարսից, որպէս եւ ի նախկին պրակոջն լիապէս ծանուցաք, եւ հաւանակագոյն կարծեօք հաւաստեաւ բացատրեցաք:

Ա. Արդ՝ եթէ Նեբրովթեանք, եւ եթէ ընդ որոց եւ այլք, տիրեցին մինչեւ ցԿիւրոս՝ իբր ամս ՍԽ: Բ. Յետ որոց գրաւեցին զերկիրս պարսից, եւ զկողմանս Ասիացւոց Կիւրոսեանք, որք ըստ պարսից Քիհունեանք սոքա են անձինք, ըստ հաւանական կարծեաց, երկոտասան, եւ տեւեց զժամանակս տէրութեան որոց՝ իբր ՄԼԱ. ամս եւ չորս ամիս: Եւ ապա երկոտասաներորդ թագաւորն Դարեհ Կոդմոս՝ սպանաւ ի ձեռն մեծին Աղէքսադիր Մակեդոնացւոյ՝ որդւոյ Փիլիպոսի:

Գ. Զկնի որոց սեպհականեցին զՊարսս եւ զԱսիա Արշակունիք, որք ըստ պարսից բարբառոյն կոչեցան Աշքանեանք, որք զկնի միմեանց չորեքտասան անձինք թագաւորեցին, եւ լինի ամենեցունց սոցա թուական ժամանակաց ՆՂԱ ամս:

Եւ չորեքտասաներորդ արքայն Արտաւան՝ սպանեալ եղեւ ի յԱրտաշիրէ որդւոյ Սասանայ: Դ. Եւ ապա Սասանեանք տիրեցին զյետ միմեանց քսան ինն անձինք, որ եւ քսան իններորդ արքայն Յազկերտ սատակի ի յառաջներորդ Օմարայ՝ երրորդ թագաւորէն Հագարացւոց, որ ի Մահմետէ էր սկսեալ: Եւ յայնմհետէ բարձեալ՝ կործանեալ աւերի զգահ եւ զթագաւորութիւն պարսից, որոց եղեւ թիւ իշխանութեան՝ անք ԳՃՂԲ: Յետ այսորիկ տիրեցին պարսից՝ հագարացիք, որք էին դենիւ եւ մասամբ մահմետականք: Բայց ըստ Ղեւոնդեայ որ գրէ ի պատմութան իւրում թէ՝ տեւեաց զժամանակ Սասանեանց թագաւորութեան՝ ՆՁԱ ամս: Իսկ ըստ այլոց ոմանց՝ գրեն թէ՝ ի վերայ էանց ցեղին Սասանայ ՆԺԸ ամս: Այլ մեք ըստ մերում հետազօտութեան՝ այն է հաւաստին, ըստ որում եւ կանխաւ եդաք, քանզի կարի յետախոյզ որոնմամբ զննեցաք ի բազում ճառագրութեանս, որպէս եւ գտաք զճշգրիտն՝ ըստ այնմ եւ եդաք:

Արդ՝ գիտացեալ մեր կարճ ի կարճոյ եւ հակրճիւ զայսոսիկ. բե՛ր ուրեմն աստանօր զի տեսցուք թէ՝ ազգ պարսից արդեօք յումմէ՞ շառաւիղեցան եւ ակաղձեալ լցին զսահմանս բնակութեան պարսից աշխարհին: Յայտնի իսկ է ամենեցուն՝ զի ազգս պարսից ի Յելիմայ յորդւոցն Սեմայ՝ սերեալք ծագեցան, եւ ո՛չ են սոքա ի տոհմէ Իսմայէլեան ի Հագարայ, աղախնոյն Աբրահամու՝ որպէս ոմանք կարծեն. եւ ո՛չ ի զաւակացն Յաբեթայ յառաջեալք, այլ ի Սեմայ որդւոցն՝ եւ ի Յելիմայ: Նմին իրի եւ երբեմն ազգ պարսից կոչին ի սուրբ գիրս հասարակապէս առեալ Եղիմացիք, որպէս յայտ է ի գիրս գործոց առաքելոց, եւ ի յայլ տեղիս. Յուդիթ. 1. 6, եւ Եսայի 21. 2: Բայց յատկապէս առեալ՝ է անուն գաւառի, որ է ի պարսից աշխարհին, որոյ անուամբ կոչի եւ գլխաւոր քաղաքն, որ ի հնումն էր արքայանիստ, զոր կամէր աւար առնուլ արքայն Անտիոքոս, ըստ այնմ, որ ի 1. Մակ. 6. 1: Որոյ բնակիչք կոչին Ելիմացիք: Էր սա առ գետովն Հռոգոմանայ, եւ զկնի անցելոց ժամանակաց աւերեցաւ. այլ հուպ ի նոյն տեղին շինեցաւ փոխանակ նորա այլ քաղաք, որ այժմ ի նարդեանս Շիրազ առ ձայնի:

Արդ՝ զայս քաղաքս, յորմէ ի վեր անդր բացատրեցաք, որում ազգ Յունաց Պերսէպօլիս կոչէին. այրեցաւ ի մեծէն Աղէքսանդրէ Մակեդոնացւոյ, վասն միոյ կնոջ պոռնկի անդ փախուցեալոյ, բայց յետոյ առ ամօթոյ շքեղապէս վերանորոգեաց: