ՊՐԱԿ ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ
Յաղագս տոհմի Շեխ Սեֆւոյն՝ եթէ ոյք էին, եւ կամ թէ հի՞մ արդեօք թագաւորեցին ի վերայ Պարսկաստան աշխարհիս.

 

ՋԾ/ՌՇԱ. Է բնական կարգադրութիւնի մէջ աշխարհի, զորմէ եւ փիլիսոփայք արտադրեն թէ՝ Ապականութիւն միոյն գոյութիւն, եւ կամ ծնունդ է միւսոյն: Քանզի այսպէս բնաւորեալ է ի Տեառնէ ժամանակն՝ ոչ թողուլ մնալ զիրս միշտ ի մի եւ ի նոյնում կացութեան. վասն անկայունութեան իւրոյ. վասն որոյ ոմանց Ապականէ, եւ ոմանց՝ գոյացուցանէ: Եւ այս այնր աղագաւ հանդիպի՝ զի ինքն է միշտ անփոխոխական, նմին իրի եւ զիրս զայնս՝ որք ի յինքեան են գոյացեալք յարաժամ փոփոխէ զնոսա ոմանց նորոգելով, եւ ոմանց եղծանելով: Սոյն գունակ եւ մարդս որ ի ներ յարափոփոխ ժամանակիս է գոյացեալ ըստ տարրեղինին. ուստի բերմունք եւ դիպուածք ժամանակին ո՛չ պահեն միշտ ի միում կացութեան: Այլ որպէս բազմիցս պատահի՝ զի ոմանք գերահռչակ եւ վեհագոյն անձինք՝ միջաբեկք լինին բաղդիւ ձախորդականաւ, եւ զծայրագոյն թշուառութեանն ըմբոշխնեն զպտուղ, իսկ ոմանք գձձատեսակ եւ թարմատար անձինք՝ ըստ դիպուածոյ ժամանակին, շքեղ եւ բարիքավայելուչ փառօք ճոխանան, եւ ժառանգեալ վայելեն զգերազանցագոյն պատիւս: Զո՛ր օրինաց եւ այս Շահիսմայէլս, եւ այլք բազումք (զորոց մի ըստ միոջէ գրելս ձանձրութիւն լինի բաղձալւոյս. ) որք ի նուաստ եւ յաննշան տոհմէ գերագոյն փառօք պերճացան. իսկ արքայազունքն՝ եւ ազնուագոյնքն երկրաթաղք եղեն եւ նուաճեալք ի ձեռս ժամանակին: Արդ՝ թողլով իմ ի բաց զայսոսիկ՝ զի մի՛ յաճախութիւն բանիցն ի մոռացօնս արկցէ զիս. եկեսցո՛ւք այժմ ուրեմն՝ առ յառաջադրեալ ասութիւնս իմ զոր կամէ ինձ զորմէ խօսիլ սակաւուք: Արդ՝ ոմն Շեխ Սէֆի, որ թէպէտ յառաջ՝ ելով այր աննշան, եւ յաննշան տոհմէ իսկ շառաւիղեալ. բայց յետոյ եղեւ իշխան Արտաւիլ քաղաքի՝ ի ժամանակս Ջհանշահ թագաւորին: Սա ունէր որդի մի Հայդար անուն՝ որ զկնի հօրն մահու՝ եղեւ Շեխ եւ իշխան Արտաւիլու. եւ էառ իւր կին զքոյր Եաղուբ շահին, որ էր թոռն Ջհանշահի: Եւ ապա դաւով իմն նենգ գործեալ որոց, ետուն ցնա մահադեղս, որով եւ ինքեանք ընդ նմին սատակեցան, թողեալ իւրեանց որդի մի Իսմայէլ անուն. որպէս եւ զորմէ յառաջագոյն իսկ արդեօք ի վերոյ պրակոջն բացատրեցաք: Իսկ զկնի մահուան նոցա աղմեալ շփոթի երկիր ամենայն, եւ յառնի յոյժ ստէպ խռովութիւնք եւ պատերազմունք եւ զմանուկն Իսմայէլ փախուցանի ի հաւատարմաց ոմանց ի կղզին Աղթամար եւ անդէն սնուցեալ, հասանէ ի յարբունս հասակի: Յայնժամ առեալ զնա ազգականացն բերեալ յայտնեն ամենեցունց թէ՝ ահա այս Իսմայէլս է երկուց կողմանց ժառանգ թագաւորութեան. զի որդի է Շեխ Հայդարին, եւ քեռորդի Եաղուբ թագաւորին. ուստի հաճին ամենեքեան եւ կացուցանեն զնա թագաւոր ի տեղի Եաղուբ թագաւորին. եւ կոչեցաւ նա՝ եւ հետեւեալ ծնունդք նորա, ազգ Շեխ Սեֆան վասն անուան հաւոյն իւրեանց: Իսկ եթէ յորո՛ւմ ամի սեպհականեալ ժառանգէ նա զաթոռ թագաւորութեանն՝ զհաւաստին ո՛չ գտաք. այլ միայն այսչափ գտի ի հնագոյն գրուածոց ոմանց՝ զի ի 950 թուականին մերոյ եկն այս Իսմայէլ թագաւորն եւ էառ զԱլվանտ:

Ա. Իսկ այս Շահիսմայէլս յոյժ եւ յոյժ զօրացաւ եւ ստէպ մարտիւ տիրեաց բազում ազգաց, եւ նուաճեաց զբազում գաւառս աշխարհաց ընդ իշխանութեամբ իւրով։ Քանզի որպէս գրեն ոմանք հնագոյն ի մերոց ազգաց, որոց անուանքն ո՛չ գտի. թէ ի Հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ՝ մինչեւ ի Սմրղանդ քաղաք թաթարաց. ի յարեւելից հարաւոյ կուսէ՝ մինչեւ ի Հրմուզ ծովեզերեայ քաղաք. ի հարաւոյ յարեւմտից կողմանէ՝ մինչեւ ի Դամասկոս քաղաք. ի յարեւմտից հիւսիսոյ կողմանէ՝ մինչեւ ի Սեբաստիայ քաղաք Առաջին հայոց, ասեն թէ՝ զօրեղ զօրութեամբ ճնշեալ զամենեսեան բռնակալեաց ընդ ձեռամբ իւրով։ Եւ ի 963 թուականիս՝ ելեալ ի Բիւզանդիոյ սուլտան Սլիմ Խոնդքարն ԵՃՌ արամբք. եւ աճապարեալ ընթացիւք եկն եւ էհաս ի Գանձակ շահաստան ի վերայ Շահիսմայէլին՝ առ ի մարտնչել ընդ նմա։ Եւ ի խմբել ռազմին՝ գրեթէ անկան յերկոցունց կողմանց իբրեւ ոգիս ՃՌ. եւ ո՛չ իմ ոք ի նոցանէ յանձն էառ զպարտութիւն, այլ դարձաւ սուլտան Սլիմն թարց ընկճելոյ զնա՝ եւ գնաց ի Կոստանդինուպօլիս։

ՋՀԵ/ՌՇԻԶ. Իսկ Շահիսմայէլն եկաց մնաց ի տեղի իւր եւ սեպհականեաց զկայսերական պերճութիւն՝ առանց իմիք դիմաըմբոստ խոչընդակի. բայց նա իսկ վկայեն զորմէ բազումք թէ՝ սա եղեւ հակառակ Մահմետի, եւ նշկահեալ արհամարհէր զկրօնս նորա. այլ կարի սիրով հաճեալ ընդունէր զՔրիստոնեայսս, եւ ո՛չ իսկ երբէք նշկահէր զօրէնս մեր։ Արդ՝ ի նարդեանս եւ զայս գիտեալ մեզ ճահ վարկայ, թէ Ասպահան զկնի աւերմանն ի Ջհանշահէ վերստին դարձեալ ի 948 թուոջս վերանորոգեալ հաստատեցաւ. եւ ապա ի ձեռս առաջնոյ Շահաբասին՝ յոյժ հրաշալի յօրինուածովք եւ վայելչազարդ տեսութեամբ յաւէտ շքեղագոյնս պայծառացաւ, ըստ որում եւ յա՛յտ ի տեսողաց այժմ իսկ է։ Իսկ Շահիսմայէլն՝ կենցաղավարեալ զկեանս իւր օգտակար մատակարարութեամբ, եւ վայելուչ ծիսօք եւ կրօնիւք յարդարէ զամենայն սահմանս կալուածոյն իւրոյ. եւ ապա կանխեալ օրհասին՝ մեռանի ի 975 թուականիս։

Բ. Եւ ի նոյն թուոջն՝ իսկ եւ իսկ թագաւորէ Շահթամազ որդի նորա, զկնի մահուան հօր իւրոյ։ Սա՛ ըստ հնագունից գրուածոց ասի թէ՝ էր յոյժ խաղաղասէր եւ անագահ, մինչ ասեն թէ՝ զհարկ հնգետասան ամի՝ ո՛չ էառ յերկրէ իւրմէ եւ զբաժ՝ եւ զմաքս վաճառականաց՝ զորս ժողովիւր ի յարքունական գանձարանի իւրում, եբարձ զայնս ի սահմանաց տէրութեան իւրոյ։ Այլ եւ կանայք լկտիք՝ որք նստէին ի քաղաքամէջս, հրապարակայայտ խոտորեցուցանէին զբազումս. նա իսկ եւ զանասելի ոճրագործութիւն սոդոմականաց ախտից բնաւորեալ ի պարսիկս. զայնս ամենայն հրամանաւ վճռի իւրոյ խափանեաց եւ զայնպիսիս գործողս՝ եթէ ուրեք ուրեք երեւիւր՝ չարաչար տանջանօք սպանանել հրամայէր։ Իսկ ի 984 թուոջս՝ գայ սուլտան Սլէմանն ի Բիւզանդիոյ յոգնահոծ՝ եւ բազմախիտ զօրօք ի վերայ նորա ի Թաւրէզ. բայց ո՛չ կարաց պարտեալ զնա, այլ գնաց ի Թաւրիզոյ եւ էառ զԲաղտատ։ Դարձեալ՝ ի 995 թւոջս՝ գնայ եղբայր նորա Ալխասն ի Բիւզանդիայ առ Խոնդքարն Սլէման, եւ բերէ զնա ծանր հեծելօք ի Թաւրէզ ի վերայ եղբօր իւրոյ. որ թէպէտ ո՛չ կարաց առնուլ զԹաւրէզ, այլ աւերեալ զբազում գաւառս ի շրջակայից նորա՝ գնայ առնու զՇամիրամակերտ, այսինքն Վան։ Ուստի եւ Շահթամազն փութայ ճեպով, եւ խաղայ բարկութեամբ գնացեալ մտանէ ի սահմանս օսմանցւոց՝ եւ աւերէ զԽնուս՝ զԲասէն՝ զԿարին՝ զԴերջան՝ զԿեղի՝ զԲայբերդ՝ զԵզնկան՝ զԸսպեր՝ եւ զայլս քաղաքս, եւ դարձաւ ի տեղի իւր։

Եւ դարձեալ՝ ի 1003 թուոջս՝ գայ Խոնդքարն ի վերայ նորա. եւ նստեալ ի Նախչուան աւերեաց զգաւառս Արշարունեաց՝ այսինքն՝ Երասխաձորոյ, եւ կամ Սահաթափոսայ, որ է իմն գաւառ Արարատեան աշխարհի Մեծին Հայոց, եւ արարեալ զբազումս գերիս եւ չոգաւ գնաց ի Ստամբօլ։ Իսկ ի 1009 թուականիս՝ որդիք Սլէման Խոնդքարին տաճկաց՝ Սլիմ եւ Պայազիթ կռուին ընդ միմեանս, եւ Բայազիդն պարտուցեալ յեղբօրէն Սլիմայ՝ փաղչի եւ գայ հանդերձ չորս որդւովք, եւ ԼՌ արամբք առ արքայն պարսից Շահթամազ. ուր սպանաւ Բայազիդն՝ ընդ որդւովք իւրով։

Բայց եւ զայս յիշատակել արժան է մեզ՝ թէպէտ յաճախութիւն բանիցս ի մոռացօնս էարկ զիս, զի ի կարգի թուականաց անդր յիշատակեալ էի։ Քանզի ի 990 թուոջս՝ գնաց Շահթամազն ի վերայ վրաց, եւ աւերեաց զՏփխիս եւ զամենայն երկիրն վրաց, եւ զբազումս գերեցոյց. իսկ զթագաւորն վրաց Սիմօն ձերբակալ արարեալ տարաւ ընդ իւր, եւ բռնութեամբ էհան զնա ի հաւատոյց իւրոց, որ յետոյ արձակեաց զնա ի հայրենի աշխարհ իւր վրաց տուն Շահիսմայէլ որդի Շահթամազին՝ ուր պաշտեաց համարձակ զհաւատս իւր։ Բայց յետոյ ըմբռնեցաւ Սիմօն թագաւորս ի յօսմանցւոց՝ եւ տարեալ եղեւ ի յըստամպօլ՝ եւ անդ սպանաւ. որպէս պատմէ զորմէ Առաքեալ վարդապետն։ Եւ ի 1025 թուոջն՝ արք ոմանք անագորոյնք լեալք, խեղդեն զՇահթամազն ի ներ բաղանեաց. եւ ոմն ի յորդւոց նորա Իսմայէլ անուն՝ զոր յառաջագոյն ի հօրէն իւրմէ սակս իրիք ինչ յանդգնութեան արգելեալ կայր ի բանդի, հանեալ ի բանդէն՝ նստուցանեն ի տեղի հօր իւրոյ՝ որ թագաւորեաց ընդ ամենայն ամս՝ 50։

ՌԻԵ/ՌՇՀԶ. Գ. Արդ՝ որպէս ասացաք յետ Շահթամազայ՝ սեպհականէ զպերճապատիւ իշխանութիւնն որդի նորա երկրորդ Իսմայէլ փոխանակ հօր իւրոյ։ Սա՛ ըստ որում ասեն՝ սուր ի գործ արկեալ՝ սպան զիւր եօթն եղբայրս հարազատս, եւ զբազում նախարարս, եւ զյառաջադէմս ի զօրաց իւրոց՝ զոմանս յայտնի, եւ զոմանս ի գաղտնի եւ գրեթէ՝ ջանայր սպառել զամենայն ազգս պարսից։ Եւ իբրեւ մտախոհք եղեն տիրատեաց ազգն Պարսից թէ՝ մերձ ընդ մերձ վերաժամանեալ է կորուստ անձանց իւրեանց. ուստի ոմանք արք զօրաւորք համակցեալ խորհորդակցին, եւ գնացեալք ի գաղտնի յանկարծօրէն յառնեն ի վերայ երկրորդի Շահիսմայէլիս՝ զանխլաբար սպանանեն զնա։ Որոյ բովանդակեալ զժամանակ տէրութեանն ամս՝ 2։

ՌԻԷ/ՌՇՀԸ. Դ. Եւ ապա միաբանեալ ամենեքեան գնան ի Խորասան՝ եւ բերեն զԽուդաբանդայ եղբայր Շահիսմայէլին երկրորդի. եւ կացուցանեն թագաւոր ի տեղի եղբօր իւրոյ։ Սա էր որդի Շահթամազին, եւ եղբայր Շահիսմայէլին, եւ էր անարի, եւ վատթար ի գործ թագաւորութեան նաեւ ի յաչաց լուսոյ պակասեալ, որ հանապազ այպն առնէին զնա եւ կատակէին զանազանիւք եղանակօք ամենայն զօրք նորա։ Իսկ ի 1029 թուականիս՝ գան զօրք բազումք ի Բիւզանդիոյ հրամանաւ սուլտան Մուրատի կայսեր. որոց եկեալ մտանեն ի սահմանս պարսից տէրութեան՝ եւ առին զԹաւրէզ, զԵրեւան, զԳանձակ, զԱրաշ, զՇամքոր եւ մինչեւ ցանդր քան զդուռն ալանաց։ Իսկ Շահ Խուդաբանդայս այս՝ ո՛չինչ արութիւն ցուցեալ յազգին իւրում, մեռանի. թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս՝ 2։

ՌԻԹ/ՌՇՁ. Ե. Զկնի որոյ յաջորդէ զտեղի նորա Շահ Աբաս որդի նորա ի Մաշատ քաղաքոջ։ Սա նախ՝ նուաճեաց ընդ ձեռամբ զսահմանս Գիլանայ, որք ապստամբեալք էին ի հօրէ նորա։ Եւ ապա մինչդեռ սա գնացեալ էր ի յԱրտաւիլ՝ առ ի բաշխել զնուէրս՝ եւ զընծայս ի շիրմի հարցն իւրոց եւ հաւուց. գան յոգնաթիւ ազգք թաթարաց Եօզբէկք կոչեցեալք, ի Բալխայ եւ ի Բուխարէ՝ առին զՀերի քաղաք, եւ զայլս տեղի բազումս ի սահմանաց նորա։ Իբրեւ զայս լսէ Շահաբաս՝ փութընդփոյթ դառնայ անդրէն՝ եւ գնայ ի վերայ թաթարաց. եւ գնացեալ զոմանս զորոց կոտորէ, եւ զոմանս փախուցանէ։ Եւ ապա գնայ ինքն հզօր զօրութեամբ եւ քաջաբաստ արութեամբ մտանէ ի սահմանս սկիւթացւոց թաթարաց. ուրանօր սրոյ ճարակ տուեալ զյոգունս ի նոցանէ յոխորդ եւ յանդուգն մարտիւ, եւ զորդի Արքայի նոցա ձերբակալ արարեալ՝ դառնայ ի տեղի իւր ի Ղազբին։ Եւ այսպէս նուաճեաց զթաթարսն զայնոսիկ ընդ իշխանութեամբ իւրով, եւ ի հարկի կացոյց զամենեսեան, եւ տարածեալ ձգեաց զիշխանութիւն իւր՝ ի Խորասանայ մինչեւ ցԱրտաւիլ, եւ յԵրասխ գետ։ Իսկ ի 1052 թուականիս մերում խաղայ ի Սպահանայ մեծ եւ առաջինս այս Շահաբաս ծանր հեծելօք, եւ յոգնախուռն գումարտակօք՝ եւ աճապարեալ ընթացիւք գայ մտանէ ի սահմանս Ատրպատականի. նախ՝ հզօր մարտիւ էառ զԹաւրէզ ի օսմանցւոց, եւ ապա զՆախչուան. իսկ ի գալ միուս ամին էառ զԵրեւան քաղաք։ Եւ ի 1054 թուոջ՝ գայ ի Բիւզանդիոյ Ջղալօղլի սպարապետն բազումք զօրօք ի վերայ Պարսից արքային Շահաբասայ. վասն որոյ շտապեալ զհամայն բնակիչս Ատրպատական աշխարհի զՀայ, զտաճիկ, զջհուտ ի միասին վարեալ եբեր ի Հայաստան աշխարհէ ի Պարսկաստան, եւ բնակեցոյց ի յԱսպահան քաղաքի։ Ընդ որոց եւ զՀին Ջուղայի բնակիչսն՝ վարեալ եբեր ի յԱսպահան, եւ ետ տեղի բնակութեան ի հարաւակողմ առ քաղաքիս՝ յայնկոյս գետոյն Զէնդէրայ. ուր շինեցին ջուղայեցիք հրաշալի յօրինուածովք, եւ բարձրաբերձ եւ գեղեցկազարդ շինուածովք, եւ ոսկենկար՝ եւ զանազան երփնափայլ երանգոց իւրեանց. ըստ որում եւ զորոց պայծառութեանց ի տեսողաց գերահռչակ իսկ է արդեօք։ Ուր եւ ջուղայեցիք՝ գեր քան զառաջինն յղփացան եւ ճոխացան փարթամութեամբ, եւ պերճացան փառօք։ Բայց զկնի բազմաց ամաց ի վերայ անցանելոց՝ բոլոր Ջուղայի հարուստք բնակիչքս զբիւրակերպ նեղութիւնս յԱղուանից, եւ ի Նադէր խրոխտ արքայէն, եւ ի յայլոց ամեհի չարագոյն իշխանաց եւ մարզպանաց երկիրս կրեալք. փախեան ամենեքեան ի քաղաքէս՝ եւ գնացեալ ոմանք ի Հնդիկս, եւ այլք ոմանք յայլ վայրս աշխարհաց զետեղ կալեալ բնակեցան։ Իսկ յարդիս հազիւ գտանի ի Նոր Ջուղայս՝ երեք հարիւր տունք բնակիչք ի հայոց ազգէս. իսկ շատք ի միջի մերում բնակելոցն՝ են ի յազգէն պարսից, որք օր ըստ օրէ գան ի քաղաքէն եւ սեպհականեն զկալուածս բնակութեան մերոյ եւ ի վերայ մեր իսկ բռնացեալ կռփահարեն։ Ո՜հ՝ աւա՜ղ՝  աղետալիր տեսութեանս մերոյ, եւ վատաբաղդ թշուառութեանս քանզի պարտ իսկ է մեզ աստանօր՝ յորդորել զեղարամարս յաշխարհանուագ ձայնս, եւ միշտ լալ եւ ողբալ ի վերայ բեկման ժողովրդեանս Աստուծոյ մերոյ, եւ ի վերայ աւերման՝ եւ խաթարման գեղեցկաշէնս եւ Հրաշալի բնակութեանս մերոյ։ Վասն զի ըստ բնականին ենթադրութեան՝ ո՛չինչ արդեօք ի յէիցս, ապականութեան առարկայի եւ ենթակայ իրողութեան իւրոյ ցանկայ։

Արդ՝ ատանօր մեք ո՛չ միայն եւ եթ տեսանեմք զապականութիւնս մեր, այլ եւ յաւէտ յամենայն բարեզարդութեանց, եւ յերեւելի շքեղութեանց ի չիք դարձեալ զվայելչագեղ բնակութիւնս մեր ի պերճախոհեմ, եւ ի վսեմախոհական անձանց. եւ ամենեւին իսկ ծայր ի ծայր եւ անհետ իսպառ կործանեալ զերփնափայլագոյն յարկս բնակութեան նոցա։ Արդ ուրեմն՝ արդարեւ ո՛րպիսի քարասիրտ այն այր իցէ արդեօք, զի տեսանիցէ զբնակութիւնս գերփառունակ անձանց ի հիմանց տապալեալ , եւ ո՛չ ողբս առեալ փղձկեալ սրտիւ ողբասցէ ի վերայ նորա։

Ո՞րպիսի, եւ կամ ո՞վ այն այր իցէ իսկս որ տեսանիցէ փոխանակ գերապանձ եւ հրաշատեսակ անձանց՝ ճագարք՝ եւ ոզնիք՝ գայլք՝ եւ աղուէսք բնակեալք ի մէջ գեղեցկազարդ ապարանից, եւ ո՛չ իսկ սրտառուչ սրտիւն ի վերայ այնպիսի ձախողակ դիպուածոց հառաչեսցէ։

Ո՞րպիսի այն իցէ այր՝ զի տեսանիցէ փոխանակ լալոյ տղայոց երեխայից, (որք սովորեն ի յօրօրոցէ արտագոչել աղիողորմ ձայնս քաղցրական). եւ կամ փոխանակ ոսկիակազմ օրօրոցաց, յորս դնեն զմանկունս. զորջս գազանաց լեալ տեսանիցէ, եւ զձայնս կաղկանձողականս՝ եւ զկնծկնծողականս ի կորեանց գազանաց լուիցէ, եւ ո՛չ իսկ կարի ողբասցէ։ Ո՞վ արդեօք այն իսկ իցէ այր՝ զի տեսեալ իցէ երբեմն զքաղաք ինչ յոյժ պանձալի յօրինուածովք՝ եւ ամենայն զարդուք պերճապերոյճ պանձացեալս. եւ ապա տեսանիցէ ի յամենուստ ակաղձեալ եւ լցեալ անբարեքավայելուչ եւ դժպատեհ արկածիւք, նա իսկ բոլորովիմբ միանգամայն ըմբոշխնեալ զբաժակ ծայրագոյն թշուառութեան, եւ գլխովին իսկ աղարտեալ՝ եւ աղաւաղեցեալ ի յամենայնէ բարեզարդութեանց. եւ ո՛չ նստեալ բազմահեծեծ ձայնիւ ողբս առցէ արդարեւ աղիողորմ եւ արտասուայորդոր լալուք ի վերայ քաղաքին, եւ կսկծագոյն իսկ հառաչանօք աւաղեսցէ զայն քաղաք։

Ապա զմէ՞, եւ կամ թէ է՞ր արդեօք հեղգասցուք առ ի արտասուաթորիւ աչօք լալ եւ ողբալ ի վերայ խանգարեցման բազմամարդ եւ յօգնախումբ բնակութեանս մերոյ. քանզի արդարեւ այսօր յայանապէս տեսանեմք զբնակութիւնս մեր նուազեալ ի գեղեցկանսեհից անձանց, եւ բոլորովիմբ ներգեւեցեալ ի շքեղութեանց։ Իսկ եթէ եւ ի վերայ կործանման բնակութեանս մերոյ ո՛չ լալ պարտաւորեսցուք, (զի մի՛ օրինակաւ ապաքէն ցապաք անցանելոց է աշխարհս ըստ կարծեաց ոմանց). սակայն ի վերայ բեկման Ազնուագունեղ բնակչաց սորա թարց իրիք սպուժելոյ գոնեա՛ պարաւանդեսցո՛ւք յարժամ լալ եւ ողբալ։ Բայց արդ՝ լուարո՛ւք ինձ ո՞վ մտերիմ անձկալիք իմ, եւ լուարո՛ւք երկայնամիտ հայեցողութեամբ՝ զի ասացից ձեզ։ Արդ՝ լացէ՛ք լացէ՛ք եւ ողբացէ՛ք նա իսկ ի վերայ չքնաղագեղ եւ պանծալի բնակչացն՝ որք բարձեալ են իսպառ. եւ ոչ երեւին ի միջոյ, գեղեցկազարդ եւ յոսկեզօծ բնակութեանց նոցա։ Ո՞ւր այն ժամանակ ոսկեզօծ՝ զի զնոր Ջուղայ բնակութիւնս մեր յղփացեալ յօրանայր պերճապատիւ եւ արդարակշիռ իշխանօք։

Ո՞ւր արդ իցէ այն բարեբաստութիւն՝ որով լցեալ իսկ էր զժամաանկն զայն արամբք իմասնովք։ Ո՞ւր այն ժամանակ՝ որ ունէր յինքեան ամփոփեալ զարս կորովիս, եւ զԱստուածաբան սոփեստէսս, որ մի ի յորոց՝ էր երանելի եւ տիեզերալոյս երջանկափառ վարդապետն Յոհաննէս, նաեւ այլք ոմանք. որք ափիբերան առնէին զկաճառս եւ զխումբս մոլեգնեալ եւ կատաղի Պարսկայնոց, եւ վայրաղօղանջ հերձուածողաց հերեսիովտաց։ Ո՞ւր այն ժամանակ արդեօք՝ յորժամ խայտային եւ ցնծային ամենեքեան առ հասարակ ամենապարծ փառօք, որպէս զծառս տերեւախիտս ի գնացս ջուրց։ Ո՞ւր արդեօք մեր այն հանդէս ճոխութեան. յորժամ պալատք եւ տուն մեծամեծ եւ յարգելի ազնուականաց մերոց շքեղ փառօք ճոխանայր։ Արդ՝ այժմ զայնոսիկ ամենայն բարձեալ են ի միջոյ, եւ ապաքէն ոչ եւս իսկ երեւի նշմարանք եւ շաւիղք ինչ ի նոցունց. զի ի բազմութենէ ծովածուփ մեղաց մերոց՝ բնաջինջ եւ անհետ կոծանեցան բնաւքն։ Նա իսկ աստանօր աւասիկ փոխանակ գառանց՝ գայլք, ընդ արանց՝ տմարդիկք, եւ փոխանակ յոգունց իմաստնոց՝ յիմարք եւ ծոյլք բազումք, որ մի ի յորոց՝ նախադասն ես իսկ եմ ստուգիւ. որովք քայքայեալ եւ  խրամատեալ իսկ լինի ենթակայ զանկուածոյս մերոյ, որպէս եւ յայտնի իսկ գրեթէ՝ երեւի լու ի լու ամենեցուն։ Աւա՛ղ եղկելի եւ վշտաթախիծ տեսութեանս։ Աւա՛ղ առաջնոյ եւ նախեղակ բարեբաստութեան մերոյ. յորմէ տարագրեալ զրկեցայք. եւ փոխանակ այնց բարութեանց՝ զգձձատեսակ եւ զդժնդակագոյն վտանգս համբուրեցաք։ Քանզի արդարեւ հասին ի մեզ աւուրք չարութեան, եւ զվերջինն ընկալաք զայն թշուառութիւն. ոորվ եւ ճնշեալ ընկլուզաք ի ներ անբաւից եւ անհնից չարեաց։

Արդ՝ ես ո՛չ սգամ եւ լամ այնորիկ աղագաւ զի արժանապէս ընկալաք զհատուցումն մեր ի յարդարադատ թագաւորէն, զի Արդար է Տէր, եւ զարդարութիւն սիրէ, ըստ սաղմոսերգուին, այլ լամ եւ ողբամ ի վերայ բիւրակերպ անիրաւութեանց մերոց, յորժամ զմտաւ ածեմ զանճառ եւ զանհուն մարդասիրութիւնն եւ զերկայնամտութիւնն բարերարին Աստուծոյ. եւ տեսանեմ յայտնապէս եւ բացերեւակի իսկ արդեօք՝ զանիրաւութիւն, եւ զխստութիւն ապիրատի մարդկայնոյն բնութեան։ Վասն զի ըստ սրբոյ Գրիգորի Նարեկացւոյն՝ «Եթէ սպառնայ պատուհասելով զմեզ՝ մեք ո՛չ քստմնեալ զարհուրիմք, եւ եթէ իսկ յանձանձեալ արգահատէ զմեզ մեղմով՝ եւ հեզիկ հանդարտութեամբ ճոխացուցանելով զմեզ պճնազարդ փառօք՝ մեք ո՛չ երբէք անսամք՝ եւ լսեմ արդեօք ձայնի Տեառն Աստուծոյ մերոյ, որ յարաժամ կոչէ զմեզ մարգարէիւն գորովալիր ձայնիւ առ յիւր  բարութիւնս՝ «Դարձարո՛ւք առ իս, եւ ես դառնամ առ ձեզ»։ Սակայն մեք այսու ամենայնի բարութեամբ՝ ո՛չ զգաստանամբ, եւ ո՛չ իսկ զգամբ զմոլութիւնս մեր, եւ ո՛չ զղջանամք ի ժանդաբեր անիրաւութեանց, եւ ո՛չ դառնամք առ Տէրն մեր գթած, որ յամենայնի եւ ամենայնիւ կարող է փրկել եւ կեցուցանել զկորուսեալս, եւ վերստին շքեղացուցանել՝ զանշքացեալս։ Ուստի մնամք պարտապան բիւր պատժոց, եւ նա տակաւին իսկ ներէ եւ երկայնամտէ մեզ. իսկ եւ նա ինքն Ամենակարող կայ արդեօք ի տարակուսի վասն մեր՝ թէ զի՞նչ արդեօք ընդ մեզ արասցէ։ Արդ՝ ո՛չ ապաքէն Սաբաւովթ եւ Ապէնիալ Տէրն տնկեաց զմեզ որթ սորեկ, այսինքն ընտիր՝ զի բերցուք խաղող, այսինքն պտուղ արդարութեան եւ բարեգործութեան. ապա մեք ընդէ՞ր իսկ բերեմք վասն այգետեառն փուշ, այսինքն՝ անիրաւութիւն՝ եւ անզղջութիւն, ոորվ իսկ եւ իսկ հեղձնումք, եւ անպտուղ մնամք ի բարեաց գործոց. ուստի եւ լուցկիք լինիմք պէսպիսաբար պատժոց, եւ հրոյն յաւիտենականի։ Որպէս եւ բարեգութն Աստուած ի ձեռս մարգարէին Եսայեայ գանկատէ ասելով թէ՝ «Դա՛տ արարէք ընդ իս եւ ընդ այգի իմ, զի՞նչ ինձ պարտ էր առնել այգւոց իմոյ, եւ ես ոչ արարի։ Ցանկով (ասէ) պատեցի, ձողաբարձ զարդարեցի, եւ տնկեցի որթ սորեկ՝ զի բերցէ ինձ ողկոյզ, եւ եբեր փուշ»։ Ո՜հ ո՜հ թշուառական եղկելւոյս՝ տեսէ՛ք ո՞վ մարդիկք, տեսէ՛ք լուարո՛ւք եւ զարհուրեցէ՛ք, թէ ո՞րպէս արդեօք նոյն ինքն Աստուած վճիռս հատանէ արդար դատողութեամբ վասն փշաբեր այգւոյն ասելով թէ՝ Ես ինձէն պատմեցից թէ զի՞նչ արարից ընդ այգի իմ։ Բարձից (ասէ) զցանկ նորա, եւ եղիցիի յափշտակութիւն. քակեցից  զորմն նորա, եւ եղիցի ի կոխումն, եւ լքից զայգի իմ. եւ մի՛ հատցի, եւ մի՛ բրեսցի։ Բուսցի եւ աճեսցի ի նմա փուշ իբրեւ ի խոպանի. պատուէ՛ր տաց ամպոց իմոց՝ զի մի՛ տեղասցեն յայգի իմ»։ Տեսե՛ր արդեօք զպտուղ անիրաւութեանց մերոց՝ քանզի նա եկաց մնաց ցբազում ժամանակս երկայնամտելով մեզ՝ զի արասցուք զիրաւունս եւ զարդարութիւն. մեք լքեալ թողաք ի բաց զայսոսիկ (որք հաճոյքն են կամաց բարերարին Աստուծոյ, որով եւ իսկ լինի աշխարհ, եւ բարգաւաճ փառօք պերճանայ ազգք). գործեցաք եւ արարաք զանիրաւութիւն եւ զչարութիւն։

Ուստի ի բաց թողեալ եղաք ի վերին խնամոցն, եւ ի շնորհաց Տեառն մերժեցաք. վասն որոյ եւ զանազան պատիժք եւ պատուհասք շուրջ զմեօք յար մի զկնի միոյ պարաւանդեցան։ Արդարեւ վա՞յ է մեղաւորին յամենայն կողմանց, եթէ ո՛չ դարձցի յետս յանօրէն գնացիցն. քանզի որպէս ասէ Յովսեպոս՝ «անիրաւութիւն ո՛չ կարէ փախչիլ ի բարութենէ Աստուծոյ, եւ ո՛չ անզօր իցէ յարդարութիւն, այլ երբեմն յիւրոց արհամարողացն վրէժս պահանջէ, եւ մեծագոյն պատժոյ մատնէ զդատապարտեալս, յորժամ զինքեանս ազատեալս գոլ վարկանեն՝ այն զի ո՛չ առժամայն վասն յանցանց պատժեցան»։

Քանզի որպէս ասէ գերահրաշ իմաստունն Սողոմոն՝ «մեղքն թշուառական առնէ զժողովուրդս»։ Եւ դարձեալ գրէ հանգոյն սմին թէ՝ «Թագաւոր արդար կանգնէ զաշխարհ». այսինքն՝ մարդս որ տէր է եւ թագաւոր ամենայն ձեռակերտացն Աստուծոյ, յորժամ կեցցէ արդարութեամբ՝ կանգնէ զաշխարհ. իսկ եթէ կեցցէ անիրաւութեամբ՝ կործանէ, որպէս եւ ասէ թէ՝ իսկ այր անօրէն կործանէ։ Եւ դարձեալ նոյնն գրէ՝ «Արդարութիւնն՝ բարձրացուանէ զազգս. իսկ զազգս նուազեցուցանէ մեղք»։ Նմին իրի Ամենազօրն Աստուած մարգարէիւն Եսայեայ կշտամբէ զժողվուրդս ապաշխարհ եւ ապերախտ՝ քան զէշ. եւ քան զամենայն հոյլս պաճարեղինաց անմտագոյնս եւ յիմարագոյնս կոչելով։ «Որդիս ծնայ (ասէ) եւ բարձրացուցի, եւ նոքա զիս անարգեցին. ծանեաւ եզն զստածիչ իւր եւ էշ զմսուր Տեառն իւրոյ, եւ Իսրայէլ զիս ո՛չ ծանեաւ, եւ ժողովուրդ իմ զիս ի միտ ոչ էառ։ Ուստի եւ ապագայիւն իսկ՝ վա՛յ (ասէ) ազգի մեղաւորի, ժողովուրդ որ լի է մեղօք, սերմն ժանդ, եւ որդիք անօրէնք, թողին զՏէր, եւ բարկացուցին զսուրբն Իսրայէլի.  օտարացան՝ եւ յետս կացին։ Զի՞ ես յաւելուք՝ վէրս առ վէրս անօրէնութեան»։ Վասն որոյ եւ ապագայիւն եզրակացուցանէ զնախադասեալ բանս իւր ասելով՝ «Երկի՛րն ձեր աւերակ, քաղա՛քն ձեր հրձիգք, զաշխարհն ձեր առաջի ձեր օտարք կերիցեն, աւելեալ եւ կործանեալ յազգաց օտարաց»։ Ո՜, սարսռելի եւ սարսափելի վճռահատութեանն Աստուծոյ  որ առ չարաբաստիկ յանցաւորս. տեսիք միթէ արդեօք եթէ ո՛րպիսի անտանելի եւ անըմբերելի վրիժուց եւ տանջանաց իսկ մատնեաց զդատապարտեալս։ Ուրեմն՝ ճահ իսկ է մեզ եւ արժան՝ տեսանել զայսոսիկ, եւ զգոյշ լինիլ յարկածից մեղաց, եւ զգաստացեալ ի բացցուք զաչս մտաց մերոց, զի ի յանիմանալի եւ յանմատչելի լուսոյ Աստուածութանէն նշողիւք արտափայլեալ ճառագայթեսցի. որով կարասցուք իսկ զղջանալ իսկ ի մեղաց, եւ առ աստուած մերձենալ։ Զի մի՛ լիցի թէ՝ եւս քան զեւս ըմբռնիցուք ի տոռունս գաղտնորսակ որոգայթաւոր պատուհասից. եւ մի՛ եւս սաստկապէս՝ քան զայս մխլձեալ գահաւիժիցուք ի յանդունդս յաւէտագունից թշուառութեանց։ Այլ ոորվհետեւ ամենայն գոյք ո՛չ ըզձան քայքայմանեւ ապականութեան իւրեանց, այլ ըստ յամենայն զօրութեան իւրեանց, ի բաց հերքեն եւ ատեն զապականիչս իւրեանց, եւ ցանկան իսկ յարամնալ. եւ իբրեւ տեսանեն զինքեանս նուազեալ՝ կորովաբար խնդրեն ամենայն կերպիւ զկազդուրումն։ Ապա քանօ՞ն առաւել մարդս՝ (որ ասի ըստ ս. գրոց պատկեր նախատպին Աստուծոյ. ) պա՛րտ իսկ է արդեօք ո՛չ բաղձալ ապականութեանց իւրոյ, այլ յարաժամ գուն գործել, եւ հնարս հայթայթանաց խոհականութեամբ մարթել. զի գէթ միշտ զառողջ զիւրն պահեսցէ բնութիւն ի յակաստանի։ Ահա ուրեմն՝ եզրակացութիւնս մտածելի է, ի ձեռն յառաջասացեալ նախադասութեանս մերոյ. եւայլն։ Քանզի հզօր սոփեստէսն Սողոմոն ասէ թէ՝ Տո՛ւր իմաստնոյն պատճառ, զի առաւել եւս իմաստնագոյն լիցի. ուրեմն այսքան կարճ ի կարճոյ տուան ձեզ զառհաւատչեայ, թէ ո՞րպիսաբարկեալ արժան է մեզ՝ զի կեցցուք։ Այլ այժմ թողուլ մեզ պարտ է զողբերգական բանասութիւն որ ի վերայ թշուառութեանց մերոց. զի ո՛չ եթէ ողբոց, այլ յարդիս ժամանակ իսկ է ժամանակագրութեան։ Թէեւ դոյզն իմիք ողբով սգացայ ի վերայ վատաբաստիկ թշուառութեանս մերոյ խնդրեմ մերոյ՝ խնդրեմ զառ ի ձէնջ՝ առ այս ձեզ հաճիլ եւ մի՛ տարադէպ ինչ ասութիւնս մեր ձեզ թուեսցի։ Եւ թէպէտ առաւել պարտ է մեզ ողբալ, եւ դառնակսկիծ սրտիւ կոծալ ի վերայ հարուածոց Հայաստան աշխարհի, եւ ի վերայ բարձման, անկման, եւ կործանման բարձրագահի աթոռոյ թագաւորութեան, եւ գաւազանի իշխանութեան մերոյ. որ վասն ծուլութեան, նախանձու եւ անմիաբանութեան ազգիս մերոյ՝ զծայրագոյն՝ եւ զվերջինն զայն էարբ զբաժակ կործանման, ոորվ խղճալիքս՝ եւ ողորմելիքս միշտ եւ զօրհանապազ կաշկանդեալ տուայտեմք ի շղթայս ծառայութեան ապականութեան. եւ յերկրէ յերկիր, եւ ի սահմանաց ի սահման վտարանդի յածեալ շրջիմք թափառական, ո՛չ ուրեք իսպառ գտանելով դադար եւ դուլ անձանց մերոց։ Եւ ի համար այնորիկ զայս առ մեզ հանդիպի. զի կարգադրութիւն է բնական՝ որ ի բաց բառնիլ գլխոյն՝ ամենայն մնացեալ անդամքն գրեթէ հաւաստեաւ ո՛չ ինչ սակի համարեալ կարգին։ Որպէս եւ զորմէ աւասիկ. ստուգապէս յայտնի իսկ է արդեօք ամենեցուն, զի ի յաչս այլազգաց բնաւից ո՛չ ինչ համարիմք, եւ յորոց միշտ նախատակոծ եւ այպնակատակ իսկ լինիմք։ Քանզի տեսէ՛ք ո՞վ գերփառունակ ազգդ Ասքանազեան՝ տեսէ՛ք եւ ի միտ առէք զկործանումն ձեր, մի՛ ո՛չինչ ունելով հպարտանայք եթէ զամենայն ինչ ունիմք. թէպէտ եւ ունէք՝ բայց դուք ո՛չ էք տեարք ընչից ձերոց, ապա զի՞նչ օգուտ յայնցանեաց ձեզ լինիցի. արդարեւ ո՛չինչ։ Այլ սակային զառ յայսցենեաց ի կարճոյ գրեցի հարճիւ եւ համառօտաբար ի գիրս նախկին որ վասն ազգիս հայոց։ Եթէ ախորժ ձեզ իսկ թուեսցի անդէն գտեալ ընթեռնուցուք, եւ ի վերայ կործանման ազգին մերոյ լացցո՛ւք եւ ողբասցո՛ւք։ Արդ՝ ժա՛մ եղեւ մեզ աստանօր՝ զի անդրէն դարձցուք առ առաջին կարգ բանից մերոց ուստի ելաք։ Յետ այսորիկ արժան իսկ է մեզ գիտել արդեօք թէ՝ Շահաբաս արքայն մինչ էր ի Հայաստան աշխարհ յոյժ նեղեաց զազգս մեր, եւ կարգի տատամսալիր  տուայտութեամբ կաշկանդեաց զամենեսեան, մանաւանդ յորժամ եբեր ի Սպահան, եւ ետ տեղի բնակութեան ի Նոր Ջուղայ։ Քանզի եթէ ո՞րքանիցս անողորմաբար, եւ խստապարանոց սրտիւք ի ծայր վաղակաւորի սրոյ մաչեաց զազգս մեր, եւ թէ քանիօ՞ն բիւրազան կերպիւ տառապեցոյց զնոսա, եւ ճակաճան աղծապղծութեամբ ապականեցին զազգս մեր զօրք նորա. եւ կամ թէ ո՞րչափ վայելչազարդ յարկս բնակութեան ի հիմանց տապալեցին, եւ կամ թէ քանիցս գեղեցկազարդք գաւառք անապատ արարին, եւ խաթարեալ աղարտեցին իսկ ի բարեզարդութեանց եւ ի շքեղութեանց։ Եւ կամ թէ՝ յորժամ վարեալ եբեր զնոսա ի Պասկաստան ի հայրենեաց մերոց, թէպէտ բերանով առ երեսս խօսէր ընդ նոսա զխաղաղութիւն, սակայն սիրտ իւր լցեալ ունէր չարութեամբ եւ խարդախութեամբ, եւ զանխլաբար ի ծածուկ նիւթէր նոցա զնենգութիւն։ Քանզի եթէ ո՞րպէս ետ նոցա զդրամս նենգութեամբ վասն հարկաւորութեանց նոցին, որք յոյժ չքաւորեալք էին. եւ ողորմելիք լեալք. իսկ յորժամ ըստ պայմանեալ ժամանակին պահանջել ի նոցանէ սկսաւ զդրամսն տուեցեալ, գրեթէ՝ ո՛չ սակաւ վնասս եբեր ի վերայ խղճալի եւ տառապեալ ազգիս հայոց։ Նաեւ՝ սահմանեաց օրէն մի խստագոյն թէ՝ ո՛վ ոք ի յազգէ հայոց դարձցի ի հաւատոց իւրոց, եւ մտցէ ի մոլար եւ անԱստուած կրօնս պարսից. ունիլ կարասցէ նա՛ ազատութիւն ըստ հրամանի դատաւորին, եւ ժառանգեսցէ զհամայն ժառանգութիւնս տան հայրենեաց իւրոց, զրկելով զայլ ժառանգակիցք իւր՝ որք ի յօրէնս իցեն աստուածպաշտութեանս։ Որոյ ա՛ղագաւ բարձեալ եղեւ հնազանդութիւն երիտասարդաց  եւ մանկանց՝ որ առ ծերս եւ ծնողս իւրեանց. եւ հաստատեցաւ յանդգնութիւն եւ ամբարշտութիւն, որովք բազումք ստահակեալք անկան ի յուրացութիւն, եւ բերին մեծամեծ վնասս ի վերայ ազգիս հայոց բնակչացն ի Նոր Ջուղայ։ Իսկ եթէ կամեցայց եւ զայլ անբաւից եղեռնագործութեանց եւ դժնդակագոյն չարեացն՝ զորս նա յաճախաբար ածեալ կուտեաց, եւ դիզեալ բարդեաց ի վերայ ազգիս հայոց ուրոյն ուրոյն յիշատակել ո՛չ զօրեմ վասն անբաւութեանցն մի ըստ միոջէ ընդ գրով արկանել։ Քանզի յորժամ ընթեռնում, եւ զմտաւ ածեմ զայնս նեղութիւնս՝ զորս կրեցին երանելի հարք մեր. նախ՝ արեան արտօրս իջանէ յաչացս մերոց, եւ ո՛չ տայ ինձ թոյլ առ ի արտաճառել զնոցունց։ Երկրորդ՝ զի յոգն սիղղոբայից եւ թաւարձի սոփերից պիտոյանայր՝ մինչ առ ի եզերել զբովանդակ եղեալսն. ուստի լքեալ թողաք զայնոսիկ, եւ զանց զնոքօք արարաք։ Բայց եւ զառ յայսցանեաց կարի ճոխագոյնս իսկ պատմէ Առաքեալ վարդապետն. եթէ ախորժ ձեզ թուեսցի՝ անդէն գտեալ ուսանիջի՛ք։

Բայց դո՛ւք ո՞վ անձկալիք ընթերցողք՝ մի՛ զարմանայք զի ես զնոսա երանելիս կոչեցի որք աներջանկութեամբ վարեցին եւ եզերեցին զկեանս իւրեանց. այլ վասն այնորիկ ասացի զնոսա երանելիս՝ զի վասն յուսոյ արքայութեան, եւ վասն փառաց Անուան Տեառն մերոյ յանձնառին աներջանկութեան աշխարհիս՝ կրելով ազգի ազգի եւ բիւրակերպ տառապանս. որովք զանեզրական եւ եզրկնից երջանկութիւնն վայելեսցին. որ է պարառութիւն ամենայն բարեաց, եւ բացակայութիւն ամենայն չարեաց։ Այլ եւ ես զնոսա ո՛չ կոչեմ երանելիս՝ որք մոլութեամբ եւ յիմարութեամբ իւրեանց ածին զբարկութիւնն Աստուծոյ ի վերայ աշխարհի, որ եւ ի ծուխս մեղաւորաց՝ թմպրեցան արդարք, քանզի նոքա նախանձեցուցին զՏէր մոլութեամբ իւրեանց, որպէս եւ ասէ ուրեմն Ամենաբարին Աստուած ի ձեռն նախամարգարէին Մովսէսի՝ Զի ազգ մի թիւրք են նոքա, եւ որդիք անհաւանք, նոքա նախանձեցուցին զիս ի չաստուածս իւրեանց եւ դառնացուցին զիս ի կուռս իւրեանց։ Արդ՝ եւ ես նախանձեցուցից զնոսա յազգ անպիտան եւ անմիտ ազգաւ զկծեցուցից զնոսա։ Ուստի զօրհանապազ խուեն զմեզ՝ եւ զկծեցուցանեն սաստիկ հարկապահանջութեամբ. եւ այպնակատակ բանիւք. եւ մեք իբր անզգայք, եւ կամ անիմացք յամառեալ եւ պնդեալ կամք ի մոլութիւնս մեր, եւ ո՛չ երբէք զարթնումք ի նիրհմանէ քնոյն մահացուի, որ ի կորուստն տպաւորեալ կարապետէ. նա ո՛չ իսպառ իսկ զգաստանամք՝ առ ի տեսեալ եւ ճանաչել զխստագոյն թշուառութիւնս մեր, զի գէթ որով թօթափել մարթասցուք զհեղգութիւնս յանձնէ մերմէ՝ եւ արիանալ. որով, եւ Աստուած գուն գործեսցուք ստանալ զբարեբաստիկ զազատութիւն, որ է սկիզբն եւ արմատ կրկնակի բարեգոյն կենաց. այսինքն՝ հոգեւորին ասեմ, եւ մամնաւորին։

Բայց եւ եւս կարեւոր համարիմ ասել վասն շինութեան սուրբ եկեղեցեացս, որք շինեցան ի Նոր Ջուղայ ի Ջուղայեցւոց ժողովրդոց՝ հրամանաւ Շահաբասայ առաջնոյ արքայի։ Քանզի յորժամ վարեալ եբեր զազգս հայոց ի Պարսկաստան, որովք կամէր զսահմանս աշխարհի իւրոյ լցուցանել, եւ զերջանիկ եւ զգորովագութ մայր մեր խղճալի Հայաստան ի հիմանց տապալել, եւ զմեզ յաւիտեան ի գերութեան եւ ի ստրկութեան պահել յազգաց յազգս, եւ յորդւոց յորդիս. վասն որոյ հնարս իմացաւ՝ զի մի՛ դարձցին անդրէին նախնիք մեր ի Հայաստան, հրամայեաց շինել բարձրաբերձ եւ գմբեթայարկ զեկեղեցիս ըստ հաճութեան կամաց իւրեանց եւ զնշան սուրբ խաչին կառուցանել ի վերայ գագաթաց գմբեթաձեւ կաթուղիկէին ի պարծանս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Եւ մերթ ընդ մերթ ինքն Շահաբաս գայր՝ եւ կանգնէր յանդիման ճարտարացն  շինողաց. եւ հրամայէր գեղեցիկ յօրինուածովք շինել, եւ երփներանգ գունովք, եւ պճնազարդ տեսլեամբ զարդարել։ Որովք խորամանկութեամբք յանկոյց զսիրտ նախնեաց մերոց առ ինքն. եւ մնացին մինչեւ ցայսօր ի ծառայութիւն պարսից։

Բայց եւ ընդ որոց շինեցին ի ներ Ջուղայի Նորոյ՝ յաւուրս յայնոսիկ վանք մի փոքրագոյն ի բնակութիւնս միանձանց կրօնաւորաց, եւ սոփեստէս վարդապետաց. յորում եւ հաստատեցին զաթոռ մետրապօլտի, զի նստցէ անդ արքեպիսկոպոս՝ եւ հովուեսցէ զհօտս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Եւ ընդ այն ժամանակս էր Առաջնորդ նոցա Մեսրովբ Արքեպիսկոպոս. որ բարւոք քաղաքավարութեամբ, եւ գեղեցիկ իմաստութեամբ կառավարէր եւ հովուէր զամենեսեան։

Իսկ ընդ մեռանելն սորա եկն Խաչատուր Արքեպիսկոպոսն յԷջմիածնէ վասն բաշխելոյ զսրբալոյս իւղն օրհնութեան, եւ վասն մխիթարելոյ եւ տնտեսելոյ զվարատեալ եւ զցրուեալ խաշինսն Քրիստոսի. որ էր ի մայրաքաղաքէն Կեսարու Առաջին Հայոց, որ ի Գամիրս, որ եւ կոչի Մաժաք։

Սա էր այր հեզահոգի, եւ հզօր սոփեստէս Աստուածաբան՝ հմուտ հին եւ նոր Աստուածային կտակարանաց. զսա իբրեւ տեսին ջուղայեցիք, լցեալ եւ ակաղձեալ երկնաձիր շնորհօք, եւ յորդահասան իմաստութեամբ, նաեւ քննեցին իսկ զամբիծ եւ զուղիղ Աստուածահաճոյ վարս նորա՝ կոչեցին զնա ի պատիւ առաջնորդութեան։ Բայց եւ զայսու ժամանակաւ յարեաւ ոմն ժանդ եւ դժնաբարոյ Թօմաս անուն՝ որ խօսէր զհայհոյութիւնս ընդդէմ ուղղափառ հաւատոյս Քրիստոսի. որ էր առաւել չարագոյն եւ դժնդակագոյն քան զԱրիոս, զՆեստոր, եւ զսադուկեցիս՝ որք ո՛չ խոստովանին զյարութիւն հողացեալ մարմնոյն, զդատաստան, եւ զհատուցումն ըստ իւրաքանչիւր գործոց։ Քանզի նախ՝ զՔրիստոս Հօր Աստուածոյ հաւասար ո՛չ ընդունէր նման Արիոսի. այլ Քրիստոս սոսկ մարդ ասէր, եւ երջանիկ սուրբ կոյսն Մարիամ մարդածին։ Երկրորդ՝ համահանգոյն սադուկեցւոց զյարութիւն եւ զդատաստան ո՛չ ընդունէր։ Երրորդ՝ զխաչն Քրիստոսի, զպատարագն հաշտարար, եւ զհաղորդութիւնն սուրբ հայհոյէր իբրեւ զմահմետականսն։ Չորրորդ՝ զեդեալ կանոնս Առաքելականս, եւ գԱստուածեղէն սահմանս, եւ զեօթն խորհուրդս սրբոյ եկեղեցւոյ անարգէր։ Հինգերորդ՝ զառաջնորդս, զվարդապետս, եւ զպաշտօնեայս սրբոյ եկեղեցւոյ պախարակեալ արհամարէր, եւ խաբեբայս զնոսա կոչէր։ Եւ այսպէս այրս այս դժնդակ եւ անագորոյն կամէր նոր իմն չարագոյն հերձուած մուծանել յեկեղեցին Քրիստոսի, վասն որոյ զերջանիկ եւ զսրբափայլ սուրբ վարդապետն Խաչատուր՝ համաքատակ սրբազանից Հայրապետացն գործեաց գուն։ Վասն զի հրամայեաց զդրունս եկեղեցեաց փակել եւ սիւնհոդոս մեծ արարեալ եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, քահանայից, եւ ժողովրդոց. յետ բազում անգամ խրատելոյն զնա, եւ նորա ո՛չ գալոյն ի յուղղութիւն՝ ի բաց էհատ զխղխայթեալ եւ զապականեալ անդամն՝ ի յողջ անդամոցն Քրիստոսի, զի մի՛փոքր մի եւս մնացեալ ի յայլ յողջ անդամսն փոխադրեսցի զայն ապականութիւն։

Եւ ապա որով իսկ ուղփափայլ պայծառացաւ զճշմարտութիւն, եւ ստորանկեալ նուաճեցաւ զստութիւն. ուստի եւ ամենեքեան իսկ հաստատեցան ի հաւատս ուղղափառս եւ գերապայծառս՝ որ ի յերիս սուրբ ժողովն ընդհանրական համաձայն միմեանց հաստատեցաւ։ Այս եղեւ ի 1091 թուականիս հայոց եւ յամի Տեառն մերոյ 1642, ի ժամանակս առաջնոյ Շահսէֆի Արքայի։ Իսկ սուրբ եւ երջանիկ Հայր մեր գերահրաշ Խաչատուր վարդապետ՝ անձանձիր տքնութեամբ արածէր զհաւատացեալսն ի Քրիստոս. եւ գեղեցիկ քաղաքավարութեամբ մարտակարէր զամենեսեան ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս ըստ իւրաքանչիւր կարգի եւ աստիճանի։ Սա յօրինեաց զհամալսարանս՝ յորում ուսուցանէր եւ մարզէր զհամբակագոյնսն ի գիտութիւնս հնոց եւ նորոց կտակարանաց, եւ զհամայն արհեստ ազատականս, եւ զգերբնազանցականս։ Ուստի ճահ է մեզ կոչել սմա հայր հասարակաց, եւ պատճառ կրկին լուսաւորութեան ազգիս Արամեան. եւ նախասկիզբ հեղինակ սրբոյ տանս մերոյ շինութեան եւ բարեկարգութեան՝ որ ի նոր Ջուղայ, եւ արմատ անմահութեան, վայելչութեան, եւ պայծառութեան՝ ազգիս մերոյ։ Քանզի արդարեւ որով, եւ ի ձեռն աշակերտաց նորին՝ ո՛չ միայն վարկցես ի նորս Ջուղայ, այլ եւ ամենայն աշխարհս Հայաստանեաց լուսաւորեալ պայծառացաւ. նա զմշտապատում, եւ զմիգամած խաւարն անգիտութեանս՝ ի յարեգակնափայլ ճառագայթից յորոց բացացրուեալ հալածեցաւ ի յազգէս, եւ վերստին նորոգեցան՝ եւ շքեղ մակացութեամբ յոյժ պերճացան. որպէս երբեմն նախ անդ ի հնումն ի ձեռս երանելի եւ Աստուածաշնորհ թարգմանչաց մերոց զՍահակայ ասեմ, եւ զՄեսրովբայ, եւ զայլ աշակերտաց նոցին, որովք ակաղձեալ լցաւ յերկիրս եւ յազգս հայոց՝ ճոխագոյն զգօնութեամբ։ Քանզի յորժամ զազգս հայոց՝ վերստին անկաւ ի կուրութիւն տգիտութեան՝ ի հեղգութենէ եւ յանփութութենէ սիմոնասարաս վարդապետաց. իսկոյն առաջնորդութեամբ Հոգւոյն սրբոյ հանդերձեցաւ սա՝ եւ իւրայինքն իւր, լինիլ պայծառ եւ ուղփափայլ Արեգակունք տանս Ասքանազեան, որք եղեն խաւարահալածք տանս Թորգոմեան։ Արդ՝ նոքա որք աշակերտեցան սուրբ վարդապետիս մերոյ՝ են այսոքիկ անձինք հրաշալիք։ Յակոբ Ջուղայեցի վարդապետն. որ յապա եղեւ կաթուղիկոս ի լուսահեղոյս գահն Իջման Բանին Աստուծոյ։ Դաւիթ վարդապետն՝ որ յետոյ եղեւ Առաջնորդ սքանչելի սրբոյ յարկինս մերոյ՝ որ ի նոր Ջուղայ, որ ի ձեռն սորա յոյժ չքնաղ յօրինուածովք շինեցաւ մեծագոյն զսուրբ Ուխտս մեր՝ անուամբ Սրբոյ Ամենափրկչին կառուցեալ, որ փոքր ինչ ի վայր անցեալ զպատճէն ուսանելոց եմք Տեառն Շնորհիւ։ Սիմէօն նրբամիտ եւ քաջ հռետոր վարդապետն, որ էր ներկուռ հին եւ նոր կտակարանաց, եւ ներհուն ուսեալ զհամայն արհեստս ազատականս. սա արար զքերականութի՛ւնն, եւ զՏրամաբանութիւնն ի լեզուս Հայոց՝ արտահանեալ ի գրոց Արիստոտէլի գերամեծար փիլիսոփայի, յոյժ համեղ եւ հետալուր ոճով. նաեւ արար գիրք ինչ համառօտ վասն անձին, եւ զայլս բայումս արդիւնս եթող յիշատակ  վասն իւր. եւ խաղաղութեամբ հանգաւ ի Քրիստոս ի Հայաստան աշխարհի. որոյ յիշատակի օրհնութեամբ եղիցի։ Յոհաննէս յոգներախտ վարդապետն՝ որ գնաց ի յԻտալիայ հրամանաւ սրբոյ եւ մեծի Հօրս մերոյ Խաչատրոյ երանաշնորհ վարդապետին. զի անդէն ուսցէ զարհեստս տպագրութեան, եւ յօրինեալ ի նոր Ջուղայ ի գերահռչակ մենաստանս ուխտի մերոյ։ Որոյ չուեալ յարեւելից ի յարեւմուտս գնաց ի յԻտալիայ՝ եօթն ամ կածեալ եւ աշխատեալ. զկնի լրման գործոյն՝ առեալ էած յոգն ճգամբ զգործարան տպագրութեան ի յարեւմտից յարեւելս ի նոր Ջուղայ։ Բայց յորժամ դարձաւ ի յԻտալիոյ եգիտ վաղճանեալ զգերամեծար Հայրն մեր Խաչատուր վարդապետ. ուստի թէպէտ ի յոմանց անընդունելիք եղեւ երաշխէպ աշխատութիւնք նորա. սակայն ոմանք բարեպաշտք եւ նախանձայոյզք անձինք զգործս նորա ընկալան յօժարակամ սրտիւ, եւ յոգն արդեամբք զնա նպաստաւորեցին։

Վասն որոյ եւ նա նախապէս ձեռնարկեաց տպել զպարզատումարն, յամի Տեառն մերոյ, 1647 առ ի ցուցանել որով թէ ո՛չ պակասութիւն գործառնութեանն, եւ մի եւս ունայնասցի երկք եւ ջանք՝ հոգելոյս վարդապետին Խաչատրոյ։ Որպէս եւ զորմէ ինքն Յոհաննէս բազմատքուն վարդապետն՝ ի վերջաբանութեան պարզատումարին Ազարիայ սարկաւուք իմիք ծանուցեալ է. յորմէ եւ դու՝ ո՞ սէր իմ բաղձալի կարես ակահ լինիլ եւ տեղեկանալ։

Յետ այսորիկ Յոհաննէս յարգելի վարդապետն եթող եւ չոգաւ գնաց ի սուրբ Էջմիածին, ուր եղեւ եպիսկոպոս ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէն։ Եւ ապա առաքեցաւ ի Հայրապետէն Փիլիպպոսէ ի հին Ջուղայ, առ ի լինիլ անդ առաջնորդ՝ եւ հովուել զհաւատացեալսն ի Քրիստոս։ Եւ էր անդ այր մի ի գեղջէն Ջուղայի, որ էր պարտապան ուրումն տաճկի. առ որ գնայ տաճիկն եւ պահանջէ յորմէ զտուեալ պարտս իւր։ Իսկ նա վասն չքաւորութեան իւրոյ ո՛չ կարաց հատուցանել զպարտս իւր. վասն որոյ զայրացեալ տաճիկն՝ բռնութեամբ քարշէ զդուստր նորա, եւ տանէ ի տուն իւր։ Եւ ասէ ցայրն՝ եթէ այս ինչ պայմանեալ աւուր զդրամսն իմ ո՛չ վճարեսցես, զդուստր քո ո՛չ տաց քեզ։ Իսկ այրն խղճալի յետ այնորիկ գնայ առ վարդապետն երանելի Յոհաննէս, եւ զեղեալ իրն նմա ծանուցանէ. որոյ գթացեալ որպէս հայր ի վերայ որդւոյ ի՛ւրոյ, տայ նմա դրամս ըստ բաւականի նորին։ Իսկ նորա առեալ զդրամն տարեալ տայ ցտաճիկն, եւ զդուստր իւր ազատէ։ Վասն որոյ յորժամ զգացաւ տաճիկն թէ վարդապետն է լեալ պատճառ ազատման դստերն նորա, միաբանեցուցանէ ընդ ինքեան արք չորք անագորոյնք քան զինքն, եւ ի դէպ ժամու գնան ի վանքն եւ սրախողխող մահուամբ սպանանէ զամենեսեան՝ որք ի վանք անդր էին։

Եւ ապա ասպատակեալ կողոպտեն զհամայն անօթս եկեղեցականս, եւ արտաքսականս ի մեծամեծաց անօթոց՝ մինչեւ ցանօթս չնչինս եւ անպիտանս։ Եւ յետ երկուց աւուրց՝ կարծեն գեղականքն թէ՝ նեղացեալ իցեն արդեօք վարդապետք վանացն ի վերայ իւրեանց, վասն այսորիկ ո՛չ գնան ի գեօղն։ Ուստի Աւաք արէցն՝ եւ այլք քսան արք պատրաստեն կերակուր եւ գինի, գան ի դուռն Վանքին. եւ ստէպ բախեն զդուռն, եւ ո՛չ ոք տայ նոցա ձայն։ Եւ իբրեւ ելին սանդխով ի տանիսն, եւ ի պարսպէն իջին ի վայր, տեսին կոտորեալք զամենայն բնակիչսն Վանքին, եւ աւուր արարեալ զբնաւ ինչսն։ Փոյթ ընդ փոյթ ազդեցին իշխանին Նախճուանայ. եւ նա հրամայէ թաղել զդի նոցա։ Եւ արդ՝ այսպէս եղեւ վաղճան երանելւոյն Յոհաննու վարդապետին. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի։

Բայց եւ զայլ իսկ գտիցես ի լիակատար պատմութեան նորա. զորմէ եւ ես ի կարճոյ արտահանեալ համառօտ աստստին մատենագրեցի ի հրճուանս քո։ Իսկ գործարան տպագրութեանն՝ եկաց մնաց անգործ, մինչեւ ի ժանամանակս յԱռաջնորդութեան Տեառն Ստեփաննոսի ճգնակիր վարդապետի։ Առ որով բազումք հոգելից եւ Աստուածաբանական  գրեանք տպեցան, եւ յոյժ ճոխացաւ զարհեստն տպագրութեան. եթէ մինչեւ ցայժմ այնպէս մնացեալ իցէր արդեօք՝ կարծեմ թէ՝ ըստ համեմատութեան  տպագրութեան մերոյ՝ ո՛չ ուրեք երբէք գտանիցիւր։ Բայց ո՛չ առաւել յառաջացաւ գործարան տպագրութեանն, եթէ ո՛չ ի սուղ ժամանակի. քանզի մնացեալ եղեւ մինչեւ ի ժամանակս Շահ սուլտան Հօսէն արքայի, եւ ապա սպառսպուռ կործանեցաւ զարհեստն։ Վասն զի ոմանք չարագոյնք երկաբնակք՝ չարախօսեցին զմէնջ առ Արքայն. ուստի անհամար տուգանս ի մէնջ էառ վասն տպագրութեան, եւ գործարանն իսկ խափանեցաւ։

Այլ արդ՝ իսկ որովհետեւ խօսեցաք ի վերայ տպագրութեան, ապա ճա՛հ է մեզ եւ արժան ո՛վ բաղձալի, գիտել թէ՝ ով արդեօք եղեւ նախկին հեղինակ տպագրութեան։ Բե՛ր այժմ ուրեմն տեսցուք թէ՝ ո՞վ եգիտ զտպագրութիւնն։ Իսկ զտպագրութիւնն ասեն թէ՝ գտեալ ոմն սկլաւօնացի, այսինքն Պօշնախ, յամի Տեառն մերոյ՝ 1444. որ եւ նախապէս տպեաց զսրբոյն Օգոստինոսի Քաղաք Աստուծոյ կոչեցեալ գիրքն։

Արդ՝ Սկալաւնոիայ՝ որ ռամկօրէն՝ ըշկեաւոնի երկիր, իսկ տաճկերէն՝ Պօշնախ էլի կոչի. է գաւառ Եւրոպիոյ յարեւմուտս, եւ նոյն՝ որ կոչի Լիւրիկէ։ Եւ այս սկլաւացիս՝ եղեւ նախապետական հեղինակ տպագրութեան. քանզի մինչեւ ցայն գրէին եղեգամբ ի վերայ թղթոյ, յորմէ եւ այլք սկսան՝ սակաւ առ սակաւ ուսանիլ։

Իսկ ի մէջ ազգիս Հայկազեան՝ նախ ի նորա Ջուղայ սահմանեսցին զտպագրատուն, որպէս զտարազ օրինակին ի վեր անդր գրեցաք. բայց գիրն, եւ մելանն, եւ թուղթն սակս տհասութեանն սակաւուք իմիք ապականեալ, որպէս յայտնապէս երեւի արդեօք ի տպեալ գրեանցն։

Ուր եւ ընչ բազում գրեաց՝ որք տպեցին, սկսան ընդ որոց եւ տպել զԱստուածաշունչ գիրն. այլ վասն մեղաց մերոց մնաց թերակատար, որպէս կայ մինչեւ ցայսօր ի միջի մերում, սա կարի լաւագոյն ունելով զթուղթն, եւ զգիրն, քան զառաջին տպեալ գրեանսն։ Իսկ զկնի Ոսկան վարդապետն որ եւ սա մի իսկ էր ի յիմաստնայեղց աշակերտաց Տեառն Խաչատրոյ մեծի վարդապետին. ի ժամանակս Յակոբու Հայրապետի՝ որոյ հրամանաւ գնաց ի յԱմստելոդամ, այս է՝ Մսըրդամ, որ է անուանի Մայրաքաղաք յարեւմուտս՝ ի Հոլլանդիայ գաւառի, որ է Օլանդայ՝ կամ Վալանդիզ մէմլէքէթի։ Ուր գնացեալ սա՝ Երջանկափայլ վարդապետն Ոսկան՝ այնպէս զարմանալի եւ գեղեցկագոյն գիր յօրինաց, ըստ որում եւ հաւաստեաւ յայտնի իսկ է արդեօք ի յՈսկան վարդապետի Տպեալ Աստուածաշնչոյն. որ գրեթէ՝ ո՛չ Վանանդեցւոյնն, ոչ Մխիթարայ Աբբային, եւ ո՛չ Թուրշուճու, եւ կամ թէ այլոց տպեալ գրեանքն կարեն լինիլ նմին աղախնեայք։

Եւ այսոքիկ, եւ յաւէտ քան զայսոսիկ գերահրաշ վարդապետն Խաչատուր զուղղութիւնս յոլովս յարդարեաց ի յարկի բնակութեան մերում, որ ի նոր Ջուղայ. զկարգս, զբարեձեւութիւնս, զդպրոցս, եւ զայլս, որպէս եւ զորոց յառաջագոյն իսկ ճառեցաք։ Որով եւ բազումք առաւել քան զայնս՝ զոր յանուանէ յիշատակեցաք, վարժեալք եղեն եւ հրահանգեալք գրովք Աստուածայնովք. յետ որոց ի 1095 թուոջ մերում կատարեալ զընթացս իւր բարի մահուամբ վաղճանի ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, Տէր՝ աղօթիւք նորին մեզ ողորմեսցի՝ կրկին շքեղապէս նորոգելով զվայելչագեղ յարկս մեր, որ ի նմանէ հիմնարկեալ կառուցաւ, եւ ի նարդեանս յոյժ աղավաղեալ աղարտեցաւ։ Եւ գերեզման սուրբ վարդապետին Խաչատրոյ՝ կայ ի ներքոյ սրբոյ սեղանիս մերոյ, ուր եւ եդեալ զմարմին Դաւիթ Հրեշտակակրօն վարդապետին մերձ տապանի նորա. զորոց տապանաց լինին բազում սքանչելիք առ ախտաժետս, մանաւանդ՝ առ ջերմախտս, եւ ցրտասարսուռս, որք հաւատով մերձեցան ի Տապան սրբոյս։

Որպէս եւ ես չնչինս աչօք իմովք տեսի զորոց սքանչելեացս բազում անգամ առ իս, եւ առ այլս, ի փառս Քրիստոսի. վասն այսորիկ եւ աներկբայապէս գրեցի աստէն, զի դուք աներկեւանս հաւատասջիք թէ՝ անշուշտ է բարբառ մարգարէին որ ասէ՝ Զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ Տէր. եւ այլն։ Իսկ արդ՝ ժա՛մ եղեւ աստանօր վերստին դառնալ ի յիրակութիւնս Շահաբասայ առաջնոյ արքայի, եւ զգործոց նորա զորս թողի՝ հակրճիւ քեզ բաղձալւոյս իմոյ ծանուցանել. եւ ապա ըստ Արքայից պարսից՝ զթիւ, եւ զորպիսութիւն Առաջնորդաց մերոց կարճ ի կարճոյ ճառագրել ի հաճոյս կամաց քոց, զորս առ ի յինէն ստիպով պահանջեցեր ի մատենի աստստին շարագրել. թէեւ արտաքոյի բանիս մերոյ է ոճն, բայց ի քէն սիրով բռնադատեալ՝ ո՛չ դանդաղեցայ գրել։

Այլ այժմ յոյժ կարեւոր վարկանիմ ճառել վերստին՝ զՇահաբասայ Արքայէ. քանզի յայլուստ ճառից՝ որ զպատմութիւնս վարուց Շահաբասայ գրէր, այլ իմնապէս ուրեք ուրեք գտի՝ քան զայնս, զորս կանխապէս ճառագրեցի։ Որոյ վասն յօժարեցայ ապաքէն եւ զայնս անցանել ի գիրս յայս, զի մի՛ ինչ արտաքս քան զբանս մեր մնասցէ. մանաւանդ այս զոր գրեմս՝ թուեցաւ ինձ գոլ ուղիղ՝ քան զայն, զոր յառաջագոյն յայլ յուստեքէ մատենից գրեցի։ Ուրեմն՝ հարկաւո՛ր է զի աշատասիրեցեցայց, զի գոնեա բացայայտեսցի զուղիղն. որով եւ համայն ընթերցասէրք՝ իսկապէս հասու լիցին եղելոց բանից։ Եւ մի՛ ոք գուցէ երբէք զբանս մեր օտարոտի իմն՝ եւ կամ խառն ի խուռն ստապատիր կարծելով, այլ անվթար՝ եւ անստերիւր. զի բազում անգամ յարախոյզ որոնմամբ՝ հետազօտեցաք ի ճառագրութիւնս Պարսից ազգի, եւ ի մերոց նախնեաց վիպագրաց՝ որք կարի ճգամբ բաղդատելով առ միմեանս, եւ ապա հազիւ թէ՝ զուղղորդն շարահիւսեցաք ի բաղհիւսութեան բանիս մերոյ։

Արդ՝ յորժամ նուազեցաւ զթագաւորութիւն Շահ Խուդաբանդային, եւ իշխանք եւ նախարարք դրանն Արքունի՝ եւ ամենայն կուսակալք սորա անհնազանդք եղեն եւ տիրացեալք, եւ ո՛չ ի սակ արքայի զնա համարէին. այլ իբր ո՛չ ինչ եւ կամ չնչին ոք զնա կարծելով զօրհանապազ այպնակատակ առնէին զնա՝ եւ նախատէին, մինչ զի եւ զկին Արքայի սպանին ի Գանձակ։ Ուստի եւ ի չորից կողմանց հէնք զօրաց արձակեցան ի վերայ կալուածոց երկրի սորա, եւ զմեծ մասն սահմանի նորա բռնութեամբ տիրեալ նուաճեցին ընդ ձեռամբ, որպէս եւ օսմանցիք տիրեցի՛ն զԹաւրէզ, յԵրեւան, զԳանձակ, զՆախչուան, զՎան, եւ զայլս, որ փոքր մի եւս՝ եւ այլ այնպէս մնացեալ, իսկ եւ իսկ կործանելոց էր իսպառ զճետ թագաւորութեանն։ Այլ իբրեւ տեսանէ Արքայն Խուդաբանդայ զպարտիլն իւր յերեսաց օսմանցւոց, եւ զապստամբութիւն բնաւից նախարարաց իւրոց. ի 1034 թուականիս մերում կոչէ Համիրամզայ Միրզայ զորդին իւր անդրանիկ առաջի իւր, եւ կացուցանէ ոստիկան եւ սպարապետ ի վերայ ամենայն զօրաց իւրոց։ Որ էր այր հսկայաձեւ, ճոխ անձամբ, եւ գեղեցիկ պատկերօք. որ ի միում խառն մարտի ասեն թէ՝ բիւրք բիւրոց, եւ հազարք հազարաց թաւալագլորս արար եւ կործանեաց ի զօրաց տաճկաց։ Եւ ապա իբրեւ ետես արքայն՝ թէ ո՛չ գոյ հնար եւ ճար առնուլ զբերդն Թաւրիզոյ ի յօսմանցւոց, վասն որոյ հրամայէ զբնակիչսն հանել ի քաղաքէն, եւ վարել ի յԵկբատան, այսինքն Արաղստան։ Եւ ինքն առնու զորդին իւր Համիրամզայ միրզայ՝ եւ գնայ յԱրտաւիլ քաղաք, եւ յԱրտաւիլոյ ելեալ գնայ ի Գանձակ, որ է՝ Գեանջայ։ Ուր չարաչար խորհուրդս արարեալ նախարարացն պարսից, սպանին զառիւծանման՝ եւ զնորապսակ թագաւորն Համիրամզայ ի ներ վրանին իւրոյ, յորմէ կարի խոր խոցեցաւ Արքայն Խուդաբանդայ, եւ կարեվէր ի սիրտ եւ ի հոգի վիրաւորեցաւ։ Վասն որոյ չոգաւ արքայն ի Գանձակայ՝ եւ գնաց ի Ղազուին, եւ անդանօր դադարեալ՝ առաքեաց զհաւատարիմ ծառայս իւր ի Հրէ քաղաք Խորասանու՝ բերել անտի զկրտսեր որդին իւր Աբաս Միրզայ. որ էր անդ մարզպան ի հօրէն կարգեալ, եւ իբրեւ եկն նա ի Ղազուին քաղաք, առ հայր իւր՝ եղեւ նա նմա սպարապետ ամ մի։ Եւ յորժամ ել Աբաս միրզայն ի Հրէ քաղաքէն, այնուհետեւ գայ ոմն Աբդլայ խան՝ եւ առնու զՀրէ քաղաք, եւ նուաճէ ընդ ձեռամբ իւրով։

Իսկ ի 1036 թուոջս հայկազեան՝ տայ Արքայն Խուդաբանդայ կամաւ իւրով զթագաւորութիւնն կրտսեր որդւոյն իւրոյ Աբասայ. եւ ինքն յօժար կամօք ընդունի հրաժարիլ ի յարքայական թագէն, վասն որոյ այսպէս համարեալ՝ զթիւ ամաց թագաւորութեան սորա լինի ամս 6։

ՌԼԶ/ՌՇՁԷ  Եւ յորժամ թագաւորեաց մեծ եւ առաջինն Շահ Աբազ՝ զհամայն եղեռնագործութիւն նախարարաց իւրոց եւ մեծամեծաց, որք առ հայր իւր պէսպիսաբար արհամարհանօք գործեցին, եւ կամ զմայր, եւ զեղբայր իւր սպանին ի Գանձակ. ըստ որում կանխագոյն ի վեր անդր ճառեցաք, զայսոսիկ զամենայն պահեալ՝ եւ մթերեալ ունէր ի ներ թագստեան սրտի իւրում։ Վասն որոյ յարաժամ խորհէր եւ զմտաւ ածէր թէ ե՞րբ արդեօք զոխս հանցէ ի սրտէ իւրմէ, վրէժս հատուցանելով մեծամեծաց իւրոց փոխանակ ամեհի ապիրատութեանցն զոր ինքեանք գործեցին։

Յաւուր միում մտախոհ լեալ կոչէ զամենայն նախարարս եւ զմեծամեծս դրանն արքունի՝ իբր ի պատճառս սիրոյ եւ վասն իրիք խորհրդոյ. եւ յորժամ ժողովեցան զբնաւ աւագանին իսկոյն հրամայեաց մտերիմ ծառայից իւրոց, սպանանել զգունդս աւագայնոց, թող զայնս՝ զորս սպան ի հասարակ զօրաց իւրոց։ Եւ ջնջեաց զանուանս ազգաց ապիրատ իշխանաց ի յիշատակաց. եւ ինքն տնկեաց եւ հաստատեաց նորատունկ իշխանս՝ եւ նախարարս, հանգոյն Մօրկայ կայսեր յունաց։

Եւ ապա ասաց առ իշխանս իւր նորատունկս այսպէս տաճկաց բարբառով թէ՝ Ինգի չադըր, ինգի թնաֆ. այսինքն նոր վրան, եւ նոր առասան, զի նոր վրանին՝ նոր առասան՝ եւ կամ չուան հարկաւոր է։ Յետ այսորիկ նուաճէ ընդ իւրով իշխանութեամբ զԳիլան, զԽորասան, եւ զայլս. որպէս յառաջագոյն ճառեցաք, եւ ապա ծանր զօրօք խաղայ եւ մտանէ ի սահմանս Ատրպատական գաւառի։ Եւ տայ սաստիկ պատերազմ ընդ օսմանցւոց, եւ թափեալ ի նոցանէ հզօր զօրութեամբ՝ եւ քաջաբաստ արութեամբ առնու եւ ի յինքն դարձուցանէ զԹաւրէզ, զԵրեւան, զԳանձակ, որ է Գանջայ, զՇամքար, այս է Շամախի, զՆախչուան, եւ զայլս բազոմւս գաւառս՝ մինչեւ ի Կարին, եւ մինչեւ ի դուռն Ալանաց ձգեալ տարածեաց զիշխանութիւն իւր։ Իսկ ի մտանել թուականիս մերոյ ի 1057, գայ Շահ Աբազ ի յԱտրպատական գաւառէ ի յԱսպահան. առ որ ընդ յառաջ գնացեալ ամենայն բնակիչք քաղաքին, ընդ որոց հրամայեաց՝ զի եւ ջուղայեցիք ելցեն ընդ յառաջ Խաչիւ եւ Աւետարանաւ, եւ ամենայն զարդուք, եւ այսպէս շքեղ փառօք մուծին զնա ի քաղաք։

Այլ ի 1058 թուոջս մերում ելանէ Շահ Աբազ Արքայն ի քաղաքէս Սպահանայ՝ եւ գնայ դէպ ի Մազանդարան, ուր շինեաց քաղաք մի՝ եւ անուն նորա յորջորջեաց Ֆահրապատ, եւ յոյժ ուրախ եղեւ ի վերայ նորա։

Իսկ ի 1062 թուոջս Հայկազեան՝ սկսաւ Արքայն խստութեամբ պահանջել զտուեցեալ դրամսն ի հայոց ազգէն, եւ նոքա ո՛չ ունէին ինչս՝ առ ի հատուցանել զպարտս իւրեանց. վասն որոյ յաւուր միում ասեն թէ՝ ի Հայոց ազգէս ուրացան ոգիք իբրեւ ՌՊ։ Իսկ ոմանք դարձան ի յուղիղ հաւատոց իւրեանց՝ եւ եղեն երկաբնակք, որք եւ ի ֆրանկաց առին զյոլով դրամս, եւ վճարեցին զպարտս իւրեանց. իսկ նոքա կացեալ  մնացին ի յորդւոց յորդիս ի յաղանդս երկաբնակաց մինչեւ ցայսօր ժամանակի յօրէ յայնմանէ ցարդ։

Եւ ի 1063 թուականիս Արամազեան՝ ելեալ Աբաս Արքայն մեծաւ ցասմամբ՝ խաղայ հապճեպ տագնապով եւ ընթացեալ ժամանէ ի սահմանս վերիացւոց աշխարհին ծանր զօրօք, եւ անհամար  հեծելօք. որոց ընդդիմացեալ նմա մարտիւ, ո՛չ կարացին ստանանել զնա՝ եւ կամ ընդ կրունկս դարձուցանել, այլ պարտեցան ի նմանէ, որպէս եւ լիովին իսկ ճառէ Առաքեալ վարդապետն։ Վասն որոյ հրամայէ վարել զբազումս ի յազգէն վրաց, ի հայոց, եւ յԵբրայեցւոց, եւ ի Տաճկաց ազգաց եւս՝ հանել զնոսա՝ եւ տանել ի նորակերտ քաղաքն Ֆահրապատ, որ ի Մազանդարան գաւառի։ Իսկ տղայադիտակ թագաւորն Լաւասափ, որ էր որդի Գօրգին խանի. որդւոյ Սիմոն խանի նենգութեամբ ձերբակալ արար զնա. մինչեւ եբեր յԱսպահան ընդ իւր ունելով, եւ ապա ի Շիրազ առաքեաց յաքսորս. ուր սպանին զնա հրամանաւ Շահաբազ Արքային։

Իսկ զկնի չորից ամաց՝ ազգն Վրաց՝ որք գերեցան յԱրքայէն ի Ֆահրապատ նորակերտ քաղաք. ուրանօր եղեւ սով սաստիկ՝ եւ ո՛չ գտանէին կերակուր, ուստի դիմեցին ամենեքեան առ Շահն՝ եւ յորմէ հայցէին զպարէնս կերակրոյ։ Իսկ ամենախարդախ նենգաւոր օձն Շահաբաս՝ ասէ ցնոսա, ուրացէ՛ք դուք զպարգեւս՝ եւ զգանձս յոլովս, որով դիւրաբար՝ եւ յոյժ խրախճանութեամբ կարասջիք ապրել։ Որք եւ աներկբայ հաւատացին եղկելի եւ թշուառական ժողովուրդն վրաց, ստապատիր՝ եւ ունայնապատում բանից նորա. եւ ի միում աւուր ուրացան զՔրիստոս Փրկիչն մեր՝ անձինք իբրեւ երկոտասան հազարք։ Եւ յետ ուրանալոյն նոցա զՔրիստոս՝ ստեաց զուխտ իւր՝ զոր խոստացաւ նոցա. եւ ո՛չ իմիք մեծ պարգեւս շնորհեաց նոցա, եթէ ոչ միայն իւրաքանչիւրոց ամենեցուն մէն մի ոսկի դահեկան։

Եւ այսպէս խղճալիք եւ ողորմելիք ազգն վրաց՝ վասն միոյ ոսկւոյ դահեկանի, կորուսին արդեօք զլուսածագ հաւատս իւրեանց. որով եւ յաւիտենական կենացն իսկ արտասահմանեալք տարագրեցան։ Սոյնպէս նաեւ բազում ի վերիացւոց ուրացան զՔրիստոս ի գաւառն Փարիոյ՝ որք կան մինչ ցայսօր ժամանակի. եւ սոքա յոյժ պնդագոյնս պահեն զկրօնս պարսից, եւ ջատագով լինին զօրինաց նոցա, քան զբուն իսկ պարսիկս վաղնջական։ Իսկ ի 1064 թուոջս մերում չուեաց արքայն ի վրաց աշխարհէն՝ եւ եկն Արտաւիլ քաղաք, եւ ի ծածուկ ետ սպանանել զնորահաս եւ գեղեցկատիպ մանուկն իւր Միրզայ Սէֆի. զի ունէր կասկած ի սրտի իւրում, զի մի՛ գուցէ միաբանիցին նախարարքն ընդ որդւոյ իւրոյ եւ սպանցեն զինքն. նմին իրի հրամայեաց իսկ սպանանել զնա։ Եւ ի 1065 թուականիս մերոյ՝ կամեցաւ Աբաս Արքայն բերել զջուր Կուր գետոյն ի յԱսպահան։ Արդ Կուր գետս այս, որոյ ասեն պարսից բարբառով Աբըքուռան՝ որ եւ Կիւրոս կոչի յանուն Կիւրոսի պարսից արքայի, որ առ նովաւ սպանաւ. է գետ յաշխարհին մարաց, որ երթայ խառնի ի Գովզան գետ, եւ ընդ նմա անկանի ի ծովն Կասբից։ Արդ՝ նախապէս Շահ Թամազ արքայն՝ որ էր որդի Շահ Իսմայէլի, որդւոյ Շեխ հայդարի եւ որդւոյ Շեխ սեֆւոյ խորհեցաւ բերել զջուրն յայս յԱսպահան. իսկ բազմիցս աշխատեալ ի վերայ նորա, ո՛չ կարաց բերել։ Քանզի է լեառն մի բարձր՝ որ պարտ իսկ է քակել զլեառն զայն՝ եւ հորդել զճանապարհ ջրոյ, առ որով զջուրն իսկ անխոտոր եկեսցէ. վասն որոյ անհնարին եղեւ նմա բանալ զճանապարհ ջրոյ քակելով զլեառն, զի երկաթ ոչ ելոյր կար գործել ի վերայ նորա, ուստի եւ զանց նա զնովաւ արար։ Իսկ ի յաւուրս ժամանակաց Արքային Շահաբազայ՝ իբրեւ վերստին կարի շքեղազարդ տեսութեամբ նորոգեցաւ զչքնաղանիստ՝ եւ զվեհափառ քաղաքս Ասպահան, եւ յոյժ առաւել քան զառաջն ճոխացաւ բազմամարդութեամբ՝ եւ ազգի ազգի բնակչօք։ Վասն այսորիկ հաճեցաւ սա եդեալ ի մտի՝ դնել զթագաւորութիւն իւր ի վերայ այնի իրի, եւ զջուրն զայն բերել ի քաղաքս ի յղփութիւն բնակչաց երկրին։ Այլ ոչ կարաց վերաժամանեալ յըղձաձկտութեան իւրոյ, քանզի չորս ամ աշխատել տքնեցան յոգն ճգամբ ի վերայ նորա. եւ ո՛չ եղեւ հնար բերելոյ զջուրն։ Սոյնպէս՝ եւ Նատէր խրոխտ Արքայից Արքայն ցբազում ձիգ ժամանակս տաժանալիր տուայտութեամբ ձկտեցաւ առ ի բերել զջուրն զայն. եւ ապա սա եւս ի դերեւ եւ ի թափուր մնաց երկարատեւ նկրտանաց իւրոց եւ չարչարանաց։

Իսկ ի 1069 թուոջս Արամեան՝ դարձաւ արքայն՝ ի Կուր գետոյ, եւ եկն ի գաւառն Փարիոյ, ուրանօր լցեալն նենգութեամբ, եւ ուրճարցեալն անիրաւութեամբ՝ չարաչար խարդաւանօք խորհուրդ արարեալ ընդ նախարարս իւր՝ հանգոյն ուրացողին յուլիանոսի, առ ի արտահանեալ զազգս հայոց ի հաւատոց իւրեանց՝ որք ի գաւառս Փարիոյ էին։ Որ է գաւառ իմն մերձ յասպահան քաղաքիս՝ անկեալ  ի յարեւմուտս կոյս Սպահանայ. որ եւ ունէր յայնժամ գեօղս մեծ եւ փոքր երեսուն եւ վեց, յորս յազգիս հայոց բնակէին, որք վարեալք էին ի Հայաստան նահանգէ, թող զգեօղսն զայնոսիկ՝ յորս ազգք պարսից բնակէին։ Իսկ այժմ այնպէս աւերեցեալ է՝ մինչ զի հազիւ գոյ գեօղս երեքտասան, յորս ազգ հայոց բնակին՝ յոյժ սակաւ տամբք. եւ զմնացեալ գեղօրայք՝ ի պարսից, եւ ի վրաց ազգաց բնակին, որք ուրացան զՔրիստոս Տէր ամենայնի՝ եւ յոյժ սրտացաւութեամբ պաշտեն զկրօնս պարսից։ Եւ զգաւառս այս ի հազար երկերիւր թուականիս մերոյ աւերեցաւ ի Քէրիմ արքայէն պարսից, վասն իրիք ապստամբութեան եղելոյ ի նորա. եւ յետոյ այլ եւս վերստին նորոգեալ շինեցաւ։ Նաեւ՝ միանգամ եւս՝ ի 1235 թուոջս՝ ի յամորձատ Մահմատ խանէն՝ որդւոյ Հասան խան վրկանացւոյն, գերեալ եւ ասպատակեալ աղարտեցաւ. այլ յարտիս՝ վերստին օր ըստ օրէ շինի եւ պայծառանայ։ Կոչեաց Արքայն Աբաս՝ զբնակիչք գաւառիս այսորիկ, եւ խնդրեաց յորոց զհաւատս իւրեանց. ասէ արքայն ցնոսա ուրացէ՛ք դուք զՔրիստոս, եւ զհաւատս ձեր՝ ես խոստանամ տալ ձեզ զշնորհս՝ եւ զպարգեւս բազումս, եւ զմեծամեծս։ Իսկ երանելիքն այնոքիկ՝ ո՛չ հաւանեցան՝ եւ ո՛չ հաւատացին իսկ ստայօդ եւ ի նանրաձայն բանից նորա, այլ միահամուռ ամենեքեան իբր ի միոջէ բերանոյ գոչեցին զազգս հայոց՝ եւ խոստովանեցան զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ։ Ուստի յոյժ ցասմամբ զայրացաւ ի վերայ նոցա Արքայն՝ եւ հրամայեաց  խստագոյն եւ անըմբերելի տանջանօք երկեցուցանել զնոսա. իսկ նոքա յօժար կամօք յանձն առին նեղութեանց՝ եւ չարչարանաց՝ վասն փառաց անուան Տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն յաւիտենից, որով եւ բազումք կտտամահ լեալք նահատակեցան՝ վասն ի Քրիստոս հաւատոցն, եւ Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ՝ ընկալան զպսակն յաղթանակի։ Եւ յորժամ ետես Արքայն՝ թէ ո՛չ մտանեն կամօք իւրեանց ի մոլար՝ եւ յանԱստուած կրօնս իւրեանց, նա զչարաչարանս կրեալք համբերին՝ այլ եւ ի վերայ հաւատոցն մեռենին իսկ. ապա նմին իրի հրամայեաց արբանեկաց իւրոց՝ բռնութեամբ եւ յակամայ թլփատել զչորս քահանայս, եւ զՏասն աշխարհականս։ Իսկ այնուհետեւ կոչէ զոմն ի նախարարաց իւրոց՝ եւ զյառաջադրեալ գործս իւր նմա յանձնէ, որոյ անունն էր՝ Միր Աբդըլայ. եւ ինքն ելեալ ի գաւառէն Փարիոյ չուեալ ընթանայ դէպ ուղիղ ի Սպահան։ Այլ անօրէն ոստիկանն այն Միրաբդըլայ՝ մեծաւ ջանիւք  շրջեցաւ զգաւառն զայն, եւ զհամայն բնակիչս գեղօրէիցն այնց՝ բռնութեամբ եւ սաստիւ թլփատեաց զամենեսեան։

Իսկ Ամենախնամ եւ ծայրագոյն բարին Աստուած՝ որ յամենայն ժամու՝ եւ ժամանակի պահէ՝ եւ խնամագութ սրով դարմանէ զայնոսիկ, որք հաւատով, եւ աներկբայ յուսով կարդան առ նա. ոչ կամեցաւ զկորուստ արեամբ գնալ ծառայից իւրոց, այլ հայեցեալ յելս գնացից սրտից նոցա՝ ողորմեցաւ ի վերայ նոցա, եւ էարկ գութ ի սիրտ նենգամած Արքային. որ ողորմեալ ի վերայ նոցա գթացաւ ի նոսա, եւ հրամայեաց անկասկած եւ համարձակ պաշտեսցեն դարձեալ զկրօնս իւրեանց, եւ ո՛չ զոք ի յազգէն պարսից խուեսցեն՝ եւ նեղեսցեն զնոսա։ Որք կան ահաւասիկ մինչեւ ցայսօր ժամանակի, եւ պաշտեն անխոտոր կամօք զհայրենական կրօնս իւրեանց՝ որ ի Քրիստոս Յիսուս Տէր մեր, որ է օրհնեալ յաւիտեան։ Իսկ այսու պատճառաւ էարկ Ամենողորմ Աստուած զղջումն ի սիրտ անողորմ եւ անագորոյն արքային. քանզի այրս եօթն ի յազգէն տաճկաց՝ որք բնակեալք էին յԱսպահան քաղաքիս, հաւատացին ի Քրիստոս՝ եւ մկրտեցան յանուն Հօր՝ եւ Որդւոյ՝ եւ Հոգւոյն սրբոյ՝ ի լատինացւոց Քահանայից։ Յորժամ զգացաւ Արքայն զհաւատալն նոցա ի Քրիստոս, հրամայեաց կոչել զնոսա եւ բերել առաջի իւր. զորոց բերեալ առաջի Արքային՝ ասէ ցնոսա Արքայն՝ ուրացէ՛ք զՔրիստոս, եւ պաշտեցէ՛ք զվաղընջական՝ եւ հայրենական կրօնս ձեր։ Իսկ որոց կացեալ աներկիւղ յանդիման արքային՝ վարեալք եւ արծարծեալք ի սէր փրկչին տիեզերաց, հաստատաուն հաւատով խոստովանեցան զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ գոլ. որոյ աղագաւ յոյժ բարկացեալ Արքայն ի վերաայ երանելեացն այնոցիկ՝ որք նշկահեալ արհամարհեցին զաշխարհ, եւ զհրաման Թագաւորին ընկճեալ՝ նահանջեալ՝ եւ ի դերեւ համարեցին, հրամայեաց սպանանել զնոսա չարաչար եւ դառնագոյն մահուամբ։ Որք եւ սպանին զնոսա՝ զոմն ի նոցանէ գլխատելով, զոմանս քարկոծելով, եւ երեքն ի յորոց կախելով զպարանոցէն. բարի մահուամբ կատարեացն ի Քրիստոս, եւ անթառամ փառօք պսակեցան յԱնմահ Արքայէն։

Իբրեւ այս այսպէս վճարեալ եղեւ հրամայեաց արքայն այնոցիկ՝ որք բռնութեամբ եւ յակամայ կամօք թլպատեցան զազգս հայոց ի յազգէն պարսից. վերստին դառնալ ի հաւատս իւրեանց՝ եւ աներկիւղ պաշտել զՔրիստոս։ Եւ այսպէս զերծան զազգս հայոց ի կործանմանէ եւ ի յընկղմանէ անհաւատարմութեան շնորհօք եւ մարդասիրութեամբ Տեառն մերոյ՝ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի։

Եւ ի 1071 թուականիս մերոյ էառ Արքայն Աբազ զՂանդահար քաղաք ի ձեռաց հնդկաց Արքայի։ Քանզի քաղաքն Ղանդահար՝ նախ էր ընդ իշխանութեամբ Պարսից, իսկ իբրեւ նուազեցաւ զթագաւորութիւն Խուդաբանդայի. գայ թագաւորն հնդկաց առնու զքաղաքն՝ եւ նուաճէ ընդ իշխանութեամբ իւրով։ Այլ ի յայսմ ամիս՝ չուեալ գնայ Շահաբազ ի վերայ քաղաքին այնորիկ, եւ մինչեւ ցերիս ամիս պաշարէ զբերդ քաղաքին՝ եւ կրկին ընդ ձեռամբ իւրով ճնշէ զիշխանութիւն բերդին։

Իսկ ի 1073 թուոջ մերում առնու զԲաղդատ քաղաք ի յօսմանցւոց, պաշարեալ զքաղաքն՝ չորեքամսեայ ժամանակաւ։ Եւ ապա առեալ զբերդն՝ մտանեն ի ներս ի քաղաքն ազգն պարսից. որք եւ աւար արարին զքաղաքն, եւ ասպատակեալ կապտեցին զամենայն ինչս նոցա, եւ զոգիս եթէ մեծ, եւ եթէ փոքր՝ իբրեւ իննսուն հազար ի սուր սուսերի մաշեցին։ Իբրեւ նուաճէ զԲաբելոն ընդ իշխանութեամբ իւրով՝ իսկ ապա այնուհետեւ հրամայէ նորոգել զպարիսպ ամրոցին, եւ առ որով կառուցանել զբարձրաբարձ եւ զանառիկ աշտարակս ութն՝ ի պահպանութիւն ընդդէմ թշնամեաց. եւ կացուցանէ զՍեֆիղուլիխան ոմն՝ որ էր ազգաւ հայ, մարզպան եւ ոստիկան քաղաքին, տալով եւ ցնա ԸՌ այր պատերազմօղս։ Եւ ապա ինքն անցանէ անտի զկնի ձմերանն՝ եւ գայ մտանէ մեծաւ յաղթութեամբ յԱսպահան քաղաք։ Բայց գործեաց սա զիր ինչ առ պաշարմամբն Բաղդատայ, որ արժանի իսկ է յիշատակելոյ. վասն որոյ ճահաւոր վարկանիմ աստէն ի մատենիս եւ զայն եւս զքեզ ծանուցանել, որով իմասցիս իսկ արդեօք զհնարագիտութիւն եւ զմարդաշահութիւն նորին։ Քանզի ասեն թէ՝ սա մինչ տակաւին պաշարեալ էր զքաղաքն, եւ կայր շուրջ զնովաւ . սպառի դրամն՝ եւ առեւտուրն պակասի զօրացն՝ որք ի բանակի անդր էին։ Զի ո՛չ գոյր ասեն դրամս ի ներ բանակի Արքային Պարսից՝ առ ի որով գնել՝ եւ վաճառել զկարեւոր պիտոյսն իւրեանց. վասն որոյ բողոքեն ամենայն զօրք՝ առ Շահն ասելով, կամ տո՛ւր մեզ հռոք, եւ կամ դահեկան տարեւոր, որով կարասցուք գնել՝ եւ վաճառել, եւ զհայթաթանս պարենից մերոց գտանել. եւ կամ թէ ոչ՝ թո՛ղ արդեօք զգործ պատերազմիդ՝ զի արձակեալք գնասցուք իւրաքանչիւր ոքի տեղիս՝ եւ ի բնակութիւնս մեր, եւ անդ վաստակեալք ի գործս՝ կեցցուք։ Յորժամ լսէ զայսոսիկ Շահն ի զօրաց իւրոց՝ անճարացեալ՝ տագնապաւ մեծաւ շուարի, թէ զի՞նչ արդեօք գուն գործեսցէ՝ եւ հնարս հայթաթանաց մարթասցէ. զի թողուլն զքաղաքն ի պաշարմանէ՝ եւ անդրէն ընդ կրունկս դառնալ՝ էր անկարելի, եւ ո՛չտալ զհռոք, եւ կամ զռոճիկ խմբից զօրաց իւրոց ո՛չ էր հնարաւոր։ Վասն որոյ խորհուրդ արարեալ՝ կոչէ զխաղախորդսն, այսինքն՝ զթապախսն, որոց հրամայէ՝ զի փոյթ ընդ փոյթ յօրինեալ գործեսցուն զբազում կաշիս սպիտակս։ Եւ բերեալ առաջի շահին՝ զսպիտակ կաշիսն. կոչէ զկօշկակարսն եւ հրամայէ որոց՝ զի միաչափ եւ բոլորակաձեւ բնաւ մանր մանր հատցեն զկաշինս ի չափ միոյ դրամի։ Նա տայ եւս շինել զերկուս երկաթեայ կնիքս, ի վերայ միոյ յորոց գրէ զանուն իւր, եւ զմիւսոյն անուն Բաղդատայ. զմինն ամրացոյց ի վերայ կոճեղ փայտի՝ յորոյ վերայ դնէին զփողն կաշեայ, իսկ զմիւսն եդեալ ի վերայ փողոյն կռանաւ հարկանէին զկնիքն զայն՝ որ եդեալ կայր ի վերայ կաշեայ փողոյն։ Ուստի տպեալ լինէին ստորին եւ վերին կնիքն անստերիւր ի վերայ կաշւոյն. եւ այսպէս տպեցին բազում եւ անհամար կաշիս, եւ ի սակ արկին փոխանակ լոմայի միոջ։

Եւ բաժանեալ ցզօրս իւր ամենայն, պատուիրեաց նոցա թէ՝ որքան աստ ի տեղւոջս եմք՝ որովք գնեսջիք եւ վաճառեսջիք թարց իրիք պատճառի. այլ յորժամ երթիցուք յԱսպահան քաղաք բերեալ տացէ՛ք զդրամսն կաշեայ, եւ զնոյն սակով առնուցուք յինէն զփողս պղնձեղէնս։ Եւ այնպէս արարեալ եղեւ յոյժ առատութիւն ի մէջ զօրաց իւրոց, եւ կացեալ մնացին՝ մինչ որ էառ զԲաբելօն քաղաք. եւ ապա գնացեալ ի Սպահան՝ արար նոյնպէս որպէս եւ յառաջագոյն կանխաւ պատուիրեալ էր։

Իսկ ի 1077 թուոջս մերում, գայ ի Բիւզանդիոյ սպարապետ մի՝ հանդերձ հարիւր հազար հեծելօք ի վերայ Կարնոյ քաղաքի, որ կանխաւ Արքայն Աբաս նուաճեալ էր ընդ ձեռամբ իւրով, որոց եկեալ մարտեան ընդ բերդին՝ եւ դարձեալ նուաճեցին զԿարին՝ որ է Արզրում քաղաք ընդ իշխանութեամբ իւրեանց. բայց ոչ մարտիւ, այլ աբազ բդեշխ քաղաքին՝ ապստամբեցաւ ի կայսերէն եւ ետ ձեռն իւր ընդ արքայի պարսից Աբասայ։ Առաքել վարդապետ, 55 գլուխ։ Եւ ի սոյն ամիս Աբազ Արքայն էր ի Մազանդարան աշխարհի, ի Ֆահրապատ նորակերտ քաղաքոջ, վասն որոյ ոչ կարացին զօրք պարսից՝ ստնանել եւ ընկճել զզօրս օսմանցւոց, զի Արքայն ո՛չ կարաց վերաժամանեալ զօրավիգ եւ յօգնութիւն զօրաց իւրոց։ Եւ ի 1078 թուոջս մերում հիւանդացաւ Արքայն հիւանդութիւն մեծ, եւ յորժամ ոչ դեղք, եւ ոչ ճարտարութիւնք բժշկաց օգնել ինչ նմա կարացին, զի ախտ ցաւոցն՝ եւս քան զեւս յաւելոյր եւ զօրանայր ի վերայ նորա։ Վասն որոյ կոչէ զամենայն կուսակալս՝ զնախարարս՝ եւ զմեծամեծ դրանն Արքունի, եւ կտակաւ հաստատէ տալ զթագաւորութիւն իւր՝ զկնի մահուան իւրով ցՈրդի Սէֆի միրզայ որդւոյ իւրոյ, այսինքն թոռան իւրում։ Իսկ մի ոմն ի Պայազատ նախարարաց իւրոց, որում անունն էր Իմամղուլի խան. զսա առաքեալ էր ի Բասրայ քաղաք՝ որ էր ընդ ձեռամբ իւրով։ Մինչ տակաւին նա պաշարեալ ունէր զԲասրայ քաղաք, գրէ Շահն առ նա հրովարտակ՝ յոյժ ճեպով գալ՝ զի եկեալ դաստիարակեսցէ զորդի իւրոյ՝ զնորապսակ թագաւորն։ Եւ ինքն Արքայն լեալ վատսուն եւ չորս ամաց վաղճանեալ զրաւի ի կենաց թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս 42։ Եւ ապա գան յասպահան քաղաք՝ եւ վիճակաւ եդին զանուն թագաւորին. ել վիճակն Սէֆի, եւ կոչեցին ամենեքեան զանուն նորա Շահ սէֆի, եւ մատուցեալ բոլորեքեան խոնարհեցուցին զգլուխս իւրեանց յերկիր՝ եւ ասացին ի մի բերան ամենեքեան՝ կեցցէ՛ Արքայ։ Սա էր ամաց վեշտասանից յորժամ թագաւորեաց, եւ էր ճոխ անձամբ եւ գեղեցիկ պատկերօք եւ վայելուչ հասակաւ։ Արդ՝ ահաւասիկ մինչեւ ցաստ ծայրաքաղ արտահանեալ հաւաքեցի ի պատմութեանց Շահ Աբասայ՝ ստոյգ դիտողութեամբ ի մերոց եւ ի պարսից մատենից։ Բայց ոչ զբոլորն համանգամայն գրեցի, այլ ի բիւրոց եւ յանբաւից գործոց նորա, զյոյժ հաւաստին եւ զկարեւորն վասն իմոյ իսկ տենչալւոյս բացայայտեալ զեկուցի։ Զի ես այժմ ոչ եմ իսկ արդեօք ի վիճակի սակի պատմագրաց, այլ որպէս յառաջագոյն խոստացայ՝ միայն զանուանս, եւ զթիւս ժամանակաց նոցա աստստին չարագրել։ Բայց զի որովհետեւ սիորվ քով նախապատրաստեցայ՝ եւ հարկեալ բռնադատեցայ, որոյ վասն եւ ոչ ամօթ համարիմ փոքու իմն աւելորդ ինչ չարախառնեալ ի բանի միում քան զկանխաւ խոստացեալն։ Իսկ ըստ որում զհամբաւս նորալուրս զայնոսիկ ի քէն սիրեցեալք լինին, եւ ընդունիս իսկ արդեօք դու զնոսա, ուրեմն՝ եւ ես հէքս ոչ դանդաղիմ գրել վասն անձկալւոյս իմոյ որչափ իմովսանն՝ զիրս նորագիւտս, զորս գտի ի մատենից հնագունից վասն վարուց Շահաբասայ. առ ի որով զյօժարութիւն կամաց քոց ի լրումն իսկ ածել։ Ապա գրեցից թարց անխայելելոյ իսկ զանձն իմ ի յաշխատութիւնս՝ զոր ինչ գրեն վասն նորա, պարզաբանելով զնոյնն։ Քանզի ասեն թէ՝ թագաւորն Աբաս յոյժ սիրէր զպատմութիւնս, զհակաճառութիւնս, զկատակս, եւ զծաղրս, զքննութիւնս հաւատոց՝ եւ օրինաց, եւ զխօսակցութիւն ի վերայ նորա։ Իսկ ի միում աւուր, որք ժողովեալք էին ամենայն մեծամեծք դրանն զառաջեւ նորա, եւ խօսէին վասն ճշմարտութեան հաւատոյ. եւ ապա խօսիլ սկսան ի վերայ բարբառոց քաղցրութեանն եւ փարթամութեան, եւ տարակուսեալք հարցանէին առ միմեանս թէ՝ Արդեօ՞ք որ լեզուն իցէ լեզու եւ բարբառ առաջին, որ տուաւ յԱստուծոյ Ադամայ։ Առ որոյ ոմանք ասացին Եբրայեցւոց լեզուն գոլ առաջին, ոմանք քաղդեացւոցն, իսկ ոմանք այս եւ այն ազգի բարբառ ասացին. եւ ապացութութեամբ ոչ ոք ի յորոց կարաց արտալուծեալ բացայայտալ զտարակուսութիւնն։ Իսկ արքայն ոչ հաւանեալ ի վերայ անհեթեթ ասացելոց նոցին. վասն որոյ հրամայէ Լալաբէկ նախարարին իւրոյ եւ ասէ՝ տես արդեօք թէ՝ որքան ազգ լեզու գտանի յԱսպահան քաղաքիս։ Եւ յամենայն ազգաց, որք գոն իսկ ահաւասիկ արդ բնակեալք ի քաղաքիս, ժողովեա դու ի յորոց զմանկունս ստնգեայս, որք տակաւին արձակեալք չիցեն զլեզուս իւրեանց ի խօսս հայրենական։ Եւ զամենեսեան զնոսա ամփոփեա ի տան միում, որ իցէ բացագոյն ի շինէ եւ ի ժողովրդենէ, զի ամենեւին մի՛ լսել կարացին զբարբառ եւ զխօսս մարդկան։ Եւ ներքինիս երկուս կացո ի վերայ նոցա, զի յորժամ ոք ի նոցանէ լացցի, փութանակի ազդ առնիցին մարց նոցա, որք եկեալ լռելեայն եւ թարց խօսելոյ ինչ դիեցուսցեն զնոսա, եւ ապա արձակեալք գնասցեն յայլում տան բնակեսցեն, եւ զծախս նոցա յարքունուստ լիցի, եւ ապա տեսցուք իսկ արդեօք՝ թէ զինչ բարբառ այնոքի՛կ մանկունք ի տան անդր արձակեսցեն, իսկ եւ իսկ ամենեքեանս աներկբայ հաւատասցուք այն գոլ առաջին լեզուն, որ ետ Աստուած նախնոյն Ադամայ։ Իսկ Լալաբէկ իշխանն թարց իրիք սպուժելոյ՝ արար զամենայն հրամանս թագաւորին՝ որպէս հրամայեցաւ նմա յարքայէ։ Իսկ զժողովեալ մանկունս էին ի յայսց ազգաց, այսինքն ի Հայ, ի յոյն, ի լատին, յԱսորի, ի վիր, յԱղուան, ի Տաճիկ, ի պարսիկ, ի գիւառ, ի Մար, ի Լօռ, ի Լէկզի, յեօզբէկ, ի գիլաք, ի ջհուտ, ի հնդիկ եւ ի հաբաշ եւ յայլ ազգաց եւս, որք գտան ի յասպահան քաղաքոջ ժողովեաց զնոսա. եւ տարեալ արու եւ էգ ելից ի տունն, եւ եթէ ոք ի յորոց դէպ լինէր մեռանել, փոխանակ այնր մանկանց, զայլս բերէին ի տեղի նորա։ Եւ իբրեւ մերձեցաւ ժամանակ արձակման լեզուի նոցա՝ բացին զբերանս իւրեանց, եւ խօսէին խեցբեկագոյն՝ եւ կորճաբար զբարբառ խժական. որ ոչ մի ի յորոց երեւիւր երբէք զբուն խօսս հայրենական ազգի իւրեանց, եւ մարդիկք եկեալ անմռունչ ունկն դնէին՝ եւ լսէին զխօսս նոցա, եւ ոչ իմանային։ Եւ ինքեանք ընդ միմեանս կռուէին, ծիծաղէին, խաղային, եւ լային. եւ յորժամ մարք նոցա մտանէին առ նոսա, խուճապեալք ընթանային եւ գային առ մարբն իւրեանց մորմոքեալք ողոքէին։ Իսկ յաւուր միում գայ Արքայն Աբազ, եւ մտանէ առ նոսա, եւ իբրեւ լսէ զխեղաթիւր եւ զխժական խօսս նոցա՝ հրամայէ տարածել չամիչս առաջի որոց. իսկ նոքա կռնչալով եւ կառաչելով արձակեցան ի վերայ չամչիցն եւ ուտէին, եւ ո՛չ ոք իսկ գիտաց թէ զինչ արդեօք լեզու նոքա խօսէին։ Վասն որոյ հրամայեաց Շահն առ ժամայն կոտորեալ զմանկունս ամենայն, զի մի (ասէ՝) արմատացեալ աճեսցին զբարբառդ այդ. իսկ յառաջադէմ իշխանն Լալաբէկ մատուցեալ ընդ յառաջ Արքային՝ ոչ եթող սրախողխող մահուամբ կորուսանել զանմեղ մանկունս. այլ ասէ գնասցէ իւրաքանչիւր ոք առ մայր իւր եւ ուսցի զբարբառ ազգին իւրոյ։ Անսաց արքայն զբանից նորա, արար նոյնպէս նա խօսեցաւ, որոց գնացեալ առ ծնողսն իւրեանց՝ փութով ուսան վաղվաղակի զհայրենական բարբառն։ Եւ այս այն Լալաբէկն է՝ զորմէ լիովին պատմէ Առաքեալ վարդատետն ի պատմութեան իւրում (Առաքել վարդ. պատմ. 15 գլխ. )։ Արդ ի մոռացմանէ մտացս իմոց՝ թողի զայսոսիկ զիրս հարկաւորս, եւ ո՛չ ի կարգի անդ ծանուցանել եղէ ձեռնահաս. վասն որոյ կամ եղեւ ինձ աստէն դրել զայնս մնացեալս, որով իրաւամբ հասու լիցիս՝ զչարութեանց Շահին։ Քանզի սա էարկ ի վերայ Անդինասարաս Աթոռոյն սրբոյ Էջմիածնի հարիւր թիւման հարկս, որ ամ ըստ ամէ անվրէպ առնուին զայն, որով եւ կարի իսկ թշուառացաւ զսուրբ եւ երկնանման ծնող մայրն մեր Էջմիածին։ Իսկ ի 1063 թուոջս եդ բերել զքարինս սրբոյ Էջմիածնի. զորմէ գրեթէ՝ յոյժ ճոխագոյն պատմէ Առաքեալ վարդապետն՝ անդ գտցես։ Եւ ի 1078 թուոջ մերում մեռանի Արքայն Աբաս ի Ֆահրապատ, որոյ կացեալ թագաւոր բովանդակ ամս՝ 42։

ՌՀԸ/ՌՈՒԹ. Զ. Եւ ապա յաջորդէ զտեղի նորա եւ ժառանգէ զպերճապատիւ իշխանութիւնն Շահ սէֆի թոռն նորա։ Եւ ի յաւուրս ժամանակաց սորա՝ գայ սուլտան մուրատ կայսրն օսմանցւոց եօթն հարիւր հազար արամաբք ի յԱյրարատ գաւառ՝ ի վերայ Երեւան քաղաքի։ Եւ պաշարեալ զքաղաքն զաւուրս ինն՝ անպարտելի զօրութեամբ առնու յԵրեւան ի ձեռաց պարսից ի 1084 թուոջս։ Վասն որոյ ի 1085 թուականիս մերոյ՝ ելանէ Արքայն Շահ սեֆի ի քաղաքէս հանդերձ հարիւր հազար արամբք. եւ չուեալ ժամանաէ յԵրեւան քաղաք, եւ պաշարեալ զբերդն քաղաքին երեք ամսեայ ժամանակաւ առնու ի յՕսմանցւոց զքաղաքն Երեւան, եւ դառնայ անտի արքայն գայ ի Սպահան։ Իսկ ի 1087 թուականիս մերոյ՝ Սուլդան Մուրատ կայսրն օսմանցւոց գնայ ի վերայ Բաբելօն քաղաքի պատերազմ ընդդէմ պարսից. եւ յաւուրս երեսուն եւ վեց մարտեաւ ընդ ամրոցին Բաբելօնի, եւ էառ զնա ի ձեռաց պարսից մեծաւ զօրութեամբ, եւ հզօր կարողութեամբ։ Ուրանօր զբազումս ի յազգէն Պարսից սրախողխող մահուամբ կոտորեաց, եւ բնաջինջ արար, այնու լցեալ զցանկութիւն սրտի իւրոյ։ Եւ ապա Շահ Արքայն պարսից, եւ սուլտան Մուրադ կայսրն օսմանցւոց զդաշինս հաշտութեան պայմանեալ հաստատեցին ի մէջ երկուց ազանցն, զի մի՛ այլ եւս յաւելցին ի վերայ միմեանց ելանել պատերազմաւ, այլ առնել զսէր եւ զխաղաղութիւն ընդ միմեանս, եւ տիրեալ իւրաքանչիւր ոք իւրում բաժնի եւ վիճակի։ Եւ ն 1079 թուականիս մերոյ գայ Տէր Մովսէս Վեհափառ կաթուղիկոսն ի Սպահան քաղաք, ի դուռն Շահ սեֆի Արքայի, ուր զբազում օժիտս ծախեալ ի դրան Արքունի՝ յորմէ աղերսիւ հայցեալ եբարձ զհարիւր թուման հարկն ի յԱթոռոյն Էջմիածնի, յայնմ օրէ մինչեւ ցայժմ եղեւ գերահռչակ սուրբ Աթոռ ազատ ի յարքունական հարկաց։ Եւ ի 1087 թուոջ մերում Տէր Փիլիպպոս Սրբասէր կաթուղիկոսն եկեալ ի դուռն Շահ սաֆի Արքայի յԱսպահան քաղաք. յորմէ խնդրեալ զԱջ սրբոյն Գրիգորի բազմաչարչար Հօրն մերոյ՝ եւ լուսատուի ոգւոց մերոց, որ ընդ քարանց սրբոյն Էջմիածնի բերին յասպահան՝ հրամանաւ Աբասայ առաջնոյ խորամանկ Արքայի։ Զոր մեծաւ փափագանօք յորմէ հայցեալ, եգիտ եւ եհաս ըղձայւոյն իւրոց. նորին հրամանաւ բարձեալ զԱջ նորա Շնորհաբաշխ՝ ի նորոյ Ջուղայէ՝ ընդ իւր վերստին տարաւ ի սուրբ մաքրածին Մայր մեր Էջմիածին, որ ի Վաղարշապատ քաղաք, ի յԱյրարատ գաւառի Մեծին Հայոց։

Եւ ընդ ժամանակս ընդ այսոսիկ էր Առաջնորդ մեծի եւ գերահռչակ Աթոռոյ նորոյ Ջուղայիս, որ ի յասպահան քաղաք, Տէր Խաչատուր Երանաշնորհ վարդապետն, ըստ որում զորմէ կարի ճոխագոյնս ճառեցաք։ Իսկ Արքայն Շահ սեֆի բովանդակեալ զժամանակ կեցաղոյս՝ կանխեալ օրհասին մեռանի ի Քաշան քաղաքոջ, որ է ի գաւառին Սպահանայ՝ մերձ ի Ղում քաղաքի։ Որ եւ սա թագաւորեալ ի վերայ տանն պարսից եւ ամենայն Արեանց ընդ ամենայն ամս 13։

ՌՂԱ/ՌՈԽԲ. Է. Յետ որոյ Երկրորդ Շահաբազ որդի նորա սեպհականէ զաթոռ թագաւորութեան, որ էր յոյժ քրիստոնէասէր՝ եւ կար ուղղադատ։ Իսկ զայսու ժամանակաւ հնդկաց Արքայն Շահիջան առաքէ զզօրս բազումս եւ անհամարս ի վերայ Ղանդահար քաղաքի, որոց հասեալ  ի սահմանս նորա պաշարեն զբերդն ցամիս եւ կէս, եւ իբրեւ քսան հազար անձինք ի զօրաց հնդկաց սպանեցան ի պարսից եւ ապա դարձան յետս ամօթով ի 1101 թուոջս։ Եւ ի չորրորդ ամի թագաւորութեան սորա ի մարմնական կեցաղոյս լքանի գերահրաշ Հայրն մեր Խաչատուր Աստուածածմերձ վարդապետն եւ յաջորդէ զԱթոռ Առաջնորդութեան զՏէր Դաւիթ Հանճարամիտ եւ մաքրակենցաղ վարդապետն։ Բայց գտի ի յոմանց՝ որք գրեալ էին թէ զկնի Տեառն Խաչատրոյ, նստէ յաթոռս Ջուղայի Տէր Յակոբ՝ Հրեշտակական վարդապետն, որ յետոյ գնաց ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին՝ ուրանօր եղեւ կաթուղիկոս ամենայն տանս Հայոց, եւ ապա զկնի որոյ եղեւ Առաջնորդ եւ Մետրապօլիտ ի նոր Ջուղայ՝ Տէր Դաւիթ Հոգիընկալ վարդապետն։ Սա առաւել քան զԽաչատուր վարդապետն գրեթէ ճգնեցաւ յոգն երկամբ ի վերայ սրբոյ յերկիս մերոյ, եւ յաւէտ քան զնա բարգաւաճեալ ճոխացեալ ճոխացոյց զսուրբ եւ Աստուածաբնակ տունս զանազան եւ երփներանգ վայելչութեամբ։ Քանզի սա ընտրեալ յԱստուծոյ եւ երիցս երանեալ Քահանայապետն սուրբ Դաւիթ հրեշտակային վարդապետն ընկալաւ հրաման յարքունուստ ի Շահաբազայ յերկրորդէ Արքայէ՝ առ ի շինել մեծածախ եւ յոյժ վայելուչ վանքս միանձանց եւ մի եղեն եղբարց կրօնաւորաց՝ եւ սոփեստէս վարդապետաց ի բնակութիւն։ Որոյ ընկալեալ զհրամանն՝ յԱրքայէ՝ հիմն էարկ կառուցանել  զադինասարաս՝ եւ զերկնանման Տաճար սրովբեակաճառ, հանգոյն Սողովմանեան Հրաշալի եւ մեծահանդէս Տաճարին՝ որ յորմէ վայելչաապէս անգաւորեցաւ ի յերուսաղէմ պաղեստինայ քաղաքի։ Իսկ ահաւասիկ ի հազարորդի, հարիւրորդի, եւ չորրորդի թուոջս Արամազեան հիմնարկեցաւ զվայելչութիւն Տան Տեառն Աստուծոյ մերոյ՝ որ ի յաշխարհս պարսից ի Սպահան քաղաքի, եւ ի յաւուրս նորոյ Ջուղայի։ Եւ կանդաղեալ լրումն էհաս կատարման զսուրբ սիօն Մայրս մեր ի հազարորդի, հարիւրորդի, եւ երեքտասանորդիթուոջս մերում, որ գրեթէ՝ ի յինն ամն յամբոկ էառ զգործն եւ կատարեցաւ՝ յոյժ եւ Ամենաչքնաղ յօրինուածովք. եւ ոսկեճամուկ եւ երփներանգ որակօք ի ներքուստ պճնազարդ տեսութեամբ գեղազարդեալ։ Այլ եւ՝ գեղեցկանկար եւ փառազարդ Խորհրդական պատկերօք (զհինն ի նորս ածանցաբար բաղդատելով) ծագէ ի ծագ եւ համասփիւռ զարմանազան եւ հրաշապաճոյճ գեղգեղեալ։ Ուր ոչ իմիք երեւի ընդհատ ի գեղեցկութեանց, այլ ամենեւին լցեալ եւ ակաղձեալ ամենապատար եւ բառացի վայելչագոյն գեղեցկութեամբ. որ եւ ի տեսս համայնից խրոխտագոյն թագաւորաց երեւեցաւ, եւ երեւի միշտ զարմանալի եւ զարհուրելի. որպէս յայտնի յամենեցուն տեսողաց իսկ է արդեօք։ Իսկ բարձրութիւն պատուար ի յարկի փառացն Աստուծոյ՝ ունի բովանդակ կանգունս երկոտասան, նոյնչափ եւ լայնութիւն. իսկ երկայնութիւնն է՝ քսան եւ երեք կանգուն, եւ բարձրութիւն գմբեթաձեւ՝ եւ կամարագեղ կաթուղիկէին՝ է կանգուն երկոտասան, եւ շրջապատ բոլորակութեան գմբեթին, ունի կանգունս՝

Եւ այսպէս հաշալի եւ վայելչափառ յօրինուածքով կատարեցին զսուրբ Տուն Տեառն Աստուծոյ մերոյ. եւ արաին Նաւակատին խրախութեան Եկեղեցւոյ Աստուծոյ մերոյ։ Այլ արդ՝ եւ վասն գեղեցկազարդ եւ հրաշակերտ յօրինուածոցն՝ զորս նոյն կերտեաց եւ յօրինեաց յոգնախոնջ քրտամբ ի ներ տան Տեառն, եւ ի սրահի նորա, զառ յայնցանեաց ինձ հիքոյս եւ թշուառիս՝ ո՛չ է կամ ուրոյն աստստին մատենագրել, սակս՝ յայտնի եւ բացերեւակ գոլոյն նոցա համակ տեսողաց։ Այլ միայն այսչափ ինչ վասն այնոցիկ գրեցի՝ որոց ոչ է յայտնի, եւ ո՛չ իսկ հեղգացայ գրել համառօտիւք զայսոսիկ. զի մի՛ գուցէ արդեօք ի ձեռս հեղգութեան իմոյ զանխուլ եւ թագթաքուր իսկ մնասցէ ի կաղաղս թագստեան Ամենաբաղձ եւ երիցս երանեալ Հրաշափառագոյն հօրս մերոյ բարեփառութեան երկք եւ տաժանակրութիւնք։ Քանզի մեծ իմն անմտութիւն է առն մարդոյ եւ առիթ իսկ յանպէտ եւ ի դերեւ ծախելոյ զժամանակ, եթէ ոք ի վերայ իրաց յայտնագունից լիցի արդեօք յաճախաբան։ Վասն որոյ առ ի ո՛չ անպէտ եւ ունայն ծախել զսուղ եւ զնիազ ժամանակս կենաց իմոց զոր ինձ ի յԱդոնիայ Տեառնէն պարգեւեցեալ է, որոյ համարն եւս զառ ի յինէն պահանջելոց իսկ ի Սաբաւովբ եւ Ամենատած բարերարն՝ ուրեմն զառյայնցանեաց երկարագոյն եւ լայնարձակ ոճով իմն ոչ գրեցի։ Այլ ի միտս նրբազննին տեսողաց՝ եւ լսողաց զսակաւս՝ զայնս իսկ նմացեալսն թողի յանձին. որք եւ յորոց յոյժ պատշաճաբար եւ ճահողապէս պարտաւորին տեսողին, եւ լսօղքն առ ի ներբողել զսքանչելի եւ զգերազանցագոյն կերտողն, եւ զշնորհակալութեան վարկ նմա հատուցանել հանդերձ գոհութեամբ եւ մեծարել՝ եւ յարգել զնա ըստ արժանւոյ վայելուչ փառաց նորա։ Բայց թողեալ իմ զայսոսիկ ի յօրն անդր, այժմ ասացից զսակաւս ինչ գովս ի վերայ Հարցս իմոց երանելեաց, որովք յոյժ ճոխացաւ զեկեղեցին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, զորմէ ետի ի մտի ոգւով չափ արձանագրել։ Եւ թէպէտ ի յԱստուածուստ փառաւորեցեալն ոչ կարօտին իմիք մարմնաւորի փառաց եւ գովութեանց, որպէս որք արդարեւ զառ ի Աստուծոյ եղեն նոքա փառաւորեցեալ, եւ ի նորուն վեցաչու յարաթռելոց եւ ի հրեշտակական պարուց շնորհաւէտ վերապատուեցեալք, ըստ որում եւ զորմէ գերահռչակ իսկ է համայնից ազանց։ Սակայն եւ այն փառք ոչ ուրեմն է խոտելի, եթէ ըստ արժանաւորութեան ուրուք վերընծայեալ ձօնեսցի։ Նաեւ՝ այժմ զոր ինչ փառաւորութիւն եւ գովութիւն որ առ յինէն ընծայի առ վեհալուստեր պատուականութեան նոցա, է իբրեւ պղինձ՝ ըստ համեմատութեան սրբագունեղի զտեալ եւ պարզեալ ոսկւոյ նոցա։ Քանզի գովութիւն նոցա ոչ ի մէնջ կշռին, եւ ոչ մսազանգուած բերանովք դրուատեալ ներբողին, այլ ի յԱստուծոյ եւ ի յԱստուածայնոցն մեծարեալ յարգին, ըսի այնմ թէ՝ փառք եւ գովութիւն արդարոց՝ ոչ է ի մարդկանէ, այլ յԱստուծոյ զօրացուցանողին զնա եւ այլն։

Արդ՝ թէպէտ յոգն սիղղոբայից, եւ թաւարձի մատենից պիտոյանային՝ մինչ առ ի եզերել, եւ յանբովկ հասուցանել զբովանդակ հրաշափառապանձ գովութիւնս, եւ զհամայն բարեվայելուչ եւ զչնաշխարհիկ բարութեան գործս Հարցս իմոց ըղձալեաց եւ Տեարցս, ընդ սահմանաւ դոյզն քարտիսի պարուրեալ ստորոգել։ Այլ սակայն ասացից զբանս գովութեան խուն իմն եւ նիազ բանիւք, որքան արդեօք ատակեալ զօրեսցէ իսկ զիղձ աշխոյժ տենչանացս իմոց։ Իսկ արդ՝ զի եթէ գովելիք եղեն արք ոմանք ի հնումն, եւ ի նորումս վասն ազնուական եւ բարեփառագոյն գործոց իւրեանց. զոր օրինակ Մովսէս նախկին Հրաշատես Մարգարէն՝ զառ ի ազատելոյ ժողովուրդս Աբրահամեան ի յեգիպտացւոց դժոխագոյն ծառայութենէ։ Եւ Սամուէլ զառ ի արտասուաբար աղօթելոյն առ Տէր Աստուած՝ վասն քաւութեան մեղաց ժողովրդեանն եւ յաղագս ազատութեան Իսրայէլի ի ձեռաց դժնագոյն անօրինաց։ Իսկ Եղիայ՝ սակս յանդիմանելոյ զեղեռնագործ Արքայն Աքայաբ եւ զժանդ կինն նորա Հեզաբէլ։ Եւ ի նորումս ըղձալիք եղեն երջանկափառագոյն Հայրապետքն, սակս առ դնելոյ զանձինս իւրեանց ի վերայ հօտին Քրիստոսի՝ եւ զայլս բազումս այսպիսիս։ Ապա ընդէ՞ր ուրեմն ո՛չ են գովելիք, եւ քաղցրագոյն բանիւք դրուատելիք այսոքիկ բազմաշխատք եւ երանելիք Հարք մեր զՏէր Խաչատուր եւ Տէր Դաւիթ վսեմագոյն վարդապետքն ասեմ, որք ծնան զմեզ իւրեանց վարդապետութեամբն, եւ սնուցին զմեզ կաթամբ հոգեւորական կրկնակի կտակարանաց, որք հանգոյն նախամարգարէին Մովսէսի յարաժամ հայթաթանս հնարից մարթէին, առ ի ազատել զփոքրիկ հօտս Քրիստոսի ի յԵգիպտոսասարաս ծառայութեան պարսից։ Եւ իբրեւ զմարգարէն Սամուէլ արտասուաթոր երկադիտակօք հայցէին զՏեառնէ վասն քաւութեան մեղաց ժողովրդեան Աստուծոյ, վասն հասատատութեան եւ անսայթաքութեան նորոյս Իսրայէլի։ Եւ որպէս զՄարգարէն Եղիայ՝ յանդիմանէին եւ կշտամբէին զչարագործս եւ ընդդիմանային ոճրագործաց. մինչեւ զամենեսեան իսկ մեղրածորուն եւ խստագոյն բանիւք ածէին ի յուղղութիւն։ Եւ համասարաս երջանիկ Հայրապետացն առաջնոց՝ դնէին զանձինս իւրեանց ի վերայ փոքու հօտին Քրիստոսի, ազատելով զնոսա ի զանազան եւ ի բիւրազդի փորձանաց, եւ ի տաժանավիշտ տուայտութեանց։ Եւ վերջապէս թարց իմիք երկարութեանց ասացեալ՝ ընդ ամենայն երջանկացելոց, երջանիկ եւ բարեբաստիկ երեւեցան, որպէս զի զամենեսեան շահեսցեն, եւ ընդ ամենեքումբք ընկալցեն զգովս չքնաղագոյն  դրուատանաց։ Քանզի ըստ բանի իմաստնոյն՝ ի պտղոյ արդարութեան բուանի ծեռ կենաց, զոր արդարեւ ի պտղոյ բանից շրթանց նոցա ընկալաք զծառ կենաց, այսինքն զՅովհաննէս երանելի՝ եւ Շնորահածորան վարդապետն, որ համարձակ խօսէր զվկայութիւն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ՝ առաջի թագաւորաց եւ իշխանաց, եւ բնական բանականութեամբ, եւ գրոց վկայութեամբք հաստատաէր զՏնօրենութիւն մարդեղութեան բանին Աստուծոյ, եւ մեղմացեալ կակղացուցանէր զկարծրացեալ սիրտ նոցա՝ որ ընդդէմ քրիստոնէից, որով գրեթէ՝ մեք համայնքս մինչեւ ցայժմ զկեցութիւն հաւատոց վերստացաք։ Որպէս եւ զորոյ բարեբարոյ եւ ամենավայելուչ գործոցն յառաջ գնալով պարտ եւ արժան է մեզ կարճ ի կարճոյ արտաճառել։ Այլ եւ սոքա եղեն Աղ, եւ Լոյս տիեզերաց աշխարհի, ըստ բարբառոյ փրկչին մերոյ Յիսուսի, որ վերաձայնեաց հետեւողաց իւրոց առաքելոց, եւ նոցին տեղակալաց եւ յաջորդաց ասելով թէ՝ Դուք էք աղ երկրի. եւ Դուք էք լոյս աշխարհի։ Որք եւ նոքա եղեն մաքրողական աղ համեմիչք ընդհանրածաւալ տիեզերաց, եւ եղեն լոյս Արփիափայլ լուսաւոիչք ազգի մարդկանս բոլորից։ Սոյնպէս ահա ուրեմն եւ սոքա Ահաւոր եւ զարմանասքանչ հարք մեր Առաքելաշնորհք, իւրեանց խոհականագոյն զգօնութեամբն՝ եւ հանճարեղ մակացութեամբն՝ իբրեւ աղիւ ամոքեցուցեալ տրամադրեցին զանվաւեր եւ զանամոք վարս մեր։ Իւրեանց գերապատշաճ վարուքն՝ աղաքատակ ներգործութեամբ զմեզ բարեյարմար վայելչացուցին, եւ յոյժ ճահողապէս զմեզ արարին փափագելի եւ տենչալի։ Իւրեանց շնորհապատար եւ վսեմափայլագոյն շարժողութեամբն՝ եղեն աղ համեմիչք զմեր աղամողեալ եւ խժդժական վարուցն եւ ընթացից։ Քանզի սոքօք եւ ի ձեռն սոցին՝ մեք ամենեքեանք իսկ ստացաք զվարս պարկեշտս եւ զզգօնս։ Նաեւ իսկ սոքա եղեն լոյս ճառագայթարձակ անհամեմատ իմաստութեամբն իւրեանց, որովք մեք խաւարեալքս յորդաբորբ անմտութեամբ եւ մորոսութեամբ, բոցանշոյլ վերնականաւ մակացութեամբ յղփացեալ եւ պերճացեալ ճառագայթեցաք։ Թէեւ այժմ մեք մեզէն ի բաց թողեալ՝ լքեալ՝ հալածեցեալ մերժեցաք զպարգեւեալ լոյս ձրիաբաշխ շնորհաց նոցա. եւ իբրեւ զկոյր ոք խարխափանօք զձեռս մեր տարակուսեալ աստ եւ անդ կարկառելով, ողորմելաբար յածեալ շրջիմք ի խաւարի անգիտութեան։ Իսկ արդ՝ զի եթէ ի ձեռն սոցա այսքանեաց՝ եւ առաւել յաւէտ քան յայսցանեաց եղաք մեք բարեաց ժառանգորդք, ուրեմն մի ոք արդեօք պանձասցի բանիւ բերանոյ, եւ խուն իմն սեւակաւ որակաւ, եւ դոյզն իմն սոփերիւ զհամայն գովութիւնս հրաշապանձ Հարցս մերոց բովանդակել։ Քանզի ամենեւին անմարթ է ինձ եւ անկարելի, զի յայսմ ի դոյզն սոփերի՝ զմեծարարութիւն արիագոյն եւ բարեգունեղ գործոց նոցա պարուրել։ Զի ըստ Տէրունական բարբառոյ ձայնին՝ Սոքա եղեն ճրագ Արփիաճաճանչ՝ եդեալք ի վերայ աշտանակի նորոյս սիօնի եկեղեցւոյ, որովք բնաւ հաւատացեալք յայնժամ եւ այժմ, տինա մեք պաշտօնեայքս եկեղեցւոյ տեսաք զլոյսն կենաց, եւ զանճառ բարիսն վայելեցին եւ վայելեմք միշտ։

Իսկ մանաւանդապէս զբազմաշխատ եւ զՀրաշապանձ Հայրն մեր Տէր Դաւիթ Րաբունապետ առաւել քան զնա, եւ կամ հանգոյն նմին, եւ ոչ ընդհատ յորմէ՝ իւրով անհնիւ տքնութեամբն՝ բազմաց եւ զանազան բարեաց եղեւ առիթ եւ պատշաճ ի յարկի Տան Տեառն Աստուծոյ մերոյ։ Եւ իմաստնափայլ խոհականութեամբն իւրով, չնաշխարհիկ վայելչութեամբ եւ չքնաղագոյն առաքինութեամբ սեթեւեթեալ զարդարեաց՝ եւ պճնապերճ փառօք ճոխացոյց զհամայն խումբս Յիսուսեան ժողովրդոց. մանաւանդ դաստիարակեալ մարզեաց եւ ուսոյց զբազում գումարս աշակերտաց համբակագունից գրովք Աստուածայնովք, եւ արտաքին արհեստիւք։ Որք եղեն Արք երեւելիք եւ գերահռչակք, եւ անվանելի Ախոյեանք ընդդէմ Պարսից անԱստուածից, եւ ընդդէմ երկաբնակ հերետիկոսաց, որպէս եւ ի բազմաց աշակերտաց նորա, ես աստանօր ի յորոց զսակաւն գրեալ ծանուցից, առ ի որովք գալ ի ճանաչումն երջանիկ Հօր մերոյ բարեփառութեան։ Բայց նախ զայս կարեւոր համարիմ գրել՝ զոր յառաջ ի ճառս նորա ոչ գրեցի, քանզի Տէր Խաչատուր հոգեկիր վարդապետն՝ մի ինչ գերագոյն գործեաց՝ ոչ թէ միայն քան զսա, այլ եւ քան զհամայն նախնիս մեր։ Վասն զի սա չհանդուրժեաց մինչեւ ի գալ Յօհաննու վարդապետին ի յիտալիոյ, այլ ինքնին շնորհիւ Տեառն յօրինեաց զգործարան Տպագրութեան, որով տպեաց իսկ զվարսս հարանց ի 1090 թուոջս եւ ի ժամանակս Շահ Սէֆի արքայի։ (Ի վերջաբանութիւնս հարանց վարանց տես) Այլ իբրեւ եկն ի յԻտալիոյ Յօհաննէս վարդապետն՝ (որպէս զորմէ ի վեր անդր լիալիր ճառեցի). զբերեալ գործարան սորա լաւագոյն էր՝ քան զնորուն յօրինեալն։ Իսկ ընտրեալք եւ ներկուն Աշակերտք երանելւոյ Հօր մերոց Դաւթի են այսոքիկ. որք բացորոշեցեալք ի յայլոց յոգունց աշակերտաց նորա, ես զընտրեալսն աստանօր գրեցի, ի բաց թողելով զայլսն ի յոճոյ բանից մերոց։ Նախ՝ Ստեփաննոս ճգնակիր վարդապետն, որ եղեւ այր երեւելի եւ նշանաւոր. քանզի սա զկնի Տեառն Դաւթի նստաւ յաթոռ յԱռաջնորդութեան ի նոր Ջուղայ, մինչեւ ի ժամանակս Շահ սլեման Արքայի։ Որ եւ կրեաց ի Սլեման Արքայէ՝ բազմօրինակ եւ բիւրակերպ զվիշտս նեղութեանց, սակս միոյ ուրացեալ Աբեղայի, որոյ անունն էր Տէր Յօհան։ Որոյ գնացեալ ի Կոստանդինուպօլիս առ Յակոբ կաթուղիկոսն բազմահանճար հայթայթանօք խնդրեաց յորմէ զթեմ եւ զվիճակ իւրոյ անձին՝ զգաւառն Փէրիոյ, առ ի նստիլ ի վանս գեղջն, որ կոչի Հազարջրիպ եւ հովուել զվիճակն իւր։

Իսկ նա անճար նմացեալ (որ վասն հարկաւորութեանց իրիք կայր ի Բիւզանդիոն քաղաք), տայ նմա անյօժար կամօք զկոնդակս իշխանութեան, զի երթիցէ առ իւր վիճակին զոր խնդրեաց։ Եւ իբրեւ քանզի ոչ կամէր տալ Հայրապետն նմա հրաման, կամեցաւ ուրանալ նա զՔրիստոս Տէր մեր անդ. վասն որոյ յակամայ կամօք ետ զկոնդակն՝ զի մի ուրասցի զՔրիստոս։

Իսկ յորժամ ելեալ գնայր նա անջատեալ յերեսաց նորա ի յԷջմիածին եւ ապա սրբազան կաթուղիկոսն գրէ զանխլաբար Թուղթ ի գաղտնի առ միաբանսն Էջմիածնի. զի յորժամ ժամանեսցէ նա անդ՝ վաղվաղակի ըմբռնեալ դիցեն զնա ի Սեւան կղզւոջ, ուր կացեալ մնասցէ եւ մի եւս իսպառ ելցէ անտի, եւ լիցի իսկ առաջնորդ հակառակութեան եւ չարութեան։ Եւ թուղթ Հայրապետին քան զնա փութով հասանէ յԷջմիածին, զորոյ կալեալ դնեն ի Սեւան կղզւոջ, ըստ հրամանի Հայրապետին։ Իսկ նա հնարիւք իմն զերծեալ փախչի անտի, եւ փութանակի եկեալ ժամանէ ի գաւառն Փէրի, եւ նստէ ի վերոյ ոգեալ վանքն, որ ի գեղջն Հազարջրիբայ։ Եւ ետ աւուրց ինչ անցանելոց՝ յորժամ ի լու լինի զայս իրակութիւնք, Ստեփաննոսի Առաջնորդի վանացս, եւ ջուղայեցւոցս, եւ նորին քեալանթար եւ իշխօր ջահխաթունեանց Աղափիրէ. վաղվաղակի լցեալ բարկութեամբ ամենեքեան՝ ըմբռնեն զՅօհան զաբեղայն, եւ բազում խոշտանգանօք եւ տանջանօք չարչարեալ ստէպ տուայտեն զնա, եւ զհամայն աղս՝ եւ զմթերս ընչից նորա, եւ զզգեստսն հրակիզեալ այրեն, եւ զնա դնեն ի զընդանս բանդի կարի երկեցուցանելով, որպէս թէ մեռանելոց իցէ արդեօք յետ դոյզն աւուրց ի ձեռաց նոցա։ Իսկ նա ի գիշերի միում հնարիւք իմն զերծեալ ի  վանացս՝ փախստեայ անկանի ի Մզկիթն, այսինքն ի Մէչիթ պարսից, որ ի Սէչուն ագարակի, ուրանօր իսկ ուրանայ տարաբաղդ թշուառականն այն զՔրիստոս վասն փառաց սնոտի կենցաղոյս։ Որ եւ ցուցանէ իսկ արդեօք առաջի պարսից ամենեցուն, եւ մանաւանդ առաջի Շահ Սելման արքայի կարի հաւատարմութիւն ուստի զշնորհս եւ զպարգեւս յօգունս գտանի ի յորոց։ Իսկ զկնի ինչ ամաց՝ խարդաւանօք նենգ գործեալ դաւաճանէ առ ընթեր Սլէման արքայի չարախօսելով հանդերձ զՍտեփանոսն վարդապետէն, զազգէս հայոց, եւ զամենայն եկեղեցեաց, եւ եկեղեցականաց, առ ի պատճառս քինուն իւրոյ զոր ունէր առ նոսա։ Վասն որոյ իսկոյն հրամայէ արքայն ըմբռնել զՍտեփաննոս վարդապետն, ընդ որում եւ զայլս բազումս վարդապետս, եւ զքահանայս, եւ դնել զնոսա ի մետաղս բանդից, եւ պրկել զոտս նոցա ի կոճեղս ծանրագոյն. ուր կացեալ մնացին բովանդակ ամ մի՝ կրելով անդէն զբազում նեղութիւնս, եւ զչարչարանս։ Եւ ապա մինչեւ ի հազար թիւման ծախեալ ի դրունս նախարարաց եւ մեծամեծաց Արքային, տալով ցնոսա զկաշառս. եւ տուեալ հազար թիւման վզենակս եւ կամ տուգանս Արքային, եւ ապա հազիւ թէ զերծեալք մազապուր՝ փրկեցան ի մահաբեր վտանգէն։ Նա իսկ՝ յետ այսց ամենայնի էարկ ի վերայ ամենայն եկեղեցեացս Հայոց տուգանս՝ տուժելով ի նոցանէ ամ ըստ ամէ երեք հարիւր թիւման։ Եւ այսպէս եկեղեցիքս հայոց որ ի ներ Նոր Ջուղայի ի 1134 թուոյն՝ մինչեւ ի 1140 թուոջս, եկաց մնաց ի ներքոյ հարկի տուգանաց որ ամ յամէ խստագոյն նեղութեամբ տառապեցուցանելով զազգս հայոց պահանջէին զայն։ Իսկ ի 1101 յամի մերոյ թուականիս՝ այց արար Աստուած ողորմելի ազգին մերոյ ի ձեռն Քեալանթար Աւետին շնորհեցաւ յԱրքայէն զայս տուգանս, եւ այլ ոչ եւս յօրէ յայնմանէ առին ցարդ։

Իսկ Ստեփաննոս վարդապետս այս՝ յետ ժամանակաց խնդրեցաւ ի վարդապետաց Էջմիածնի, առ ի գնալ անդ՝ եւ լինիլ կաթուղիկոսն ազգին հայոց, որ տակաւին գոյր կենդանի Նահապետ կաթուղիկոսն, եւ սաստկութեամբ վարէր զգործ կաթուղիկոսութեան։ Եւ եթէ պակասութիւն ինչ յումեքէ եկեղեցականաց եւ քահանայից իսկ տեսանէր՝ նոյն ժամայն կալեալ հրամպարակաւ կախէր եւ բրածեծ եւ գանալից զմարմին նորա առնէր. հարթէր զմորուսն, եւ զցցունս վարսից, այսինքն զքէքիալս եւ անկանէր ի բանդ եւ շղթայէր եւ մարմնաւորական իշխանութեամբ տուգանէր զնոսա։ Ուստի զայրացեալ ամենայն եկեղեցականք՝ խնդրեն նամակաւ զՍտեփաննոս վարդապետն, եւ ընդունեն ամենեքեան զնա ի հայրապետական Աթոռոյն գոլ արժանաւոր։ Իսկ նա յօժար կամօք յանձն էառ գալ յԷջմիածին եւ լինիլ անդ կաթուղիկոս, բայց կատարածն ոչ իմացաւ. եւ ոչ անսաց սուրբ գրոյն, որ ասէ թէ եթէ Տէր ոչ շինէ զտուն, եւ այլն։ Եւ պատրեալ խաբեցաւ մեծ ճգնաւորն Ստեփաննոս ի ստապատիր բանից նոցա եւ հետեւեցաւ իսկ սնափառութեան եւ ծախեալ գանձս յարքունիս, էառ Նոմոս յարքայէն Սլեմանայ, որ է ռաղամ Հայրապետութեան՝ առ ի գնալ յԷջմիածինեւ լինիլ կաթուղիկոս տանս հայոց։ Իսկ մեծ ճգնակիր վարդապետն Ստեփաննոս գնացեալ ի սուրբ Էջմիածին, ուր եւ օրհնեցաւ կաթուղիկոս, բայց ոչ կարաց վարել զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան։ Քանզի Տեառն Նահապետի բազումք գոյին բարեկամք, թէ ի յաշխարհն Հայաստան, եւ թէ աստ ի Նոր Ջուղայ յասպահան, որք ոչ որբէք կամէին եւ յօժարէին զկաթուղիկոսութիւն Տեառն Ստեփաննոսի։ Որպէս եւ Աւետիս ոմն ի Նորոյ Ջուղայէ, որ երբեմն լեալ էր իշխան Ջուղայի, որոյ ասի քեալանթար. սա ի հարկելոյ եւ ի թախանձելոյ թագաւորին ուրացաւ զՔրիստոս, որ եւ զկնի ուրախութեան Մահմատ Հօսէն բէկ ընկալաւ զանուանակոչութիւն, եւ երկոքին դստերքն իւր աղերսեաց նմա, եւ եղեւ ինքն առաջի արքայն իշխան մեծ ի վեր քան զյոգունս։ Սա էր մտերիմ բարեկամ Տեառն Նահապետի, որ եմուտ առ արքայն Հօսէն, եւ մեղմով ծանոյց նմա թէ՝ օրէնք է ազգին հայոց՝ մինչ կաթուղիկոս նոցա կենդանի է, այլ ոչ ոք կարէ լինիլ կաթուղիկոս, բայց եթէ դէպ լիցի մեռանիլ օրինաւոր կաթուղիկոսին եւ կամ թէ կամաւ իւրով հրաժարիցի ի Հայրապետութանէ, եւ ապա զայլ ոմն կացուցանեն կաթուղիկոս ընտրողութեամբ ամենայն ազգին։ Իսկ ահաւասիկ Ստեփաննոս այս՝ առանց կամաց ժողովրդեան եւ թարց ընտրութեան ազգի իւրոյ ինքնագլուխ լեալ եղեւ կաթուղիկս, եւ ահա ուրեմն առաջին կաթուղիկոս, եւ ահա ուրեմն առաջին կաթուղիկոսն՝ որոյ անունն է Նահապետ, աւանիկ կենդանի է։

Եւ արդ իբրեւ մի ըստ միոջէ լուաւ զայսոսիկ ի բերանոյ նորա, յոյժ զայրացեալ բարկացաւ ի վերայ նորա. արդէն իսկ վաղվաղակի գրեաց հրովարտակ առ բդեշխ Երեւանայ քաղաքի Ֆարզալի խան, որ ի յԱյրարատ գաւառ մեծին հայոց, առ ի առնուլ ի Ստեփաննոս վարդապետէն հազար թիւման տուգանս, եւ զնա հանդերձ համախոհօքն իւրովք դնել ի մետաղս բանդի։ Իսկ նա ըստ հրամանի Արքայի իւրոյ գործն կատարեաց, քանզի կալեալ կապեաց զամենեսեան եւ եդ ի զնդանս. բայց այլ համախոհք եւ մտերիմ խորհրդակիցք նորա, ետուն իսկ յոլով տուգանս, եւ ապրեալք արձակեցան։ Իսկ երանելին Տէր Ստեփաննոս՝ հանեալ այնուհետեւ իսկ ի թեթեւ եւ յընդարձակ բանդի, եւ արկին ի մթին եւ ի ժահահոտ զընդան, եւ ի յոտս ի ծնկանցն եդին ի կոճեղս կարծրագոյն՝ եւ անըմբերելի եւ ի յանդատակս նորա կապեցին զքարինս կարծրանիւթս։ Ուր ի զազիր եւ ի դառնաշունչ հոտոյն, եւ ի յաճախմանէ հերացն եւ ի բազմանալոյ ոջլոցն յոյժ վշտացեալ եզերեաց զկեանս իւր. եւ ըստ կտակի նորին՝ տարան զմարմին նորա ի Խոր վիրապն եւ անդ թաղեցին ի 1145 ի փետրվարի 16 թուոջս մերում ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Եւ ահա այսպէս եղեւ վաղճան եւ մահ երանելւոյ առն աստուծոյ Տեառն Ստեփանեայ վարդապետի եւ կաթուղիկոսի, որ էր մի ի յընտրեալ աշակերտաց սրբոյ Հօրն մերոյ եւ Տեառն Դաւթայ վարդապետի։ Որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի։ Երկրորդ՝ Յօհաննէս ճգնազգեաց եւ քաջ Ախոյեան իմաստնայեղց վարդապետն. որ իւրով անհնիւ իմաստութեամբն եւ ճգնողական վարունքն՝ գերազանցեաց արտօնութեամբ քան զհամայն խումբս վարդապետաց, որ առ ժամանակաւ իւրով էին եւ ոչ զոք երբէք իսկ գտաւ կամ երեւեցաւ ի ժամանակին յայնմիկ ոսկեզօծ համեմատ նմին։ Նա զի ոչինչ իւրովք գտաւ ընդհատ՝ կամ պակաս քան զնախնի լեալ Սուրբ վարդապետսն, որ ի զորոց իսկ գիրս պատմի, այլ ստուգութեամբ ասեմ ի Քրիստոս, եւ ոչ ստեմ. զի ամենայն իրօք եղեւ համանման նոցա, եւ թուի ինձ թէ առաւել եւս քան զնոսա վաստակեցաւ ի վերայ հօտին Քրիստոսի, որ ի մասին Պարսկաստանի։ Քանզի սա եղեւ անվանելի եւ անպարտելի հզօր ախոյեան ընդդէմ Պարսից անԱստուածից, որ ի ձեռս երկնաձիր շնորհաց նորա պահեմք մինչեւ ցայսօր անստգիւտ եւ անսայթաք զհաւատս մեր ուղիղ եւ ամբիծ, որ ի Քրիստոս Յիսուս Տէր մեր։ Իսկ եթէ նա չիցէր լեալ արդեօք ի ժամանակս Շահ սուլտան Հույսէն Արքայի Պարսից, ստուգիւ վարկեցարուք, զի փոքր մի եւս եղծեալ եւ կործանեալ էր զլուսածագ եւ զԱրփիածաւալ հաւատս մեր։ Վասն զի Արքայն Պարսից Շահ Սլէման՝ տինա որդին նորա Շահ սուլտան Հօսէն, որք բարձեալ էին զքուն յաչաց եւ զնինջ յարտեւանաց իւրեանց. եւ անդուլ մտօք եւ անհանգիստ խոկմամբ խորհէին՝ երկնէին՝ եւ մտախոհ լինէին ի տուէ եւ ի գիշերի, գուն գործելով, եւ զանազան հայթաթանս մարթելով թէ ի՞ւ եւ կամ թէ հի՞մ արդեօք իսկ կարասցեն անդրափոխել զողորմելի եւ զտառապեալ ազգս քրիստոնէից՝ մանաւանդ զազգս հայոց ի հաւատոց իւրեանց, եւ դարձուցանել զնոսա ի մոլար եւ յանաստուած կրօնս Պարսից։ Վասն որոյ ողորմեալ Ամենագթածին Աստուծոյ ի վերայ ազգիս քրիստոնէից, որ ի կողմանս մասին Պարսից աշխարհի, յարոյց մեզ զեղջիւր փրկութեան զսքանչելի եւ զՏիեզերալոյս վարդապետն Յօհաննէս ի տանէ եւ յազգէ ջուղայեցւոց։ Առ որ գային զօրհանապազ յամենայն ժամու եւ ժամանակի հոյլք եւ բազմութիւնք պարսից իմաստնոց, եւ խօսէին վասն օրինաց իւրեանց, եւ հակաճառէին ի վերայ հաւատոց. իսկ նա զինեալ շնորհիւն Աստուծոյ՝ միով եւ կամ երկոքումբք բարբառովք անպատասխանի առնէր զնոսա ամենեսեան. որոց գնացեալք պատեցեալք յերեսաց Առն Աստուծոյ, եւ վիմին անդրդուելոյ այլ մեծագոյն իմաստասէրք քան զինքեանս ածէին, զի թերեւս փարթար ըմբռնեսցեն զնա բանիւք։ Քանզի ասէին թէ՝ ամենայն ազգն հայոց ի նմանէ կախեալք կան, եթէ զնա հաւանեցուսցուք, դիւրագոյն լիցի մեզ զամենեսեան զնոսա դարձուցանել։ Իսկ նոքա յորժամ եկեալք խօսէին ընդ նմա՝ զայնպիսիս առարկութիւնս զամնէ լսէին. մինչ զի եւ յօրինաց իւրեանց թերացեալք գնային շնորհիւ տեառն եւ օծելոյ նորա, որով եւ փառաւորիւր իսկ զՀրաշալի անուն Տեառն մերոյ Յիսուս Քրիստոսի։ Բայց ոչ եթէ յաննշանից արանց, եւ կամ թէ ի խառնիճաղանճիցն գային եւ հակառակօրէն վիճէին ընդ նմա. այլ ի մեծագունիցն եւ ի պատուաւորացն, եւ ի փառազնազգեաց իմաստասիրաց, որք եւ այնքան անպատասխանի լեալ գնային, մինչ զի ի հարցանել յոմանց թէ ընդէ՞ր կանուխ եզերեցէք զառարկութիւնս ձեր, եւ ոչ կարի բանիւք երկարացուցիք զխօսս։ Իսկ նոքա պատասխանեալք որոց ասէին թէ՝ այնպիս զօրեղ փաստիւք առարկութիւնս առնէ նա, մինչ զի փոքու իմն հաւանեցուցանել կամէր զմեզ յօրինս իւր.  վասն այնորիկ փութացաք իսկ համառօտել զբանս մեր։ Արդ՝ այսպէս երկնածորան շնորհիւ եւ բազմամեղ իմաստութեամբ ստնանէր եւ պարտասեալ յաղթէր զհամայն խումբս խոհական իմաստասիրաց, եւ գահագլուխ իշխանաց պարսից, որ եւ ամենայն իմաստասէրք Պարսից գային առ նա եւ զնմանէ առնուին, զի էր յոյժ հմուտ բարբառոց պարսից եւ արաբացւոց, եւ կարի տեղեակ գրոց նոցա։ Եւ երբեմն ինքնակալ արքայն Սլեման գայ մեծաւ հանդիսիւ ի Հրաշագեղ վասն Սրբոյ Ամենափրկչի ի զբօսանս. եւ մտեալ յեկեղեցին հրամայէ ընթեռնուլլ զաւետարանն սուրբ։ Իսկ նա ելեալ ի սուրբ սեղանն՝ ընթեռնու զմի համարէքն եւ զմեկնութիւն նորա ծանուցանէ Արքային. եւ նա իբրեւ լսէ՝ ասէ արդարեւ պատգամ Աստուծոյ է։ Եւ ապա բազում հարցմունս առնէ արքայն վասն ոսկեճամուկ եւ երփնազարդ պատկերացն՝ զորս նկարեալք գոն ի տան Տեառն Աստուծոյ մերոյ, վասն Աստուածութեան Քրիստոսի. եւ յաղագս երեքանձնեայ Աստուածութեան, նաեւ զայլս բազումս հարցմունս առնէ, զորս նայն գրեաց եւ հաւաքեաց գիրք մի ի չափ գրոցն Ալպերտի եւ կամ մոլութեանց։ Յորում ի մի երեսն թղթոյ գրեալ է ի գիր եւ ի բարբառս հայոց, իսկ ի միւս երեսն հանդէպ նորին ի գիրս եւ ի լեզուս պարսից. զոր կայ մինչեւ ցայսօր ի միջի մերում, եւ յոյժ զարմանան ազգ պարսից ընդ իմաստութեան նորա, եւ մեծարեալ յարգեն զնա, եւ սքանչանան ի վերայ նորա։ Արդ՝ եթէ հաճեսցիս ի յաշխատանս իմ, ո՞ անձկալիդ իմ, եւ մի՛ թուեսցի յաչս ձանձրութիւն, կամիմ ես ի բազմաց հարցմանց նորա, եւ պատասխանատուութեան Տեառն Յոհաննու աստէն նշանակել, որովք յայտնիցէ ամենեցուն զնշոյլ անպատում եւ ճառագայթափայլ շնորհեաց նորա։ Քանզի յորժամ արքայն հարցանէ ցնա թէ՝ ընդէ՞ր ի տեղիս աղօթից պատկեր նկարէք, յորում չէ պատկան։ Տայ պատասխանի երանելին Յոհաննէս Շահ Սլեման արքային թէ՝ զբազում պատճառս եւ զխորհուրդս ունի։ Ասէ արքայն՝ զի՞նչ։ Եւ նա ասէ՝ ըստ խելաց, եւ բնական բանականութեամբ ասացից, եթէ ըստ գրոց։ Ասէ նախ ըստ խելաց ասա, եւ ապա թէ հաճեցայց ըստ գրոց։ Եւ նա ասէ՝ ոչ գոյ մարդոյ այնքան զօրութիւն՝ որ կարասցէ իսկ թարց երեւելեաց՝ զաներեւոյթսն բաց երեւացել եւ թարց յայնցանեաց զԱստուած ճանաչել. վասն այսորիկ զԵրեւելիսս նախընթաց եղեալք աներեւութին, զի զաներեւոյթսն ծանուսցեն, որովք կարիցեմք իսկ հայցուոծս մերոց հասանել եւ ճանաչել։ Ասէ արքայն՝ այն որ կամի զԱստուած ճանաչել եւ զստեղծողն իւր, ինքեամբ ծանիցէ։ Եւ նա ասէ այո՞, զայդ կատարելոցն է վայելուչ, եւ զայս անկատարիցն. որպէս գիրս այս՝ որոյ տեսանելովն զԱստուած ճանաչեմք եւ իմանամք, նախ՝ գիրն պարտ է լինիլ որ է պարտեր եւ կերպարն, եւ ապա զիմացումն նորին մակացու լինիմք։ Ուրեմն հարկաւոր է պատկեր եւ կերպարան, որով կարող լինիցիմք հասանել իմացմանն։ Ասէ արքայն՝ ուրեմն գրով գալ յիմաստս բարեգոյն է, քան պատկերօք։ Պատասխանէ թէ՝ այս ընթերցողաց որ զգիրս գիտեն վայլուչ է, բայց զայսոսիկ վասն խուժադուժ խառնիճաղանճիցէ, որք ոչ զգիրս գիտեն եւ ոչ ընթեռնուլ։ Ասէ արքայ, իսկ ոմանք զայսոսիկ տեսանելով զձեզ կռապարիշտ համարեն։ Եւ նա ասէ ցնա՝ արդ եթէ մեք զսոսա պաշտիցեմք, որք ձեռագործք են, արդար է. ապա եթէ դոքօք գամք ի խոկումն եւ զԱստուած ըմբռնեմք, զիարդ զայդ վարկանելի է։ Ահա տեսանեմք զի ամենայն ազգք եւ ազինք զգիրս ունեն, եւ որով հասանեն աներեւութիցն. եւ զի պատկեր է եւ նկարագիր. ոչինչ երբէք վնաս գործէ. սոյնպէս եւ աս։ Ասէ ցնա արքայն պատուէ՛ք զսոսա։ Եւ նա ասէ՝ այո՞. բայց ոչ որպէս զարարիչ՝ որ անօրէնութիւն է ամենեւիմբ. այլ որպէս ծանուցիչ պատուեմք. որպէս զԱստուած անունս որ գրով գրեալ իցէ՝ ո՞վ արդեօք այն իցէ իսկ որ ոչ պատուեսցէ, բայց ոչ եթէ զնա Աստուած իմանալով պատուեմք, որ պատկեր է եւ յորակաց յառաջ եկեալ, այլ ըստ այնմ զի զանունն Աստուծոյ նովաւ իմանի, պատուեալ յարգի։ Ասէ արքայ՝ մեք եւս պատուեմք զգիրս մեր ըստ այդմ։ Եւ նա ասէ՝ եւ մեք որ զպատկերս զայսոսիկ պատուեմք, ոչ եթէ զորակութիւնս, եւ զքանակութիւնս եւ զձեւս, այլ զիմացումն որ ի նմա է. եւ որոյ յանունն նկարեալ է. այսպէս անունն աստուծոյ յորս նկարեալ է եւ գրեալ պատուեմք։ Ասէ արքայ՝ արդ եւ ըստ գրոց ասա՛։ Ասէ վարդապետն ցնա՝ Աստուած պատուիրեաց Մովսէսի նախամարգարէին՝ յօրինել զերկուս քրովբէս, եւ դնելի վերայ քաւութեան՝ յորմէ Աստուածախօսութիւն լինէր։ Եւ Սողոմոնս եւս յորժամ զտաճարն շինեաց, նոյնպէս քերովբէք յօրինեաց։ Իսկ Տէրն մեր Քրիստոս զպատկերն իւր յանձեռագործ յօրինեալ ի վերայ դաստառակի, առաքեաց առ արքայն հայոց Աբգար։ Ահա այսպէս ի հնումն եւ ի նորումս ոչ եղեւ արգելումս ոչ երեւ արգլումն պատկերաց. այլ յաւէտ իսկ կռամոլութիւն արգելու։ Եւ ասաց ուրեմն Ամենաբարին Աստուած մարգարէի ումեմն. Զի՞ է զի զտուն ձեր զարդարեալ ունիք, եւ զիմս անզարդ եւ անպաճոյճ. այսու պատճառաց՝ ըստ շնորհելոյ ինքնակալութեանդ՝ զարդարեմք զՏուն Տեառն, ոսկեաւ եւ երփներանգ գունակօք։ Եւ ապա հարցմանէ վասն անճառելի մարդեղութեան Բանին Աստուծոյ, եւ զայլս՝ զորս կանխաւ գրեցի եւ զհարցմանց եւ զառարկութեանց արքային՝ տայ մի ըստ միոջէ երջանիկ վարդապետն զպատասխանի՝ մինչեւ զարմանալ յոյժ թագաւորին՝ ասէ ընդ իմաստասիրին իւրոյ. տեսանես թէ որքան հեզ է սա ի բանս՝ եւ ի շարժմունս իւր։

Եւ զմնացեալս զայլս հարցմունս եւ զպատասխան նորին լի իմաստութեամբ եւ զգօնութեամբ, տեսցես ի հարցմանց գիրն երանելւոյն Յոհաննու վարդապետի, որով եւ զամենայն եղելոցն հասու լիցիս անտարակոյս։

Իսկ յետ վաղճանի Սլեման Արքայի, նստէ յԱթոռ նորա Հօսէն որդի նորա. որ եւ կոչեցաւ  Սուլտան Հօսէն։ Սա առաւել եղեւ ներհակ հաւատոյս քրիստոնէութեան քան զհայր իւր Սլեման Արքայ որ եւ կամէր սպառսպուռ քակել՝ եւ անդրաշրջել զօրէնս քրիստոնէութեան։ Ուստի եւս յաւուր միում գայ շքեղ փառօք ի վանս Ջուղայի, նախ ի զբօսանս եւ ապա զի զազգս հայոց հաւանեցուսցէ ի կրօնս պարսից։ Ուր խօսիլ սկսաւ Արքայն ընդ վարդապետին բազում եւ զանազան խորամանկ առարկութեամբք ի վերայ կրօնից եւ հաւատոյ, ի վերայ Ամենասուրբ Երրորդութեան, եւ ի վերայ անհաս տնօրինութեան Քրիստոսի, եւ ի վերայ այլոց իրաց։ Բայց նախ էհարց ցվարդապետն թէ՝ ընդէ՞ր ոչ ընդունիք զղուրանն մեր։ Իսկ նա պատասխանեալ ասէ ցնա՝ զաւետարանն յԱստուծոյ որ վասն մեր եկեալ է ունիմք։ Եւ ապա մինչեւ զերիցս ժամս նստեալ արքայն ի յաթոռ եկեղեցւոյ վանացս բազում հարցումս արար. եւ յետ վաղճանի հարցմանցն ասէ ցվարդապետն՝ բարւոք եւ գեղեցիկ ծանուցեր ըստ ճանապարհի խելաց՝ եւ բանականութեան։ Բայց զայսոսիկ գրեա եւ արձանագրեա ի գիրս, զի յոյժ ցանկալի հարց պատասխանի եղեւ. որով եւ զամենայն իսկ ի մտի իմում մնասցէ։ Որ եւ գրեաց իսկ զհամայն  հարցումն եւ զպատասխանին, որ կայ մինչեւ ցայսօր ի միջի մերում, որով իսկ զամենայն հարցմանցն՝ անվրէպ իսկ  կարես տեղեկանալ։ Յետ որոց ասէ Արքայն ցերանելին Յօհաննէս, իմա զի յորժամ կոչեցից զքեզ՝ վաղվաղակի անյապաղ ակասցես։ Եւ ապա մի ոմն ի մեծագոյն ներքինեացն ասէ ցվարդապետն թէ՝ ահա սրով արժան է հատանել զպարանոց քո, զի զինչ դիտաւորութեամբ եկն Արքայ, եւ դու քոյով ճոռոմաբանութեամբդ՝ ոչ թողեր զխորհուրդ սրտի նորա յառաջանալ։ Եւ նա ասէ ցներքինիսն՝ սուրդ որ վասն Քրիստոսի հատցէ զպարանոցն իմ, հարսանիք են ինձ։ Իսկ նոքա ցմիմեանս ասեն ժպտալով՝ տեսանէք արդեօք՝ սրով մահն հարսանիք համարի ինքեան։ Եւ ի յայսմ բան ելանէ Արքայն Հօսէն ի վանացս. եւ ասէ ցմեծամեծս իւր՝ յորժամ խնդրեցից եւ կոչեցից ածջիք զդա առ իս, եւ ել գնաց ի պալատն։ Իսկ յետ խունն իմն աւուրց ի ժողովել իմաստասիրաց իւրեանց, հրամայէ կոչել զնա՝ առ ի վիճաբանել եւ խօսիլ ի վերայ հաւատոյ։ Իսկ նոքա միահամուռ նախարարօք, եւ ներքինեօք անկեալ թախանձանօք ի ծունկս Արքայի թէ՝ մի առներ զայդ. զի մի՛ գուցէ անձկութիւն լինիցի, եւ խառնիճաղանճիցն թերութիւն հաւատոյ։ Նա զի ասէին օլօմայք՝ այսինքն իմաստասէր պարսից՝ արքայից թէ՝ մեք գիտեմք հաւաստեաւ՝ զի Յովհաննէս վարդապետն՝ այր գիտնական է եւ բանիբուն. յորմէ եւ մեք զօրհանապազ ուսանիմք զարհեստս զազատականս, ուստի եւ մեք ոչ կարեմք զդեմ նմա։ Վասն որոյ ոչ եղեւ խորհեցաւ արքայն, այլ ընկճեալ նահանջեցաւ ի մեծամեծս խորհրդոց իւրոց. քանզի այսպէս առաջադրեալ էր արքայն հօսէն՝ զի եթէ երջանիկ վարդապետն պարտիցի յիմաստասիրաց իւրոց, նոյն ժամայն ամենայն ազգք քրիստոնէիցս՝ մտցեն ի յանաստուածս կրօնս պարսից։ Եւ ապա Արքայն Հօսէին իբրեւ ետես թէ՝ անձամբ իւրով ոչ եղեւ հնար առ ի հաւանեցուցանել զազգս հայոց ի թիւր պաշտօնս՝ եւ ի կրօնս Պարսից. վասն որոյ այնուհետեւ զօրհանապազ զմեծամեծս իւր առաքէ առ երջանիկ նպատակն Յովհաննէս վարդապետ առ ի գուն գործել՝ թերեւս զնա հարցին նանիր բանիւք իւրեանց, եւ ի պարտութիւն մատնեսցեն հաւանեցուցանելով զնա։ Քանզի գիտէին հաւաստեաւ ամենեքեան թէ՝ նա է դրօշակիր եւ նպատակ հաւատոյ ազգիս հայոց. ուստի միշտ ջանային բոլոր ազգք պարսից՝ զի զնա հարկանիցեն, եւ յաղթեսցեն  բանիւք, եւ ապա յուսային դիւրաւ ամենեցուն իսկ հաւանեցուցանել, եւ յաղթել զամենեսեան։

Իսկ որովհետեւ ամենայն ազգք պարսից քաջ ճանաչէին զնա՝ զի էր այր փիլիսոփայ, եւ հմուտ ամենայն գիտութեանց. մանաւանդ եւ յայտնի եւս էր՝ զի երկնային, եւ քաղաքական առաքինութեամբ յոյժ պերճացեալ էր։ Վասն որոյ յաւուրսն յայնոսիկ՝ ի միում աւուրց յայնցանեաց, գան բազմութիւն Պարսից իմաստասիրաց ի վանս մեր առ երանելին Յովհաննէս. եւ թէպէտ յայնմ աւուր բազում ինչ առարկեցաւ, բայց մու ի յորոց՝ զոր երանելի վարդապետն մեր առարկեաց հարցնելով ցնոսա՝ այս է զոր ի ներքոյ դրոշմել կամիմ։ Ասաց առ նոսա զի՞նչ ասէք ո՞վ պանձալիք, Աստուած պատճառ կարէ ասել. եթէ ոչ։ Պատասխանել ասեն՝ Այո՞։ Եւ նա ասէ՝ կատարեալ, եթէ անկատար։ Ասեն՝ յամենայնի կատարեալ։ Եւ նա ասէ՝ կատարեալ պատճառիդ, պատճառելի պարտ է լինիլ, թէ ոչ։ Ասեն՝ այո՞։ Եւ նա ասէ՝ վասն զի առնչաբար է, որոյ գոլ միոյն. հարկաւորի գոլ միւսոյն։ Ասեն՝ հասարակ կանոն է. որ այդպէս է։ Ապա եւ նա ասէ ցնոսա՝ ո՞վ է պատճառելին Աստուծոյ։ Ասեն՝ արարածս։ Իսկ նա ասէ՝ զարարածս անեղ գիտէք, եթէ եղեալ։ Ասեն նոքա՝ եղեալ է։ Եւ նա ասէ՝ ապա զիա՞րդ կարէ եղեալն անեղին պատճառելի. զի մինն կատարեալ է, իսկ միւսն անկատար։ Կատարեալն եւ անկատարն զիա՞րդ կարեն յամենայնի հակադարձիլ, պարտ է զի յամենայնի հակադարձութիւն ունիցին։ Իսկ որովհետեւ ոչ գոյ յամենայնի հակադարձութիւն ի դոսա, ուրեմն ոչ է կատարեալ պատճառելի, զի՞նչ ասէք առ այս՝ կամ զատուած ասացէք անկատար պատճառ, զի ընդ անկատար պատճառելւոյն հակադարձիցի յամենայն, եւ կամ կատարեալ պատճառելի եւս ասացէք՝ զի յամենայնիւ հակադարձիցի։ Քանզի արարածքս համեմատելով առ Աստուած, Աստուած յամենայնի կատարեալ է. իսկ արարածքս յամենայնիւ անկատար, որ ոչ երբէք հակադարձին ամենայնիւ առ մի՛մեանս։ Ուրեմն պարտ է այլ իմն պատճառելի գոլ՝ որ յամենայնի կատարեալ իցէ՝ զի հակադարձիցի. եւ հակադարձութիւն ուղղակի լիցի, եւ ոչ իմիք սղալումն գտանիցի յառնչութիւն։ Քանզի այսպէս ասաց եւ Արիստոտել թէ՝ որ ինչ է, այլոյ գոլ ասի. եւ կատարեալլն անկատարին՝ ոչ կարէ գոլ ասել. զի ոչ է յամենայնի հակադարձութիւն։ Ասէ նա ցնոսա՝ ըստ խելաց, եւ ըստ բանականութեան Բանն Աստուած է նորա պատճառելի. զոր ամենայն մարգարէք ըստ ազդեցութեան, եւ յուշ առնլոյն այսպէս ասացին՝ որ անեղանելի եւ իսկական բանն, որ է բանականութիւն նորա յառաջ եկեալ յէութենէ նորա համագոյ՝ եւ համաբնութիւն։ Զօր օրինակ բանականութիւն մարդոյ՝ որ ո՞րքան մարդ է՝ բանական է. նոյնպէս եւ Աստուած՝ որ որքան Աստուած է, բանիւն իւրով բանական է։ Զի էութիւն իսկական՝ իսկական բանիւն է Աստուած, ոչ յետոյ եւ ոչ սկսեալ. եթէ այսպէս իցէ՝ հարկաւորի որ Աստուած անբան իցէ երբեմն, ե՞րբ՝ յորժամ բանականութիւն ո՛չ ունիցի։ Ասեն՝ բանն Աստուծոյ ի ձայնէ է, եւ ի բաղկացութենէ գրոյ քանակաւորեալ, զիա՞րդ կարէ յաւիտենական եւ անեղ գոլ. այլ պատահումն է՝ որ քանակաւ չափի սղիւ, եւ երկարաւ փաղառութեամբ։ Եւ նա ասէ զնոսա կրկին գոյ բան, ներտրամադրեալ եւ արտաբերեալ։ Առաջնոյն բանականութիւն ասի յամենայն իմաստասիրաց՝ որ գոյացաբար է յԱստուած, որպէս ի մարդն. որոյ ի բաց բառնիլն՝ մարդն ապականի, զոր ո՛չ եւս կարէ մարդ գոլ։ Նոյնպէս եւ Աստուած։ Իսկ երկրորդն՝ որ արտաբերեալն է՝ քանակաւորեցեալ է, երկարաւորեալ, եւ սղիւ չափաւորեալ։ Արդ՝ բանս մեր ոչ վասն երկրորդին, այլ վասն առաջնոյն՝ որ ներտրամադրեալն է. վասն զի ի բաց բառնիլ սորա իրն ապականի, իսկ ի բաց բառնիլ երկրորդին՝ ո՛չ ապականի իրն։ Վասն այսորիկ սմա համագոյ, եւ համաբնութիւն ասի, եւ նմա ո՛չ, որովհետեւ սա համագոյ է ընդ էութեան Աստուծոյ, ուստի եւ անեղանելի՝ եւ անժամանակ, վասն այսորիկ եւ զսա կատարեալ պատճառելի ասացին ամենայն մարգարէք եւ իմաստասէրք, եւ մեք եւս՝ ըստ խոկման մտաց։ Վասն այնորիկ եւ սրբազանն աւետարան՝ զնա ասաց կատարեալ պատճառելի, որ ո՛չ է եղական. որպէս ասաց՝ ի սկզբանէ էր բանն, եւ բանն էր առ Աստուած, եւ Աստուած էր բանն, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ, եւ այլն։ Ահա պատճառելւոյս այսորիկ՝ ամենայն կատարելութիւն եցոյց, ընդ կատարաեալ պատճառին իւրոյ. զի որպէս կատարեալ պատճառն Աստուած է, եւ սա եւս Աստուած է՝ որ կատարեալ պատճառելին է։ Եւ որպէս կատարեալ պատճառն ի սկզբանէ է. նոյնպէս եւ նա։ Որպէս ամենայն ինչ կատարեալ պատճառաւն եղեն եւ եկին ի գոյութիւն. նոյնպէս եւ վասն կատարեալ պատճառելւոյն ասէ՝ Ամենայն ինչ նովաւ եղեւ. այս ըստ աւետարանին։ Իսկ մարգարէն Դաւիթ ասէ՝ Ողորմութեամբն Տեառն լի եղեւ երկիր, եւ Բանիւ Տեառն երկինք հաստատեցան։ Ահա ըստ արարչութեանն, եւ ըստ Աստուած գոլոյն, անեղանելի եւ անժամանակ գոլոյն՝ միեւնոյն են, որով յամենայնի հակադարձ են. ուրամն՝ ոչ սղալեցան մարգարէքն եւ իմաստասէրքն, որք ասացին գոլ կատարեալ պատճառելի։ Որպէս ասէ կատարեալ իմաստասէրն աթենացին ընկերին Արիստոտէլի Պրոկղոս թէ՝ Ամենայն պատճառելի կայ յիւրումն պատճառի, եւ յառաջագայի ի նմանէ, եւ հակադարձի առ նա։ Տեսանէք թէ՝ որպէս բնական բանականութեամբ ենթադատեաց թէ՝ պարտ է կատարեալ պատճառելին այն լինիլ, որ միշտ ի պատճառն լինիցի. որպէս ասաց սրբազանն աւետարանն թէ բաննէր առ Աստուած։ Եւ իմաստասէրս ասաց՝ միշտ պարտ է յառաջագայիլ ի պատճառէն. եւ սուրբ Աւետարանն ասաց՝ ի սկզբանէ էր բանն, այսինքն ի պատճառէն յառաջ եկեալ։ Եւ իմաստասէրս ասաց՝ յամենայնի հակադարձեալ պարտի. եւ սուրբ աւետարանն ասաց, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ, այսինքն որպէս պատճառն կատարեալ ամենայն ինչ արար. նոյնպէս եւ պատճառելին՝ որ բանն էր, զամենայն ինչ արար, եւ այս է հակադարձութիւն։ Եւ զայն եւս ասաց իմաստասէրն՝ արդ որովհետեւ կայ ի պատճառն՝ կատարեալ պատճառելին, ոչ իւիք բաժանի ի պատճառէն իւրմէ. եւ Քրիստոս ասաց՝ Ես ի հայր յիս է. որ ի մարմնանալն՝ Բանն Աստուած ոչ բաժանեցաւ ի Հօրէ, այլ նոյնն՝ որ ի Հայր, եւ ի մարմնի էր նոյնն՝ անբաժանաբար։ Եւ միւս եւս գոյ պատճառելին՝ որ ոչ հակադարձի առ ան, զի թէպէտ ասի, այլ ոչ է, այսինքն արարածս՝ առ արարիչն, որ ի նմանէ յառաջագայի։ Որպէս եւ ասէ նոյն իմաստասէրն պրոկղոս՝ իսկ պատճառելին որ յառաջայի ի նմանէ իմայն, եւ ո՛չ է ի նմա, ուրեմն՝ ո՛չ հաղորդի պատճառին։ Դարձեալ ասէ՝ հարկ է ուրեմն՝ զի ամենայն կատարեալ պատճառելի՝ կայ յիւրումն պատճառի եւ յառաջագայի ի նմանէ, եւ հակադարձի առ նա։ Եւ նոքա ասացին՝ ապա ուրեմն բանն կրկին գոյ յԱստուած. համագոյաբար՝ եւ բնութենաբար, յետակայաբար՝ եւ պատահաբար։ Իսկ նա ասէ ցնոսա՝ այո՞ այդպէս է։ Զի վասն առաջնոյն ասի կատարեալ պատճառելի. որ համագոյն է ընդ ծնողն իւրոյ Աստուածութեամբ, եւ արարչագործութեամբ, տրութեամբ, եւ հակադարձութեամբ, որպէս ասաց՝ ի սկզբանէ էր բանն եւ այլն։ Իսկ միւսնբան՝ ի նմանէ յառաջ եկեալ, այսինքն յիսկական բանէն, որոյ եւ բանակութիւն աստուծոյ եւս ասի. յորմէ յառաջ եկեալ հրամայական եւ հրաժարական բանն, եւ այլք։ Վասն որոյ պատահական ասի սորա՝ որ սղիւ եւ երկարաւ չափի, եւ քանակութեամբ, եւ որակութեամբ պարփակելի. վասի այսորիկ նմա համագոյական բան ասի Աստուծոյ, եւ Աստուած. եւ սմա՛ ժամանակաւոր՝ որ ժամանակաւ հրամայեցաւ Մովսէսի զհրամայկանն, եւ զհրաժարականն, եւ զայլն. եւ յիսկական բանէն յառաջ եկեալ։ Որպէս եւ ի մեղս է տեսանել՝ որ արտաբերեալ բանն՝ ի ներտրամադրելոյն ելանէ, որ է բանականութիւն, զի ներտրամադրեալն մի է՝ որ է բանականութիւն, որպէս ասէ եւ Արիստոտել ի Պերիամենիասն՝ մի բան բացերեւական։ Իսկ որ արտադրեալն է՝ ոչ մի այլ բազում, եւ յոգնակի, զի այլ է ներկայականն, եւ այլ հրամայականն, եւ այլ հրաժարականն, այլ է ըղձականն, եւ այլ է ստորադասականն, այլ է սպառողականն եւ այլ է սաստկականն, նոյնպէս եւ զայլսն՝ որք ոչ են մի այլ ի միոյն յառաջ եկեալ։ Այսպէս գոգջիր եւ Աստուծոյ Բանն՝ այն որ պատճառելին է՝ իսկական Բանն է, որ միեւնոյնն է, եւ ոչ ունի փոփոխումն յէութիւն իւր՝ որ եւ հակադարձի ամենայնիւ ընդ պատճառին իւրոյ, եւ միշտ կայ ի նմա, եւ ոչ տարաբաժանի ի նմանէ. այս է կատարեալ պատճառելի՝ պատճառ գոլոյն Աստուծոյ։ Ասեն նոքա՝ զո՞ր բան ասէք մարմնացեալ։ Եւ նա ասէ՝ նոյն իսկական բանն՝ որ համագոյ ծնողին էր, կատարեալ պատճառելի, որ Աստուած էր, եւ արարաիչն՝ զնա ասացին՝ եւ ծանուցին մեզ մարգարէքն՝ մարմնացեալ ի կուսեն, եւ մարդ եղեալ ճշմարտապէս, ընդ աստուծոյ գոլով անբաժանապէս, եւ ի մարմին միաւորեալ անփոփոխապէս նոյնն՝ ընդ աստուծոյ գոլով՝ եւ նոյնն ի մարմնի։ Ասացին նոքա՝ զիարդ մարթ է այդմ լինիլ։ Եւ  նա ասէ՝ որպէս բան գրեալդ ի քարտիսի՝ ոչ է հեռի ի խելաց, թէ որպէս բան քո գրի ի քարտիսի. նոյնպէս եւ Բանն Աստուծոյ միաւորեցաւ ի մարմնի։ Նոյնն ոչ մեկուսացաւ ի քէն՝ որ ի մտացդ ել, այլ է նոյնաբար ի սրտի քում, եւ նոյնն նոյնաբար ի քարտիսիդ անբաժանարար տեսանի, եւ ոչ երբէք մեկուսանայ ի մտացդ, թէպէտ ի քարտիզիդ գրի նոյնն։ Նոյնպէս եւ բանն Աստուծոյ իսկական՝ եթէ երբեմն յԱստուծոյ մեկուսասցի, յայնժամ Աստուած լինի անբան որպէս ի պատրաստէ տեսանել՝ եթէ երբեմն բարձցի բանակութիւն՝ որ է իսկական բան նորա, իսկոյն դարձցի յանբանութիւն։ Այսպէս եւ բանն Աստուած իսկական՝ եթէ տարաբաժանիցի երբեմն յԱստուծոյ, յայնժամ էութիւն նորա դարձցի յանբանութիւն, եւ նոյն իսկական եւ համագոյական բանն, եթէ ի մարդկութանէն մեկուսացի, յայնժամ ոչ եւս լինի Քրիստոս։ Վասն զի Աստուած՝ իսկական բանիւն է կատարեալ Աստուած, ապա թէ՝ոչ գուցէ, լինլ էութիւն Աստուծոյ՝ անբան էութիւն. ուրեմն՝ է անբաժանելի։ Որպէս բանակութիւն Պետրոսի՝ եթէ ի թարթափել ական բարձցի ի նմանէ, նոյն ժամայն դարձցի էութիւն նորա յանբանութիւն, այսպէս եւ Աստուած։ Նոյնպէս եւ նոյն Բանն Աստուծոյ իսկական՝ որ ընդ մարդկութենէ միաւորեալ, եթէ տարաբարձցի ի յէութենէ կատարեալ մարդկութիւն նորա՝ ոչ եւս նմայ Քրիստոս, քանզի Բանին Աստուծոյ միաւորութեամբն է Քրիստոս, վասն զի Քրիստոս անուն՝ միաւորութեան բանին, եւ մարմնոյն են, որք անբաժանաբար միաւորեալք են։ Զոր օրինակ բան արքայի՝՝ որ ի քարտիսին գրեալէ, պատգամ է թագաւորին. ապա թէ տարբարձցի բան արքային ի քարտիզէն, նմայ սոսկ ունայնացեալ։ Այսպէս եւ Բանն Աստուծոյ որքան է միաւորեալ ընդ մարդկութեանն՝ Քրիստոս է, ապա թէ տարաբարձցի՝ դարձցի յունայնութիւն, եւ ոչ եւս լինի Քրիստոս։ Ուրեմն նոյն Բանն՝ անբաժանաբար ի յԱստուծոյ է, զի մի՛ տարաբաժանեցմամբն դարձցի յանբանութիւն. նոյնպէս եւ նոյն Բանն իսկական՝ է ի մարդկութեան կատարելապէս, զի մի տարաբաժանելով ի մարդկութենէն՝ ունայնասցի ի Քրիստոսութենէն։ Այլ որպէս Աստուած իսկական բանիւն է կատարեալ՝ որ համագոյ է, եւ համաբնութիւն. նոյնպէս եւ Քրիստոս՝ նոնյ բանիւն է կատարեալ Քրիստոս, որ իմաւորեալ է ընդ կատարեալ մարդկութեան։ Եւ ապա ասէ ցնոսա՝ զինչ առ այս ասէք, ո՛վ նազելիք, որք զամենայն ինչ ըստ խելաց խնդրէք, եւ ըստ ենթադատութեան բանականութեան. ըստ խելաց բան բացատրեցին մեզ մարգարէքն, որք զայսոսիկ մեզ աւանդեցին եթէ ոչ։ Իսկ նոքա ասացին՝ ըստ խելաց է, եւ ոչ ոք ունի առ այդ պատասխանի։ Եւ ի յայս բան՝ հարկանեն զժամ երեկոյին. երանելի այրն Աստուծոյ Յովհաննէս՝ գնայ ի ժամ աղօթիցն. եւ նոքա գնան ուստի եկինն։

Իսկ ետ աւուրց ինչ ստուգեալ գիտացին՝ որ փեսայ մեծ փիլիսոփային էր, (որ պարսից բարբառով ասի՝ Շեխալեսլամ) եւ որդի նորա, զորս թաքնաբար նա առաքեալ էր՝ զի վերահասու լեալ տեղեկասցեն զգիտութեանց եւ զշնորհաց երջանկաբաստ վարդապետին մերոյ՝ եթէ կարիցեն ընդդէմ ունել. եւ ապա աներկիւղ վիճեսցեն առաջի Արքային վասն հաւատոյ։ Իսկ յորժամ ստուգիւ չփորձ առին զնմանէ, եւ հաւաստեաւ գիտացին թէ յոյժ առաւել ճոխագոյնս պերճացեալ է ի յիմաստութիւնս գիտութեանց. ուստի նուաճեալք նահանջեցան ի խորհրդոց իւրեանց, եւ ցրուեցաւ իսկ ամբարտակն չարութեան ի սրտից նոցա՝ զօրութեամբ Տեառն Ամենակալին, եւ ի ձեռս սքանչելւոյ Առն Աստուծոյ մեծի վարդապետին մերոյ՝ ըստ այնմ, Տէր ցրուէ զխորհուրդս հեթանոսաց եւ այլն։

Յետ այսորիկ իբրեւ զերկամ մի անցանէ՝ դարձեալ գայ արքայն Հօսէն բազում զօրօք, եւ յոգնակի խմբիւք ի դուռն հրաշակերտ վանացս նորոյ Ջուղայի. եւ զայն զոր ունէր ի սրտի՝ կամէր յայտնի բացերեւոցել առ ի հաւանութիւն ածել զազգս հայոց ի կրօնս իւրեանց։ Եւ յորժամ ի լու լինի թէ՝ Արքայն ինքնին եկեալ է, փութապէս ելանեն ամենայն վարդապետք վանացս ի դուրս, եւ երկրպագութիւն մատուցանեն  նմա՝ ըստ օրինի արքայից։ Եւ յետ բազում ինչ խօսից ընդ վարդապետսն մեր, գայ ապա ուրացող զաբեղայն Յոհան՝ (որոյ անունն ըստ պարսկական դենին՝ կոչիւր շեխմումին եւ կամ մահմատ ալի բէկ) եւ մատոյց զերկրպագութիւն ի վերայ երեսաց իւրոց։ Եւ արքայն ապա սկսանի զնա գովել ընդ նախարարս իւր թէ՝ այսպիսի եւ այնպիսի գիտութեամբ իմաստնացեալ է ի գիրս մեր, եւ յոյժ կորովամիտ ի հանճարս եւ ի գիտութիւնս գրոց։ Եւ ապա հացանէ ցնա թէ՝ դաս առնո՞ւս։ Եւ նա ասէ յամենայն աւուր։ Արքայն ասէ՝ ընդ սոսա երբէք իսկ վիճաբանես թէ ոչ։ Եւ նա ասէ՝ յամենայն աւուր։ Ասէ արքայն՝ այժմ առաջի իմ արկ զվիճաբանութիւնս, զի եւ ես տեսից։ Եւ արքայն Հօսէն ակն արկեալ առ առ Յօհաննէս վարդապետն՝ որ բացագոյն քան զամենեսեան կայր. ասէ դոքա ի բաց կացեն, եւ դու մատիր յառաջ, եւ խօսեա ընդ նմա։

Յայնժամ անօրէն ուրացողն այն՝ նախ զայս յառաջ արկանէ թէ՝ ընդէ՞ր զմարգարէն մեր ո՛չ ընդունիք։ Արդ՝ գրէ երանելի վարդապետն Յոհաննէս թէ՝ այսու կրկին խոր փորեաց առջի իմ. կամ ասացից սուտ է, եւ կամ թէ ասացից՝ ընդէ՞ր ո՛չ հաւատամք։ Եթէ զառաջինն ասացեալ էի՝ հարկիւ բարկացուցանէր արքայն. եւ զամենայն նախարարսն, եւ զներքինիսն, եւ ածէր փորձանս ի վերայ մեր, իսկ եթէ զերկրորդն ասէի՝ յայնժամ ասէր թէ՝ մատո՛ իսկ դաւանութիւնս առաջի արքային։ Բայց մարդասէր սուրբ Հոգին Աստուած, նոյն ժամայն բանայ զբերան երանելւոյն, եւ համարձակութեամբ մատչի ընդ յառաջ, եւ խօսիլ ընդ նմա սկսանի եւ ասէ։ Արդ՝ իրն որո՞վ ճանաչի, եւ իմանի. եթէ ոք կամիցի ըմբռնել։ Եւ նա ո՛չինչ խօսէ։ Եւ ասէ վարդապետն՝ դու որ ո՛չ ետուր պատասխանի՝ ես ասացից. ամենայն ինչ սահմանաւ ըմբռնի։ Արդ՝ ասա ինձ՝ զի՞նչ է սահման մարգարէի։ Եւ նա դարձեալ՝ ո՛չ ինչ տայ նմա պատասխանի։ Ասէ վարդապետն ընդէ՞ր ո՛չ ասես ինչ. դու որ զառարկութիւն ո՛չ գիտես եւ զայդոսիկ ո՛չ իմաանս, ապա ընդէ՞ր առարկես։ Յայնժամ ասէ վարդապետն՝ ահաւասիկ մեք ըստ հրամանին Աստուծոյ, սահմանաւ ճանաչեամք զմարգարէսն, եւ յետ այնորիկ նշանագործութեամբ, եւ ապա ընդունիմք զնա. որպէս զՄովսէս, զԴաւիթ, եւ զայլ մարգարէսն յայնժամ եւ բանից նոցա հաւատամք։ Եւ արդ՝ ունիմք զբանս նոցա ի մեզ, եւ նոքօք վարեմք. վասն զի սահմանաւ, եւ նշանագործութեամբ հաստատեալ եմք եւ գիտեմք զնոսա  ճշմարիտ մարգրէ։ Յորժամ ասէ Շեխմումինն այլագունեալ դիմօք ցնա՝ նոքա բարձան ի միջոյ, եւ այլ եսո՛չ հարկ ընդունել զբանս նոցա։ Զայս ասաց՝ զի առաւել հաճոյ թուիցի յամենեցունց։ Ապա ասէ երանելի վարդապետն մեր ցնա՝ զի՞նչ գրաւական առ դիցես՝ եթէ ես ըստ խելաց, ըստ բանականութեան հաստատեցից՝  որք ո՛չ են ի բաց բարձեալ մարգարէութիւնքն, այլ հաստատուն կան եւ մնան, եւ ընդունելի է բան նոցա միշտ։ Իսկ նա առ այս՝ ո՛չինչ տայ նմա պատասխանի։ Ասէ վարդապետն՝ ես ո՛չինչ ունիմ բաց ի գլխոյս. եւ դու եւս զգլուխ քո դիր գրաւական։ Եթէ ես հաստատեցից զմարգարէութիւնս նոցա, դու լիցիս գլխապարտ, եւ թէ ո՛չ՝ ես եղէց գլխապարտ։ Իբրեւ զայս ասէ՝ դեղնութիւն կալաւ զերեսս նորա, եւ դողումն ի մարմնի նորա. եւ ո՛չինչ տայ պատասխանի։ Ասէ վարդապետն ցԱրքայն՝ Տէր իմ, սա ո՛չինչ տայ պատասխանի. բայց եթէ կամիցի արքայդ արքայից՝ ես հաստատեցից ըստ ելաց, եւ բնական բանականութեամբ։ Ասէ Արքայն՝ հրամա՛ն է քեզ՝ ասել, եւ հաստատել։ Այնուհետեւ ասէ վարդապետն արքային՝ Տէր իմ արքայ՝ Միակերպութիւն Աստուծոյ՝ ըստ բանականութեան է. եթէ ըստ գրոց մարգարէից։ Ասէ Արքայ՝ ըստ մարգարէից վկայութեանց. վասն զի թէ ըստ բանականութեան լինիւր՝ ամենայն ազգաց եւ ազանց բանականութիւն միեւնոյն է, բայց հաւատալն յԱստուած՝ որ մի Աստուած է, ո՛չ է միեւնոյն. այլ զի գոն՝ որ արեգակն Աստուած պաշտեն, եւ այլք զլուսինն՝ եւ զաստեղս, եւ այլք այլ ինչ՝ որ է բազմաստուածութիւն. որպէս յայտ է ի կռապաշտսն։ Ասէ վարդապետն՝ մարգարէն այն՝ որ զայդ ասացեալ է, նշանօք եւ արուեստիւք՝ որ յայնժամ հաւատացուցեալ է. ի սերկեանս՝ եւ ի նարդեանս միեւնոյն միակերտութիւնն  խոստովանի Աստուածապաշտիցն, թէ այլ եւ այլ է։ Ասէ արքայ՝ որպէս յայնժամ, նոյնպէս եւ այժմ խոստովանիմք մի Աստուած գոլ, եւ ո՛չ բազում. զի կրկնակի ինչ է՝ կամ մի է. եւ կամ բազմութիւն. որովհետեւ մարգարէքն նշանօք, եւ սքանչելեօք, եւ մանաւանդ բանականութեամբ՝ զբազմաստուածութիւնն բարձին, եւ զմի Աստուած գոլն այն է՝ զոր այժմ եւ մեք խոստովանիմք. վասն զի ուր մի գոլն է՝ բազմութիւնն տարաբարձեալ է, եւ անդրադարձապէս։ Ասէ վարդապետն մարգարէն Մովսէս ասաց՝ Լո՛ւր Իսրայէլ՝ Տէր Աստուած քո, Տէր մի է։ Սա գլուխ մարգարէից էր՝ որ զայս ասաց ընդդէմ Փարաւոնի, եւ յեգիպտացւոցն՝ որք նոքա բազում աստուածս պաշարէին. արդ՝ զնոյն մի Աստուածն՝ զոր նա քարոզեաց եւ հաստատեաց, զնոյնն հաւատասցին միւս մարգարէքն՝ որք զկնի եկին. եթէ զայլ ոք, եւ կամ բազմաստուածութի՞ւն։ Ասէ արքայ՝ զնոյն մինն՝ զոր Մովսէս ծանոյց ընդդէմ փարաւոնի, եւ եգիպտացւոց բազմաստուածութեանն։ Եւ նա ասէ՝ զնոյն մինն այժմ ասեմք ամենայն Աստուածապաշտք. եթէ բազմաստուածութիւնն փարաւոնի, եւ եգիպտացւո՞ցն։ Ասէ արքայ՝ զնոյն մինն՝ որպէս ամենայն մարգարէքն խոստովանեալքն են՝ եւ ասացեալ, եւ հաստատեալ. զնոյն մինն՝ եւ մեք խոստովանիմք ընդդէմ ամենայն կրաապշտից։ Եւ նա ասէ՝ ուրեմն՝ կայ եւ նմայ զնոյն մի Աստուածն խոստովանիլ յամենեցունց՝ յանցեալն ի ներկայս, եւ յապառնոջն, եւ ո՛չ այլ եւ այլ։ Ասէ արքայ՝ այդպէս է՝ յաւիտեան, եւ յաւիտեանս՝ յաւիտենից. ո՛չ այլայլի ի միութենէն, եւ ո՛չ փոփոխի ի միութենէն, այլ կայ եւ մնայ նոյնպէս։ Ասէ վարդապետն՝ ուրեմն՝ կայ եւ մնայ զասացեալն ի մարգարէէն, եւ ո՛չ անցանէ յաւիտեան։ Ասէ արքայ՝ յայտնի է որ այդպէս է, եւ ո՛չ անցանէ։ Ասէ վարդապետն՝ ահա սա ասէ թէ՝ անցեալ է, եւ բարձեալ է մարգարէութիւնքն՝ որք ո՛չ եւս պիտոյանան, եւ ո՛չ ածի ի գործ. արդ՝ եթէ անցեալ է եւ բարձեալ՝ աապ զիա՞րդ զնոյն ասեմք, եւ խոստովանիմք, զոր թուի թէ՝ եւ ինքն եւս խոստովանեսցի զնոյնն՝ զոր ասացեալք են սրբազան մարգարէքն։ Ասէ արքայ արտաքոյ խելաց խօսի դա. յայտնի ներ երեւի՝ որ ո՛չ է ուղիղ խորհուրդ դորա, այլ թիւր. զի ուրանայ զասացեալսն ի մարգարէից։ Ասէ վարդապետն՝ աստուած ասաց յաւետարանն սուրբ՝ դիւրին է երկնից եւ երկրի անցանել, քան նշանախեցի մի անկանել ի մարգարէիցն, եւ սա ասէ թէ՝ բարձեալ են մարգարէութիւնքն, եւ բանք նոցա։ Ասէ արքայ՝ յայտնի ներ երեւի՝ որ զօրէնս ինչ ո՛չ ունի. այլ վերեւութաբար ունի զոր ինչ ունի։ Ապա ասէ՝ ոմն ի մեծագունից ներքինեացն զվարդապետն մեր թէ՝ հայր արքայից արքայիս որ մեռաւ՝ կարո՛ղ է սա՝ որ այժմ գահերեցս, եւ արքայ արքայից՝ տալ նոր իմն պատգամ, եւ պատուիրան, եթէ ո՞չ։ Ասէ վարդապետն՝ այժմս կարո՛ղ է. բայց նա մինչ կենդանի էր՝ ո՛չ ոք կրաէր տալ։ Ասէ ներքինին՝ մեռաւ նա՝ եւ գնաց. այժմ սա՛ է թագաւոր։ Եւ նա ասէ՝ կարո՛ղ է։ Ասէ ներքինին՝ նոյնպէս եւ ի մեռանել մարգարէին առաջնոյ, ի միւսն որ գայ զկնի նորա՝ կարո՛ղ է նոր եւս պատգամ եւ պատուիրան տալ։ Եւ նա ասէ՝ պատգամն թագաւորին է. եթէ տանողի՞ն։ Ասէ ներքինին՝ Արքայի՛ն է։ Եւ նա ասէ՝ պատգամաց տուողն՝ ուրեմն արքայն է, եւ ո՛չ բերողն. նոյնպէս եւ պատգամն Աստուծոյ որ տուաւ մարգարէին՝ Աստուծոյ է, եւ ո՛չ մարգարէին։ Այսպէս է, եթէ ո՛չ։ Ասէ ներքին՝ այդպէս է։ Եւ նա ասէ՝ նոյն թագաւորն Աստուած՝ որ զպատգամն ետ մարգարէին՝ կենդանի է, եթէ մեռաւ. եւ եկն այլ ոմն Աստուած՝ որ նոր պատգամն տա՞յցէ։ Ասէ ներքինին՝ կենդանի՛ է Աստուած պատգամաց տուողն. բայց մարգարէն նոր է։ Ասէ վարդապետն՝ կարո՛ղ է մարգարէն առանց Աստուծոյ նոր իմն պատգամ տալ ըստ ինքեան. զո՛ր օրինակ որ որքայս կենդանի է՝ պատգամաբարն նոր պատգամ տալ առանց թագաւորի՞ս։ Ասէ ներքինին՝ ո՞չ։ Եւ նա ասէ՝ յոյժ ուղիղ ենթադատեցիր. բայց ես ըստ խելաց հաստատեցից զասացեալ այո՞յն քո։ Ասէ ներքինին՝ ո՞րպէս։ Եւ նա ասէ՝ յայտնի՞ է ամենեցունց՝ որ յորժամ ազնիւ արքայս կենդանի է, եւ կամիցի պատգամ ինչ առաքել ուրեք՝ ձեռամբ միոյ առաքէ զոր ինքն կամի. ուրեմն՝ պատգամաց տուողն այլ է՝ որ է արքայս, եւ կենդանի է, եւ բերող պատգամին այլ. եւ կարողութիւն պատգամաց տուողին է՝ եւ ո՛չ տանողին, եւ տանողն ո՛չ ինչ ոնի իշխանութիւն ի վերայ  պատգամին. եւ ամենայն իշխանութիւն արքայիս է, եւ ո՛չ տանողին։ Նոյնպէս եւ Աստուած՝ որ թագաւոր է թագաւորաց, եթէ կամիցի զպատգամս իւր առաքել ուրեք՝ զոր ոք եւ կամի ի ձեռն նորա առաքէ. ուրեմն՝ առաքողն այլ առաքելոյն, եւ զոր ինչ իշխանութիւն որ ենթադատի՝ առաքողին աստուծոյ է, եւ ո՛չ առաքելոյն՝ որ մարգարէն. եւ որպես արքայս որ միշտ կենդանի է՝ սորա է տալ պատգամ, եւ ո՛չ այլ ումեք։ Արդ՝ այսպէս է, եթէ ո՛չ։ Ասէ ներքինին այո՞։ Եւ նա ասէ՝ նոյնպէս  է եւ Աստուած՝ որ առաքող է մարգարէի, եւ ամենայն իշխանութիւն Աստուծոյ է՝ որ զնա առաքէ, եւ ո՛չ մարգարէին՝ որ պատգամաբեր է։ Ասէ ներքինին՝ որպէս արքայն տայ իշխանութիւն՝ որ զպատգամն բերէ, թէ բան ինչ գուցէ նա հոգասցէ. նոյնպէս եւ մարգարէն։ Եւ նա ասէ՝ բարւոք ասացեր։ Ուրեմն՝ որպէս իշխանութիւն արքայիս է՝ որ ետ զայն իշխանութիւն, եւ ո՛չ պատգամ տանողին՝ որ զի՛նչ եւ կամիցի արասցէ. այսինքն՝ նոր նոմոս, եւ կամ նոր պատգամ, եւ պատուիրան գրեսցէ՝ որ կենդանի է արքայն իւր, եւ թէ բան ինչ գուցէ՝ ծանուցանէ Տեառն իւրոյ արքայի. յայնժամ նա որ թագաւորն է նորա. նոր պատգամ ինչ գրէ զոր ինչ եւ կամի։ Այսպէս է եթէ ո՞չ։ Ապա ասէ եւ արքայն՝ այդպէս է. զոր ինչ ես գրեմ նա այնպէս առնէ, եւ ո՛չ է պատգամմմմ տանողն՝ զոր ինչ եւ կամի նոր պատգամ գրէ. որ այդպէս առնէ՝ գլխապարտ լիինի։ Ասէ վարդապետն՝ այսպէս եւ մարգարէն՝ ո՛չ եթէ պատգամն նոր մարգարէին է տալ այլ Աստուծոյ՝ որ առաքեացն զնա։ Վասն զի եւ Մովսէս նախամարգարէին եւս այսպէս առնէր՝ որ պատգամաբերէր յԱստուծոյ, զոր ինչ Աստուած հայր պատգամ, զայն խօսէր՝ եւ պատմէր ժողովրդեանն, եւ յինքենէ ո՛ ինչ առնէր. եւ զոր ինչ լսէր ի ժողովրդենէն՝ զայն տանէր առ Աստուած, եւ ո՛չ յինքենէ ինչ ասէր։ Այսպէս առնէին եւ այլ ամենայն մարգարէքն՝ որ եւ ո՛չ մազի միոյ չափ ո՞չ կարէին առնել ինչ. որպէս եւ գրե՛ալ է յԱստուածաշունչն՝ այր մի՝ ի շաբաթու փայտ քաղեաց, եւ բերեալ առ Մովսէս թէ՝ զի՞նչ արասցեն, եւ նա ո՛չ իշխեաց առնել ինչ. այլ ասաց՝ մնացէ՛ք, մինչեւ հարցից զՏէր, եւ իբրեւ էհարց՝ հրամայեաց քարկոծել։ Տեսանե՞ք իսկ զի ահա այսու փոքու բանի՛ս ո՛չ իշխեաց նոր ինչ ասել, այլ կարոտացաւ հարցանելոյ զՏէր. այսպէս առնէին ամենայն ճշմարիտ մարգարէք՝ որք յանձնէ ո՛չ ինչ կարէին առնելնոր ինչ, զի կենդանի էր տուող պատգամին՝ որ թագաւորն էր թագաւորաց։ Արդ՝ ի փոփոխիլ պատգամաբերին՝ ո՛չ է հարկ, թէ հատգամացն, եւ կամ պատգամաց տուողին եւս փոփոխումն լիցի. այլ որքան՝ պատգամաց տուողն է՝ անփոփոխաապէս, պատգամն եւս նոյնպէս է։ Բայց փոփփխումն՝ պատգամաբերինն է, եւ ո՛չ պատգամաց տուողին, եւ կամ պատգամաց նորին։ Զո՛ր օրինակ ասացաւ թէ՝ Մովսէս ասաց. Լո՛ւր Իսրայէլ, Տէր Աստուած քո՝ Տէր, մի՞ է։ Պատգամաբերս այս մեռաւ, եւ բարձաւ. բայց տուողն պատգամին՝ որ թագաւորն թագաւորաց էր, միշտ է նոյնպէս՝ որպէս եւ էրն։ Նոյնպէս եւ պատգամս այս՝ եւ որպէս մինչեւ ցայժմ ո՛չ փոփոխեցաւ, նոյնպէս մինչեւ ի կատարած աշխարհիս ոչ փոփոխի, վասն զի կենդանի է տուողն, որպէս ինքն ոչ փոփոխի, նոյնպէս եւ ո՛չ պատգամն իւր. բայց պատգամաբերն փոփոխի։ Ասէ արքայն՝ բարւոք ըստ խելաց, եւ ըստ բանականութեան բան բացատրեցեր։ Յայնժամ դարձեալ արքայն ցնախարարս իւր ասէ՝ զոր ինչ խօսի՝ ըստ հաւաքաբանութեան, եւ ըստ տրամաբանութեան ճանապարհի խօսի, եւ համեղ՝ եւ ըստ խելաց ծանուցանէ. թուի թէ՝ զգիրս հաւաքաբանութեան՝ եւ տրամաբանութեան զամենայն ի միտս իւր ժողովեալ ունի։ Իսկ իշխան, որ է քեալանթար գեղջս Ջուղայի՝ հեռի կայր ի մէջ երիվարացն կոչէ զնա, եւ նա դողալով գայ՝ եւ ահիւ երկրպագութիւն մատուցանէ նմա։ Ասէ ցնա արքայն՝ ո՞րպէս տեսանես զվարդապետն ձեր։ Եւ նա ասէ՝ ընդ հովանեաւ արքայիդ արքայից՝ բարւոք ուսեալ է զամենայն ինչ, եւ ըստ պահպանութեան Տեառնդ՝ ամենայն գիտութեամբ պանձալի է։ Ասէ արքայն՝ թուի թէ՝ եւ ի յեւրոպիայ ի ֆրանկս՝ ո՛չ գոյ նման սմա։ Եւ նա ասէ՝ այո՞ այդպէս է, որպէս հրամայեցաւ յարքայից։ Իսկ արքայն Հօսէն սակաւ ինչ հայի առ երանելին Յոհաննէս. եւ դարձեալ դառնայ եւ ասէ ցյառաջադէմ պաշտօնեայն իւր, այսինքն՝ ղուլարաղասաւոյն՝ ծածկաբար ի բազմացն։ Արժա՛ն է միով բանիւ հրամայել, թերեւս հաճեսցի գալ զօրէնս՝ եւ ի կրօնս մեր. եւ նա գլուխ խոնարհեցուցեալ ասէ՝ (նոյն գունակ թագնաբար). ո՛չ է կարելի։ Ասէ արքայն՝ երդնում յԱստուած, եւ ի գերեզման հօր իմոյ՝ եթէ լուիցէ ինձ, երկրորդ ինձ արարից։ Եւ նա ասէ՝ անհնարին է. մի՛ ընդ վայր լիցի բան արքայիդ, յորժամ ո՛չ ընկալցի։ Եւ վերստին դարձեալ հայի առ սքանչելի վարդապետն մեր յոյժ քաղցրահայեաց ակնարկութեամբ. եւ ապա գնայ ի պալատ իւր։

Դարձեալ՝ զկնի սակաւ ինչ աւուրց՝ գայ ոմն յոյժ իմաստասէր առ երանելին Յոհհաննէս, ի յազգէ պարսից. եւ յետ սակաւ ինչ խօսից՝ զայս ինչ առարկէ առ նա եւ ասէ։ Այր ոք՝ որ ո՛չ զԱստուած ճանաչէ, եւ ո՛չ մարգարէ, եւ կամիցի ճանաչել, եւ ինքն ամենեւին անասնասարաս՝ ո՛չ զգիտութիւնս ունի, եւ ո՛չ հանճար ինչ. որո՞վ կարես ծանուցանել զԱստուած, զի հաւատասցէ։ Ասէ երանելի Հայրն մեր՝ ամենայն շարժմամբ վայելո՛ւչ է զնա ի գիտութիւն ածել։ Եւ նա ասէ՝ ո՞րպէս։ Ասէ՝ յորժամ ի շարժելեացս խոկումն գայցէ, կարո՛ղ է զշարժողն ըմբռնել. քանզի յամենայն երեւելեաց՝ փութագոյն ունի ճանաչումն աներեւութին։ Ասէ զնա՝ որպէս։ Ասէ զո՛ր օրինակ գրիչս այս՝ որ ի ձեռին իմում է ահա շարժի. ի խոկումն գամք շարժողին, եւ մակացու լինիմք՝ որ ինքեամբ ո՛չ շարժի, այլ յայլմէ ունի զշարժումն։ Նմանապէս տեսանեմք՝ որ երկինք, եւ արեգակն,, եւ լուսին, եւ աստեղք ամենայն շարժին յարակայ. ուրեմն՝ յայտ առնեն թէ՝ գոյ շարժող շարժելեացս, որպէս գրչիս շարժումն՝ զշարժող ձեռն։ Ասէ նա՝ ինքեանք յինքեանց ունին զշարժումն, եւ ո՛չ յայլմէ. եւ ո՛չ որպէս գրիչդ՝ զոր ցուցեր։ Ասէ վարդապետն՝ անհնար է, եւ հեռի ի խելաց՝ թէ շարժողն շարժեալ լիցի, եւ կամ շարժեալն շարժող. զի առնչաբարեն՝ զի անհնա՛ր է թէ առնչութիւնն առանց միմեանց ասասցի։ Վասն զի առնչութիւն է՝ որ ի գոլ միոյն, միւսոյն գոլ ասացի, քանզի ընդ միմեամբք են՝ զո՛ր օրինակ ի գոլ որդւոյ՝ հարկաւոր է գոլ հօր, վասն զի առնչութիւն է ըստ սահմանի՝ որ ինչ է, այլոյ գոլասի։ Այսպիսի է շարժողն եւ շարժեալ, զի ուր շարժեալ գոյ, եւ թարց միմեանց անհնարին թէ գոլ միոյն՝ ո՛չ գուցէ միւսն, զի ուր շարժեալն իմաստասիրէ՝ ընդ նմա իմաստասիրի եւ շարժողն, քանզի համայնգամայն են։ Այս է համառօտ ծնուծումն՝ որպէս եւ գրչաւն ծանուցեալ եղեւ շարժող ձեռն։ Եւ նա ասէ՝ զայսոսիկ՝ զոր ասացեր, ի միմեանց շարժին. ապա զորս եւ սոցանէ հաւատալ պարտ է գոլ Աստուած։ Ասէ՝ որ շարժողն է ամենեցունց։ Զի կարգ եւ կանոն այս է՝ որ շարժելեօքն զշարժողն ըմբռնիցի. այդոքիկ ամենեքեան՝ զորս ասացեր՝ շարժեալք են, եւ զի՞րդ կարիցէ շարժեալն՝ շարժող գոլ։ Ասէ նա՝ զի թէպէտ շարժեալք են, շարժող եւս են։ Ասէ՝ այո՞ այդպէս է՝ որ շարժէ եւ շարժի, բայց ո՛չ իսկական շարժող՝ որ միայն շարժէ, եւ ո՛չ շարժի. այլ որ շարժէ զամենայն, եւ ինքն ո՛չ շարժիցի, նա միայն է շարժող՝ որ ո՛չ շարժի այլ շարժէ միայն։ Նա միայն է Աստուած՝ որ զամենայն շարժէ, եւ ինքն անշարժ մնայ։ Ասէ նա՝ այս ամենայն շարժեցելոց շարժող երկինքն՝ որ է երկինք  երկնից, նա շարժէ զամենայն, որ է առաջին շարժումն. ուրեմն զնա ընդունիլ պարտ է Աստուած։ Ասէ՝ դա եւս շարժի, թէ ոչ։ Ասէ նա՝ այո՛ շարժի։ Ասէ՝ հասարակ կանոն այս եղեւ եդեալ՝ թէ որ ամենայն շարժելեաց շարժողն է, որ շարժէ միայն՝ եւ ո՛չ շարժի, նա է իսկական շարժող. դա զոր դուդ ասացեր՝ որ երկինք երկնից՝ շարժող ամենեցունց, դա ինքն եւս շարժի. ուրեմն՝ գոյ եւ նմա շաժող։ Քանզի շարժի եւ ինքն՝ թէպէտ զայլս շարժէ, որ եւ ինքն եւս ըստ շարժելոցն է կարգաւորեալ. ուրեմն՝ եւ ինքն ունի շարժող, որ շարժէ միայն, եւ ո՛չ շարժի։ Զի թէ նա եւս շարժիցի՝ յանհունս ընթանայ, եւ ո՛չինչ ըմբռնի։ Այլ զի պա՛րտ է գոլ շարժող իսկական՝ որ առնչութիւնն ներ երեւիցի, որ շարժեալն շարժողէն շարժիցի, եւ համառնչութիւնն ներ երեւիցի. զի այս է կարգ եւ կանոն առնչութեանն։ Վասն այնորիկ առաջին փիլիսոփայքն՝ առնչութեամբ գտին զառաջին շարժողն, որ միայն շարժէ եւ ո՛չ շարժի. նոյնպէս եւ շարժեալն՝ որ միայն շարժի, եւ ո՛չ շարժէ. իսկ միջինքն նոյնպէս՝ որք շարժեն, եւ շարժին։ Զո՛ր օրինակ արարածն՝ որ առնչաբար գոյ առ արարողն, ո՛չ արարածն կարէ արարող գոլ, եւ ոչ արարողն արարած. այս է առնչութիւնն՝ որ առ միմեանս զգոլն ունին, եւ առ միմեանս ո՛չ փոփոխին։ Վասն որոյ եւ Արիստոտէլ ասաց՝ ըստ բնականին եւ ըստ խելաց՝ հարկ է զի իւրաքանչիւր ի շրջագայութեանց շարժեսցի ըստ ինքեան եւ յաւիտենական շարժողէն։Եւ դարձեալ ասէ՝ եթէ բանիւ, եւ եթէ թուով մի է նախկին շարժող էակն անշարժ։ Եւ դրաձեալ ասէ՝ քանզի է ոմն՝ մշտաշարժ շարժելեացն, նախկին շարժող էակն անշարժ։ Յորժամ ասաց նա՝ բարւոք է՝ այդպիսի ճանապարհաւ ճանաչել զԱստուած։ Ասէ՝ այլ իմն ըստ խելաց ճանապարհի, եւ ըստ բնական բանականութեան, որպէս զգիրս զայս՝ որ է ի ձեռս իմ, զի՛նչ ասեն ունի՛ գրող, եթէ ո՛չ։ Եւ նա ասէ՝ այո՞. վասն զի թարց գրչի ո՛չ է։ Ասէ՝ այսպէս եւ երկինք, եւ արեգակ, եւ լուսին, եւ աստեղք, եւ այլք. աղաղակեն թէ՝ արարիչն մեր արար զմեզ, եւ մեք ո՛չ էաք։ Դարձեալ՝ այլ իմն ըստ խելաց՝ Տունս այս յորս եմք, ունի շինող, եթէ ո՞չ Եւ նա ասէ՝ այդ բաւական է՝ որ զմիտս ունի։ Բայց զայս ասա՛ թէ՝ այսու որ ծանեաւ նա զստեղծողն իւր. զի՞ եւս հարկաւորի գոլ մարգարէի։ Ասէ ամենայն ինչ միջնորդութեամբ ճանաչի, եւ ծանուցեալ լինի՝ որպէս ասացաւ կանխաւ որ միջնորդութեամբ շարժեցելոցն՝ զշարժողն ծանուցեալ  եղեւ, եւ ըմբռնեցաւ ի խելաց թէ նա՛ է Աստուած։ Եւ դարձեալ՝ մի եւս միջնորդ պա՛րտ է գոլ՝ զի զկամս նորա ծանուսցէ, քանզի նա յամենեցունց ո՛չ տեսանի, եւ ո՛չ ընդ ամենեսեան խօսի, այլ ընդ մաքրագունիցն։ Զո՛ր օրինակ ո՛չ յամենայն քարինս ներ երեւի լոյս արեգականն, այլ յայնոսիկ՝ որք մաքունքն են որպէս յանդամանդն, (որ է յալմազն¤ ի յակինթն. (որ է եազութն¤ եւ ի զմրուխտն (այսինքն՝ զմրութն) եւ այլս այսպիսիս։ Նոյնպէս եւ ո՛չ յամենայն հողս, այլ որք ի հրահալելիսն մտեալք են որպէս յախճապակեայն, եւ կամ պլօրեղէնն, եւ այլք սոյնպիսիք։ Այսպէս եւ մարգարէն՝ որ մաքրեալ է յամենայնի, ի յայնս ներ երեւի լոյս եւ ճառագայթ Աստուածութեանն, եւ նովաւ ծանուցանէ զկամս իւր։ Զո՛ր օրինակ այրդ այդ զոր առարկեցար թէ ի յանապատէ, եւ ի լերանց եկեալ է յթագաւոր ո՛չ ճանաչէ, եւ յորժամ ծանեաւ՝ կամի զկամս նորա առնել, եւ թարց միջնորդի անհնար է, այլապէս եւ Աստուած։ Դարձեալ՝ այլ իմն ըստ խելաց՝ որպէս ի տրամաբանական հաւաքաբանութիւնս՝ եթէ ի մէջ նախադասութեան, եւ եզրակացութեան միջնորդ ո՛դ գուցէ, ուայն է։ Ասէ նա՝ որպէ՞ս։ Ասէ՝ զո՛ր օրինակ մարդոյ կենդանի գոլն թաքուն է՝ եւ ծածկեալ, այլ թէ կամիցիմ բացարեւոցել՝ զմիջնորդ իմն գտանեմ, որ յերկոցունց կողմանց հաղորդութիւն ունիցի. այսինքն՝ նախադասութեան, եւ եզրակացութեանեւ ապա թէ կարասցէ բացերեւոցել զայն՝ որ անգիտալին է։ Եւ նա ասէ՝ որպէս։ Ասէ՝ նախադասութիւննպարտ է՝ որ բովանդակն համայն գոլ երեւելի, եւ եզրակացութիւնն բովանդակապէս համայն գոլ անգիտելի՝ հակասաբար նախադասութեանն. իսկ միջնորդն՝ մի ինչ ի նախադասութենէն ունիցի, եւ մի ինչ յեզրակացութենէն եւ ապա ցուցցի զանգիտելին։ Զո՛ր օրինակ ասացի՝ Ամենայն մարդ ինքնակամ շարժի, եւ որ ինքնակամ շարժի, կենդանի է։ Ահա՛ կենդդանութիւն մարդոյն որ անգիտելին էր՝ գիտացեալ եղեւ ի ձեռն միջնորդին. ահա՛ հարկաւորեցաւ՝ որ միջնորդ պա՛րտ է լինիլ։ Այսպէս եւ մարգարէն՝ պա՛րտ է լինիլ  ի մէջ Աստուծոյ, եւ մարդոյ. զի զոր ինչ կամք Աստուծոյ է՝ նովաւ դիտասցի։Դարձեալ այլ իմն ըստ խելաց՝ որպէս արեգական եւ աչաց եթէ միջնորդ ո՛չ գուցէ, անհնար է տեսանել. այսպէս Աստուծոյ եւ մարդոյ եթէ մարգարէ ո՛չ գուցէ, անհնա՛ր է թէ տեսցէ ինչ զբարութիւնս Աստուծոյ։ Եւ նա ասէ՝ ո՞րպէս։ Ասէ՝ յօդ՝ որ ի մէջ արեգական, եւ աչացն է՝ լինի միջնորդ տեսութեան. ապա թէ ո՛ գուցէ միջնորդ օդն՝ ո՛չ ինչ կարէ տեսանել ակն։ Այսպէս է եւ մարգարէն՝ եթէ ո՛չ գուցէ, ո՛չ կարեմք տեսանել ինչ զԱստուածայինն։

Դարձեալ՝ միջնորդ է ջուրն ի մէջ երկրի եւ սերման, եթէ ո՛չ գուցէ՝ ո՛չ երկիրծնանի, եւ ո՛չ սերմն՝ բուսանի։ Նոյնպէս եւ մարգարէ եթէ ո՛չ գուցէ, երկիր՝ որ մարդկային բնութիւնն է՝ ո՛չ ծնանի, եւ սերմն՝ որ բանն Աստուած է ո՛չ բուսանի։ Բազումք են այսպիսիք ըստ խելաց, այլ համառօտագոյնս ասացէ՝ զի մի՛ ոք ձանձրասցի. ուրեմն հարկաւո՛ր է մարգարէն զի լինիցի։ Եւ նա ասէ՝ ի մէջ ստոց, եւ ճշմարտից, որո՞վք զանազանութիւն տեսանէ՛ք։ Ասէ՝ բանիւք, եւ նշանօք։ Ասէ նա՝ ո՞րպէս։ Ասէ՝ բանիւք այս է՝ որ համեմատ լիցի զասացեալն այլոց մարգարէից, զոր ինչ եւ ասասցէ. ընդ այնմ, նշան սքանչելեաց եւս ցուցցէ՝ որ ի վեր քան զխելս իցէ, եւ զոր ինչ յայնժամ ասասցէ՝ ընդունելի լիցի։ Ասէ նա՝ զի՞նչ է՝ որ ի վեր քան զխելս իցէ զանցեալն։ Ասէ՝ որպէս Քրիստոսի Աստուած ասացեալք են։ Ասէ նա՝ ո՞րպէս կարէ ոք ընդունել զայդ, որ Քրիստոս Աստուած իցէ։ Ասէ՝ որովհետեւ ընկալար զմարգարէն՝ պարտիս զոր ինչ ասասցէ ընդունիցիս. որպէ կոյր որ աչս ո՛չ ունիցի պարտի հետեւիլ այնմ որ ունի զաչս։ Եւ մանկանն՝ որ առ վարդապետ գնասցէ, եւ ընդուիցի կատարեալ գոլ նա քան զինքն, պա՛րտ է զոր ինչ ասասցէ վարդապետն ընդունիցի. եթէ ընթերցման, եթէ գրչութեան, եթէ հիւսնութեան, եթէ պատկերագրութեան, եւ թէ յայլ ինչ այսպիսեաց, եթէ ո՛չ ընկալցի զասացեալս վարդապետին՝ աշակերտն ունայն մնայ։ Այսպէս եւ մեք որ զմարգարէն ընկալեալ եմք՝ եթէ ի վեր քան զմեզ է կատարելութեամբ յամենայնիւ, պարտեմք ընդունիլ զասացեալս նորա զոր ինչ եւ ասասցէ. ապա թէ ո՛չ՝ ունայն մնամք իսկապէս յամենայնէ, եթէ ի վեր քան զխելս ասասցէ ինչ՝ պարտեմք  հնազանդիլ եւ ընդունել։ Քանզի զսքանչելիսն եւս զոր առնէ ի վեր քան զխելս է, որպէս ակամայ զսքանչելիսն զոր տեսանէ ընդունի. այսպէս պարտ է եւ զասացեալսն ընդունել։ Զի ի վեր քան զխելսէ՝ մեռելոյ կենդանանալ, եւ կուրի տեսանել, եւ այլ սոյնպիսի. յորժամտեսանէ ափ ի բերան լեալ ո՛չ ինչ կարէ ասել թէ՝ հի՞մ արդեօք եղեւ։ Նոյնպէս եւ ասացելոց նորա՝ պա՛րտ է հաւատալ, եւ ո՛չ ինչ ասել. որպէս եւ յաւուր միում այլոյ ուրեմն պարսկի մեծագունւոյ թէ՝ յորժամ մարգարէն սքանչելագործութեամբ հաստատեալ իցէ, եւ հաւատացեալ, պա՛րտ է զոր ինչ ասասցէ ընդունել. եթէ ո՞չ։ Իսկ նա յիրաւանցն ո՛չ վրիպեցաւ, այլ խոստովանեցաւ եւ ասաց. թէ որպէս ի սքանչելագործութիւնն ո՛չ ինչ կարէ ասել, նոյնպէս եւ բանից նորա ո՛չ ինչ պա՛րտ է ասել, զի այն եւս նշանագործութիւն համարել է. որպէս ի սքանչելագործութիւնն ո՛չ ինչ ասաց՝ յորժամ մեռեալն կենդանացաւ, այլ միայն ապշեալ զարմացաւ՝ որ մեռեալն կենդանացաւ. նոյնպէս եւ զասացեալն ի նմանէ պա՛րտ է ընդունել՝ որ ի վեր քան զխելս իցէ զասացեալն։ Եւ ես ասացի նմա՝ ուղի՛ղ դատեցար։ Զի եւ մարգարէլքն եւս այսպէս էին՝ յորժամ լսէին զպատգամ ինչ յԱստուծոյ, ապուշ մնային՝ որ ի վեր քան զխելս էին, եւ սոսկացեալ զարմանային. յորժամ լսէին թէ՝ գայ Աստուած ի յերկրի երեւիցի, եւ ընդ մարդկան շարժիցի, դողացեալ սքանչանային։

Որպէս Դաւիթ յորժամ լուաւ թէ՝ Աստուած ի Տաճարի իւրում յայտնի, եւ թէ՝ Աստուած մեր յայտնապէս եկեսցէ՝ սոսկացեալ սքանչացաւ եւ ասաց թէ՝ յետ գալստեան նորա թագաւորութիւնք երկրի ժողովեցան, եւ անցին ի միասին, ինքեանք տեսին այսպէս զարմացան, խռովեցան, սասանեցան եւ դողումն կալաւ զնոսա։

Սոյնպէս եւ մարգարէն Երեմիայ՝ եւ բարուք սոսկացեալ սքանչացան յորժամ լուան յԱստուծոյ, եւ պատմեցին թէ՝ Սա՛ է Աստուած մեր՝ ընդ որում ո՛չ համարեսցի այլ յետ յասորիկ ի յերկրի երեւիցի, եւ ընդ մարդկան շրջիցի. այս գիրք հրամանացն Աստուծոյ, եւ պատգամք ո րք մնան յաւիտեան. ամենեքեան որք թողուն զնա մեռանին, եւ որք ընդունին զնա ի կեանս կեցցեն։ Նոյնպէս եւ մարգարէն Ամբակում ասաց՝ Տէր զլուր քո լուայ, եւ երկեայ. հայեցայ ի գործս քո, եւ զարհուրեցայ։ Որ ի մերձենալ ամացն յայտնեսցիս, եւ ի հասանիլ ժամանակին երեւիցիս. եւ թէ՝ Աստուած ի թեմանայ եկեսցէ։ Եւ յորժամ զայսոսիկ լուաւ յԱստուծոյ, եւ ինքն պատմեաց՝ ասէ յետ այնորիկ, եւ յորժամ զայսոսիկ լուայ, եմուտ դողումն յոսկերս իմ, եւ ես յանձն իմ խռովեցայ։ Եւ այլ բազումք են՝ որք զայսպիսիս ասացին, զոր մի ըստ միոջէ գրելն ձանձրութիւն է. որ զայս տայ իմանալ մեզ, որպէս նախնումն ասացաւ թէ՝ որ ընդունի զմարգարէն, պա՛րտ է եւ զասացեալս զայսոսիկ եւս ընդունել՝ որ ի վեր քան զխելս է։ Եւ նա ասէ՝ եթէ ոք զպատճառս հարցանիցէ՞ թուի թէ՝ անմեղադրելի լիցի։ Ասէ՝ այդմիկ Աստուած տայ պտասխանի մարգարէիւն եւ ասէ՝ Մի՛թէ կարիցէ կաւն ցբրուտն հարցանել ինչ։ Բայց փոքր ինչ կարե՛մք զպատճառն իմանալ թէ՝ ընդէ՞ր պարտ էր ի յերկրի երեւիլ Աստուծոյ, եւ ընդ մարդկան շրջիլ, եւ թէ զիրա՞րդ անմարմին բնութիւնն կարէր երեւիլ։ Ասէ նա՝ ո՞րպէս։ Ասէ՝ բանն Աստուծոյ միաւորեցաւ ընդ մարդկայինս բնութեան, եւ ապա մարմնով երեւեցաւ. որպէս քան քո որ ըստ գրոյ միաւորիցի, որ անտեսանելին էր՝  կարեւոր եղեւ ի տեսանել, նոյնպէս եւ բանն Աստուծոյ. Ասէ նա՝ Աստուած ինքն միաւորեցաւ, եթէ Բանն իւր։ Ասէ՝ այդ անհնարին է, այլ բանն հնարաւոր. որպէս բանն քո որ գրի, այլ քեզ անհնա՛ր է թէ դու գիր լինիցիս։ Դարձեալ՝ հնարաւոր է որ լոյս արեգական ընդ յօդոյ միաւորիցի. այլ արեգական անհնարին։ Նոյնպէս եւ հոտ վարդին կարելի է թէ՝ միաւորիցի ընդ յօդոյ. բայց վարդին անհնարին։ Եւ նա ասէ՝ բարւո՛ք ծանուցումն է. բայց թէ վասն է՞ր եղեւ այդ։ Ասէ՝ վասն յանցանացն Ադամայ, զոր ճաշակեաց ի պտղոյն։ Ասէ նա՝ կարո՛ղ էր Աստուած իրօք ինչ զայդ գործել։ Ասէ՝ հիւանդին բժշկութեան պատճառն՝ կատարելեաւ  լինի, եթէ անկատարի՞ւ։ Ասէ նա՝ կատարելեաւ. քանզի անկատարիւ մահ մուծանի։ Ասէ՝ արարածք ամենայն առ Աստուած կատարեալք են, եթէ անկատա՞ր։ Նա ասէ՝ անկատար։ Ասէ՝ ուրեմն՝ բարւոք համարեցաւ Աստուած կատարեցաւ բառնալ զցաւս մեր, քան թէ անկատարիւ, զի բանն Աստուած՝ որ համագոյ եւ համաբնութիւն է ընդ Աստուծոյ, նովաւ կատարելեաւն յամենայնի բժշկեաց զմեզ։ Որպէս ասաց մարգարէն Դաւիթ՝ առաքեաց զԲանն իւր, եւ բժշկեաց զնոսա, եւ փրկեաց զնոսա յապականութենէ իւրեանց։ Որպէս եւ Աստուած եւս վկայեաց թէ՝ հայեցայ, եւ ո՛չ ոք էր որ օգնէր. զմտաւ ածի, եւ ո՛չ էր որ ի թիկունս հասանէր. փրկեաց զնոսա բազուկ իմ։ Նա ասէ՝ զի՞նչ էր փրկութիւնն։ Ասէ ըստ վկայութեան մարգարէից՝ ի ձեռաց սատանայի, մահու, եւ դժոխոց, եւ մեղաց. զի ոչ ոք էր յարարածոցս որ սուրբ գտանիւր իբրեւ զբանն Աստուծոյ։ Որպէս եւ ասաց մարգարէն՝ ոչ ոք է որ առնէ զբարի, եւ չէ՛ ոք մինչեւ ի մի՝ որ ազատէր յայսցանեաց։ Վասն այսորիկ Բան Աստուծոյ որ ի սկզբանէ է՛ր, առ Ստուած է՛ր, եւ Աստուած է՛ր, անարատ ըստ բնութեան՝ եւ համագոյակից Աստուծոյ, մարմնացաւ եւ փրկութիւն շնորհեաց։ Զայսոսիկ զոր ասացին եւ ծանուցին մարգարէքն՝ պա՛րտ է հաւատալ, եւ ընդունել. եթէ ոչ։ Ասէ նա՝ պա՛րտ է հաւատալ, որովհետեւ հաստատեալ է մարգարէութիւնք նոցա նշանեօք, եւ սքանչելեօք. զի որպէս սքանչելեացն ոչ ոք կարէ ասել ինչ՝ յորժամ մեռեալն կենդանացեալ տեսանէ, նոյնպէս եւ ոչ բանից եւ պատգամաց նոցա կարէ ոք ասել ինչ։ Ասէ՝ ինքեանք եւս զարմացան, որպէս եւ կանխաւ ասացի. եւ դողացին, եւ սոսկացին եւս։ Նա ասէ՝ վասն զի ի վեր քան զխելս լուան։ Նա ասէ՝ վասն այ դորիկ ասէք Քրիստոսի Աստուած, որ մարդկութիւնն ընդ բանին Աստուծոյ միաւորեցաւ։ Ասէ՝ այո՞. որ այս Քրիստոս կատարեալ միջնորդ եղեւ ի մէջ Աստուծոյ եւ մարդոյ, ոչ արպէս մարգարէքն որք անկատարք էին, զի ստեղծեալք էին. որպէս ասացաւ յառաջնումն թէ՝ ստեղծուածն առ Աստուած յամենայնի անկատար է. վասն այսորիկ համագոյակից եւ համաբնութենակից պարտ էր լինիլ յերկուց կողմանց, այսինքն՝ ստեղծողին, եւ ստեղծուածոյն, զի կատարեալ միջնորդ լիցի։ Ասէ նա՝ կարե՛ս ըստ խելաց ծանուցանե՛լ։ Ասէ՝ Բանն Աստուծոյ ըստ բնութեան Աստուած էր, քանզի նոյնագոյն է ըստ Աստուծոյ, որ թէ ոչ գուցէ՝ անկանի Աստուած յէութենէն, եւ լինիանբան, եւ այս է անհնարին. ուրեմն է համագոյ Աստուծոյ, եւ համաբնութիւն։ Նոյն բան որ միաւորեցաւ ընդ մարդկութեանս բնութեան, եւ եղեւ նոյն Աստուածն կատարեալ, մարդ կատարեալ. ուրեմն մի եւ Քրիստոսդ՝ ունի զկատարեալ Աստուածութիւնն, այսինքն՝ զԲանն Աստուած, եւ նոյնն ունի զկատարեալ մարդկութիւնն, որոյ ասի Քրիստոս, որ է իսկական միջնորդ։ Որպէս եւ հաւաքաբանութեամբ կարէ հաստատել՝ զի որպէս միջնորդն ոնի զբնութիւն նախադասութիւնն կատարելապէս, նոչնպէս եւ եզրակացութեանն. ապա թէ ոչ ունիցի՝ ոչ կարէ կատարեալ միջնորդ գոլ։ Որպէս յորժամ ասեմք՝ Ամենայն մարդ կենդանի է, ամենայն կենդանի գոյացութիւն է, ուրեմն ամենայն մարդ գոյացութիւն է։ Ահա՛ միջին նախադասութիւնն յայտնի ներ երեւի՝ որ յերկոցունց բնութիւնն ունի, այսինքն՝ մարդոյն՝ որ նախադասութիւնն էր, եւ գոյացութեանն էր որ եզրա՞կացութիւնն էր. ուրեմն՝ սա միայն է միջնորդ՝ որ զերկու զեզերսն ի միմեանս կապէ, այսինքն՝ նախադասութեանն, եւ եզրակացութեանն։ Այսպէս եւ Քրիստոս որ զերկու զեզերսն կապեաց ի մի, այսինքն Աստուծոյ, եւ մարդկութեանն միաւորութեամբ բնութեանցն՝ յայնժամ եղեւ կատարեալ միջնորդ՝ առաւել քան զընկերսն ի մէջ Աստուծոյ, եւ մարդոյ։ Որպէս ասաց՝ սրբազան Պօղոս՝ մի է՞ Աստուած. մի միջնորդ Աստուծոյ. եւ մարդոյ Յիսուս Քրիստոս։ Որովհետեւ մարգարէքն այսպէս ըստ խելաց եւս ծանուցին. ուրեմն պարտիմ հետեւել նոցա, եւ ընդունիլ զոր ինչ ասացին, որովհետեւ Աստուածապաշտք եմք։ Արդ՝ այս այր՝ որ խօսէր ընդ երանելւոյն  Յոհաննու, ապա կարի զարմացեալ ի վերայ անհուն շնորհեաց նորա, թողու զնա՝ եւ գայ ի տեղի իւր ուստի եկեալն էր։

Իսկ արդ՝ ո՞ ազնուական բաղձալի, մինչ հաճեցաւ կամք բաղձալւոյս իմոյ առ ի աստէն կարճ ի կարճոյ դրոշմել զայնս հարցմունս՝ զորս Արքայն Սլէման, եւ որդին նորա արքայն Հօսէն վասն Ամենասուրբ երրորդութեանն, եւ վասն անհաս մարդեղութեանն Քրիստոսի հարցին երանելւոյ Տեառն մերոյ Յոհաննու վարդապետին. վասն որոյ անվեհեր, եւ թարց իմիք խոչընդակի ձեռամուխ եղէ, եւ զայնս արտահանեալ ի լուսաբուղխ սոփերից նորա աստանօր արձանագրեցի։ Բայց տակաւին աղաչեմ, զի մի՛ գուցէ եպերեալ պարսաւեսցես զիս՝ որպէս զի ո՛չ կարգաւ ի վայր իջի, այլ խառն ի խուռն։ Մի եւ մի՛ իւրք զայս ինչ զմտաւ ածցես՝ քանզի կամեցայ ես զբովանդակ հարցմունս նորա ի գիրս իւր թողուլ ապաստան, զի որովք բարեպէս ընթերցեալ ի միտ առնուիր. բայց որովհետեւ ստիպեցիր զիս՝ զի եւ զայսոսիկ համառօտ վաղվաղակի քեզ ի մատենի աստ ծանուցանել, ուստի անդանդաղ երկամբ յանձն առի գրել, զի ամենայնիւ, եւ յամենայնի կատարող եղցէ  խորհրդոց սրտից քոց, լցուցանելով զփափագ եւ զիղձ կամաց քոց։

Բայց արդ՝ Շահ Սլէման արքայն յորժամ աւարտեաց զհարցումն  պատկերաց, որպէս ի վեր անդր զտարազ օրինակին գրեցի . յայնժամ ասէ ցվարդապետն մեր թէ՝ ասա՛ ինձ, զԱստուած ո՞րպէս ճանաչէք. մի, եթէ բազում։ Ասէ՝ թէ բնութիւնն թէ մի է եւ ոչ բազում։ Ասէ արքայ՝ որպէ՞ս։ Ասէ Ամենայն իր յերրեակս բաժանի ըստ խելաց, կամ հարկաւոր էութենէ, կամ կարելի, եւ կամ անկարելի. եւ այսոքիկ ո՛չ կարեն միմեանց ընկեր գոլ։Առաջինն՝ Աստուած է, երկրորդն՝ եղեալքս, երրորդն՝ անկարութիւն՝ որպէս ընկեր գոլն Աստուծոյ։ Ասէ արքայ՝ եւ ես եւս հարկաւոր էութիւն եմ այժմս. ուրեմն հարկաւոր է՝ զի Աստուած լինիցիմ։ Ասէ՝ այս հարակաւոր էմութիւն ես, բայց ո՛չ ըստ ինքեան, եւ ըստ բնութեան, այլ յայլմէ եղեալ, եւ յետոյ սկսեալ. այլ նա որ ինքեամբ ունի զգոլն իւր, եւ ինքնակայ է բնութեամբ, եւ ո՛չ յայլմէ՝ նա՛ է ըստ բնութեան հրակաւոր էութիւն, եւ նա է Աստուած, եւ ո՛չ նա որ յայլմէ։ Դու յայլմէ հարկաւոր եղեր, եւ ո՛չ ինքեամբ՝ եւ բնութեամբ. ուրեմն՝ ո՛չ կարես Աստուած գոլ։ Ուրեմն՝ նա է Աստուած՝ որ ինքնակայ էութիւն է, եւ ինքեամբ զգոլն իւր ունի. եւ ո՛չ դու որ յայլմէ ունիս, եւ հարակաւոր եղեր, եւ ո՛չ ինքեամբ՝ եւ բնութեամբ։ Վասն այսորիկ սորա մու ասի՝ որ ո՛չ գոյ եւս՝ սոսա, եւ ո՛չ բազում, եւ զի սա միայն է որ սոսա է, եւ ո՛չ գոյ այլ ոք. իսկ կարելին եւս մու է՝ եւ ո՛չ բազում, հակ նմին,, զի զոր ինչ յետ Աստուծոյ է՝ ըստ բնութեան մու է՝ որ կարելիասի եւ ստեղծուած։ Եւ ոչ Աստուծոյ որ հարկաւոր էութիւն է մու ասի, եւ թարց ընկերիե. նոյնպէս եւ կարելւոյ՝ զի ո՛չ կարեն միմեանց գոլ ընկեր։ Զի թէ Աստուծոյ զկարելին ասասցի՝ նա եղեալ է, եւ սա անեղ, եւ երկեակքս հակ միմեանց. ուրեմն՝ ո՛չ կարեն գոլ ընկեր միմեանց՝ զի մինն բնութեամբ անեղէ, իսկ միւսն բնութեամբ եղական։ Մինն՝ անժամանակ բնութեամբ, իսկ միւսն ժամանակաւ բնութեամբ. անժամանակն, եւ ժամանակաւորն բնութեամբ՝ անհնա՛ր է թէ՝ ընկերք լինիցին միմեանց, զի ընկեր այնս ասի՝ որ համաբանութիւն իցէ, եւ սոքա ո՛չ են սաս. ուրեմն՝ ո՛չ կարեն ընկեր գոլ միմեանց։ Ասէ արքայ՝ ես բազում անգամ զամենացունց լուեալ եմ որ Քրիստոսի Աստուած ասէք. եւ թէ սոսա իցէ՝ եւ ապա ընդե՞ր ո՛չ լինիցի ընկեր։ Ասէ՝ ճշմարիտ ի զոր հրամայեաց արքայ՝ որ Քրիստոս ճշմարիտ Աստուած է, բայց ո՛չ է ճշմարիտ թէ՝ ընկեր ասասցի։ Ասէ արքայ՝ ապա ո՞րպէս։ Ասէ՝ անհնարի՛ն է թէ՝ բանականութիւն արքայիդ՝ ընկեր ասասցի արքայիդ, վասն զի դու, եւ բանականութիւնդ մի մարդես՝ մի Տէր, եւ մի թագաւոր. այսպէս եւ Քրիստոս՝ որ ի բանէա Աստուծոյ, եւ ի մարդկութենէ միաւորեալ՝ ո՛չ կարէ ընկեր գոլ Աստուծոյ։ Ասէ արքայն՝ պարզաբա՛ր ասա. զի մակացու եղէց։ Ասէ՝ ամենայն մարգարէք սոսա ծանուցանեն՝ որ Քրիստոս ի բանէն Աստուծոյ է, եւ ի մարդկութենէ միաւորեալ. վասն այնորիկ որ յէութենէն Աստուծոյ է յառաջ եկեալ՝ համագոյ՝ եւ համաբնութեամբ Աստուած ասացին Աստուածաբան սուրբ մրագարէքն, եւ մեք եւս նոյնպէս ասեմք։ Ասէ արքայն՝ ահա՛ ասես ի Բանէն Աստուծոյ, եւ ի մարդկութենէ Քրիստոս՝ որ կատարեալ մի ինչ է. եւ զիա՞րդ ո՛չ իցէ ընկեր՝ զոր Աստուած ասէք։

Ասէ՝ անհնարին է թէ բանն որ ի սրտէ արքայէդ ելեալ, եւ ի քարտիսի գրեալ. ընկեր լինիցի արքայիդ. բայց կարէ ասիլ բանիդ քոյ՝ յէութենէդ քումմէ, եւ ո՛չ յայլմէ յէութենէ։ Այսպէս եւ Քրիստոս կարէ ասել ըստ բանին՝ յէութենէն Աստուծոյ համագոյաբար՝ եւ համաբնութենաբար յառաջ եկեալ, եւ ո՛չ այլաբանութենաբար, եւ ո՛չ յայլմէ. վասն այսորիկ Աստուած ասացին սուրբ մարգարէք, եւ մեք եւս որ ասեմք նոյնպէս, եւ ոչ ընկեր Աստուծոյ տալով։ Դարձեալ՝ բանականութիւն Արքայիդ՝ որ կատարեալ մարդ ես, ո՛չ է յետոյ քան զէութիւնդ. այլ համանգամայն։ Նոյնպէս եւ Բանն Աստուծոյ. ո՛չ է յետոյ քան զէութիւնն իւր. այլ համանգամայն՝ եւ համագոյաբար։ Վասն այնորիկ որպէս էութեանն Աստուծոյ անեղ ասի, նոյնպէս եւ բանականութեանն. որպէս էութեան Աստուած ասի, նոյնպէս եւ բանականութեանն, որհամագոյ է ըստ էութեանն՝ Աստուած ասի, եւ յետ ժամանակաց՝ որ իմաւորեալ է նոյնն ըստ մարդկութեանն եւս Աստուած ասի, որպէս բանականութեան արքայիդ։ Դարրրձեալ՝ որպէս բանականութեան արքայիդ՝ որ ըստ էութեանդ է, համագոյ էութեանդ ասի, եւ ո՛չ յետոյ, եւ այժմ եւս նոյնպէս ասի. այսպէս եւ Աստուած, եւ Բանն իւր՝ որքան է նոյնագոյութեամբ է, եւ նոյնաբնութիւն, եւ այժմ եւս որ միաւորեալ է ըստ մարմնոյն։ Որպէս բան արքայից արքայիդ՝ որքան ազնիւ էութիւնդ է, բանդ ընդ նմա է եւ անմեկնելի, եւ ընդ գրելդ նոյնպէս ընդ գրոյն է անմեկնելի. զի եւ ընդ գրոյն միաւորեալ է անբաժանաբար, նոյն բանն որ ի քեզէ, նոյնն եւ ի գիրն տեսանի անմեկնելի։ Զի եւ ի Պետրոս եւս ենթադատեա՛, թէ յինքեանէ նոյն է, եւ թէ ի գիրն է եւս նոյն է, եւ ո՛չ այլալեալ, եւ ո՛չ փոխեալ, եւ թէ տարաբաժանիցի ըստ մակամտածութեան ինդ՝ ի յէութենէն, եւ ի գրոյն, համանգամայն լուծանին երկոքեանն, եւ յէութենէն եւս անկանին եւ փոփոխին։ Այսպէս իմա՛ եւ յԱստուած, որոյ Բանն միաւորեցաւ ընդ մարմնոյն. յինքեանէ, այսինքն՝ յԱստուած, եւ ի մարմնի, այսինքն ի մարդկութեանն, եւ թէ ըստ մակամտածութեան ինչ տարաբաժանիցի՝ լուծանին երկոքեանն։ Աստուած, ըստ այնմ որ անբան իմանի, եւ մարդկութիւնն, ըստ այնմ որ Քրիստոս ո՛չ եւս կարէ գոլ. սոսա ծանուցինմեզ մարգարէք, եւ ինքեանք եւս ծանեան սոյնպէս՝ որ ո՛չ է հեռի ի խելաց։ Ապա ասէ արքայն Սլէման ընդ իմաստասիրին իւրոյ թէ՝ եթէ այսպէս ասեն, ո՛չ ինչ է վնաս։ Եւ այս՝ այսչափ բաւական լիցի զոր ի գրոց նորա հաւաքեալ հակրճիւ  մատենագրեցի. յետ յասորիկ գրեցից եւ զայնս հարցումն՝ որք եղեն ընդ ի Շահ սուլտան Հօսէն արքայէ առ երանելի վարդապետն մեր Յոհաննէս, եւ զպատասխանիս հարցմանց նորա՝ յոյժ համառօտ։

Արդ՝ յետ ինչ հարցմանց, ապա հարցանէ ցնա արքայն Հօսէն դարձեալ եւ ասէ՝ զի՞նչ տայ իմանալ ձեզ՝ որ երրեակ Աստուած ասէք. որ եւ անբանք եւս ո՛չ ասեն։ Ասէ՝ երիս անձինս ասեմք յԱստուած. բայց երրեակ Աստուած ո՛չ ասեմք. զի որ բազմաստուածութիւն ասէ. երկեակ, եւ կամ երրեակ, եւ կամ այլ աւելի զնա նզովեմք։ Ասէ արքայ՝ ո՞րպէս ասէք երրեակ անձինս՝ որ ո՛չ իցէ երրեակ Աստուածս. զի յայտնապէս երրեակ անձինքդ ասացեալ՝ երրեակս Աստուածս ցուցանեն։ Ասէ՝ բազում ինչ գոն՝ որ երրեակ է, եւ մի. եւ անդրադարձապէս։ Ասէ արքայ՝ զի՞նչ է որ այդպէս իցէ։ Ասէ՝ զո՛ր օրինակ արեգակն երրեակին չէ, եւ միակ. որպէս էութիւնն, լոյսն, եւ ջերմութիւնն։ Նոյնպէս եւ վարդդ՝ որ է է՛, ունի հոտ, եւ գոյն բայց մի վարդ է։ Արդ՝ երրեակ ինչ իմանալով յարեգակն, եւ ի վարդդ, ո՛չ երրեակ արեգակ, եւ ո՛չ երրեակ վարդ տայ մեզ իմանալ, այլ մի։ Ասէ արքայ՝ այդոքիկ պատահումն են, արդ ի բաց բառնիլ պատահման՝ ո՛չ ապականի ենթակայն. եւս յԱստուած ո՛ է պարտ պատահումն իմանալ, զի թէ իմասցի՝ հարկաւորի գոյութիւն գոլ։ Որովհետեւ Աստուած ո՛չ է գոյութիւն, եւ ո՛չ պատահումն պարտի գոլ ի նա։ Ասէ արդարեւ Աստուած ո՛չ է գոյացութիւն, եթէ պատահումն համահետեւիցի նմա. բայց իմացումն մեր տկարագոյն է՝ եւ անզօր, եւ թարց առարկի եւ օրինակի՝ դժուարաւ հասանիմք. որպէս եւ ասացեալ են մարգարէք ամենայն թէ՝ Աստուած գթած է՝ եւ ողորմած, զի թէպէտ սոքա եւս պատահումն են, այլ յորժամ սոքօք ըմբռեմք՝ եւ ճանաչեմք զԱստուած՝ պատահումն զայն ի բաց ընկերումք, զի մի գոյութիւն համահետեւիցի։ Ասէ արքայ՝ եւ ի գիրս մեր եւս յիշի՝ որ Աստուած ողորմած է եւ գթած, բայց ո՛չ պատահաբար՝ եւ բաղադրաբար իմանամք. այլ նոյնութիւն։ Ասէ՝ այո՞ այդպէս ճանաչեմք զԱստուած եւ մեք՝ որ ո՛չ պատահաբար է, այլ նոյնաբար զոր ինչ ասի նա։ Նոյնպէս եւ ես զօրինակն զոր ասացի՝ ո՛չ է աստուած այնպէս, այլ վասն ճանաչման ասեմք, զի յայտնի լիցի՝ որ երրեակ ինչ իմանի ի նա. բայց մի Աստուած է, եւ ո՛չ երրեակ։ Արդ՝ եթէ կամիցի արքա՛յդ արքայից՝ գոյացաբար օրինակօք եւս ծանուցից. զի իսկապէս՝ ծանիցես՝ որ երրեակ անձն է յԱստուածութեանն, այլ ո՛չ արրեակ Աստուած։ Ասէ արքայ՝ որպէ՞ս։ Ասէ՝ որպէս էութիւնդ քո պանձալի, բանականութեամբ, եւ կենդանութեամբ մարդ է. եւ թէ մու ի սոցա է ո՛չ գուցէ, անկատար մնայ։ Զո՛ր օրինակ ի Պետրոս՝ եթէ տարաբարձցի էութիւնն՝ չառնայ յո՛չինչ, եթէ բանականութիւնն՝ դառնայ անբան, եւ եթէ կենդանութիւնն դառնայ անկենդան. եւ սոսա բարձման միոյն՝ ապականութիւն է միւոյն, ընդէ՞ր վասն զի գոյացականքեն, եւ յերիցս յորս բարձցի՝ մարդկութիւնն ապականի, եւ այլ ո՛չ եւս մնայ մարդ։ Նոյնպէս ճանաչեմք եւ զԱստուած՝ որ յէութենէ, եւ ի   բանականութենէ, եւ ի կենդանութենէ մի մարդ է, այլ ոչ երեք մարդ. երրեակ է, եւ մի. մի է եւ երրեակ. այլ ոչ երեք Աստուածք, զի թէպէտ անձամբ զանազանեն, այլ Աստուածութեամբ մի են. որպէս օրինակն ցուցաւ ի Պետրոս։ Զի թէպէտ յէութենէ, ի բանականութենէ, եւ ի կենդանութենէ է, որ է երրեակ ինչ. այլ սակայն մի մարդ է, եւ մի Պետրոս, այլ ո՛չ երեք մարդ, եւ կամ երեք Պետրոս։ Ասէ արքայն՝ ասի եւ յԱստուած ամենկարող, տեսող, լսող, լրմամբ, եւ այլ սոյնպիսի. ընդե՞ր միայն երրեակդ ասէք։ Ասէ այո՞, Տէր իմ արքայ. բայց որ ինչ ի սահմանս Պետրոսի ելանէ՝ նա է հաստատիչ մարդկութեանն Պետրոսի, այլ սոքա միայն ի սահոանս ելանեն, վասն այսորիկ միայն ասին ի սահմանս, եւ ո՛չ նոքա. վասն զի սոքօք սահմանէ Պետրոս որ մարդ է, եւ ո՛չ նոքօք. զոր որպէս յօրինակն ասացի ի Պետրոս՝ էութիւնն, կենդանութիւնն, եւ բանականութիւնն՝ որ ի սահմանս նորա ելանէ՞՝ որ զնա մարդ առնէ. բայց լսողութիւնն, տեսողութիւնն, եւ կարողութիւնն՝ ո՛չ ելանէ ի սահմանս. վասն այնորիկ նոքօք ո՛չ սահմանեմք, եւ ո՛չ ասեմք։ Թէպէտ են գոյացութիւնք, բայց մարդկութիւնն ո՛չ հաստատեն ի դնելն, եւ ո՛չ ապականի ի բաց բառնիլն այլ նոցա գնելն հաստատին, եւ բաց բառնիլն ապականեն։ Որպէս ասեմք, Պետրոս է՛, կենդանի, եւ բանական, այլ ո՛չ ասեմք, տեսող, եւ լսող, եւ կարող։ Այսպէս եւ Աստուած՝ որ ինչ առ նա սահմանաբարէ ասեմք, որպէս ասացին սուրբ մարգարէքն ըստ խելաց. եւ որ ինչ արտաքոյ սահմանին է՝ թէպէտ ունի, այլ ո՛չ մուծանի ի սահմանն։

Ասէ արքայ՝ մի՞թէ ի սահմանս ելանէ Աստուած։ Ասէ՝ եւ ո՛չ իմիք. այլ վասն ճանաչման զիսկական էութիւնն նորա ասացի, որ անհնա՛ր է թէ՝ մու յերրակացս պակաս իցէ յԱստուած, Աստուած կատարեալ կարիցէ գոլ։ Որ զԱստուած կամի ճանաչեալ՝ պա՛րտ է երակաւս մի Աստուած գոլ, եւ ճանաչել, եւ որ պակաս ճանաչիցէ՝ անկատար է ճանաչումն. վասն այնորիկ ասաց Քրիստոս աշակերտացն՝ յորժամ մկրտիցէք զհաւատացեալս՝ այսպէս ուսուցանիցէ՛ք նոցա՝ պահել զԱստուածապաշտութիւնն՝ որպէս պատուիրեցի ձեզ. զմիանձն էութիւն հաւատալ, եւ զմիանձն բանականութիւն, եւ զմիանձն կենդանութիւն։ Էութիւնն ծնօղ բանականութեան, եւ բանականութիւնն ծանեալ յէութենէն՝ որ յերկոցունցս մինն ծնօղ, եւ միւսն ծնեալ համագոյաբար, եւ ո՛չ այլագոյաբար. վասն զի  բնութեամբ մի են՝ որք են անեղանելիք, եւ ո՛չ յետ եւ յառաջ միմեանց։ Ո՛րպէս որքան Պետրոս մարդ է՝ կենդանի է, ո՛չ էութիւնն նախ քան զբանականութիւնն, եւ ո՛չ բանականն քան զկենդանութիւնն, եւ սոքա քան զբնութիւնն. այլ համանգամայն, յորժամ կատարեալ մարդ է։ Այսպէս եւ զԱստուած ճանաչեմք, որպէս մարգարէքն մեզ աւանդեցին, եւ բանականութիւնս մեր ենթադատէ, այսպէս գոլ Աստուած, եւ այսպէս ճանաչել։ Ասէ արքայն՝ յոյժ ընդունելի է խելաց. վասն զի ամենայն ոք ընդունի՝ որ թէ մու ի սոցա է բարձցի է ճանաչմանէն Աստուծոյ, ո՛չ է իսկական ճանաչումն. մեք եւս ճանաչեմք՝ որ Աստուած է է՛, կենդանի, եւ բանական, ո՛չ սահմանաբար, այլ ճանաչաբար։ Բայց զայս եւս ասա՛ ինձ՝ զայդոսիկ որ ի Պետրոս իմաստասիրի, բաղադրաբար է, թէ ո՞չ։ Ասէ՜ այո՞ բաղդադրաբար է։ Ասէ արքայն՝ ուրեմն՝ եւ յԱստուած պա՛րտ է բաղադրութեան գոլ. որպէս օրինակդ ցուցեր։ Ասէ ի մարդս զոր ինչ իմաստասրիր՝ ամենայն բաղադրութիւն է, պատճառն այս է՝ որ զամենայն զոր ինչ ունի  յետ եւ յառաջ գոն միմեանց. որպէս նիւթն՝ քան զտեսակաւորութիւնն, եւ գոյակցութիւնն՝ քան զպատահումն, եւ զայլս այսպիսիս, եւ յորժամ գան սոքա ի միաւորութիւն՝ բաղադրութիւն ասեն։ Եւս սոքա կարօտք են միմեանց. զի նիւթն կարօտի տեսակաւորութեան՝ զի ի ներգործութիւն եկեսցէ, եւ տեսակաւորութիւնն կարօտի նիւթոյն՝ զի յէութիւն եկեսցէ. քանզի անհնա՛ր է եթէ թարց նիւթոյ՝ տեսակաւորութիւնն էասցի։ Եւ յայսցանեաց յամենայնէ՝ արտաքոյ է Աստուած. եւ վասն այսորիկ ո՛չ գոյ ի նմա բաղդրութիւն։ Ասէ արքայն՝ ըստ խեալց է, զի ըստ խելաց ասացեր։ Եւ զայս եւս ասա՛՝ ընկեր գոյ Աստուծոյ, թէ ո՞չ։ Ասէ՝ զայդ մարգարէիւն Եսայեաւ ասաց Աստուած՝ ո՞վ է իմ ընկեր՝ յառաջ կացցէ, եւ ձայն տացէ. քանզի անհնար է թէ ժամանկաւորաց ոք Աստուած լիցի բնութեամբ. զի ամենայն որ ինչ են՝ յետ Աստուծոյ են, եւ ստեղծուածք. զի՞նչ իցէ՝ որ հաւասար Աստուծոյ իցէ, որ կարասցէ գոլ ընկեր Աստուծոյ։ Ասէ արքայն՝ քաջայայտ է՝ որ Քրիստոսի Աստուած ասէք. ապա զիա՞րդ ո՛չ իցէ ընկեր։ Ասէ՝ Քրիստոս Բանն Աստուծոյ է, որ միաւորեալ է ընդ մարդկութեանս բնութեան. Բանն Աստուծոյ, ո՞րպէս կարէ լինիլ ընկեր Աստուծոյ։ Զո՛ր օրինակ բան արքայիդ՝ ո՛չ կարէ լինել ընկեր արքայիդ. նոյնպէս եւ բանն Աստուծոյ։ Ասէ արքայն՝ ո՞րպէս է Քրիստոս բան Աստուծոյ։ Ասէ՝ թէ մեք ամենեքեան՝ հլու եւ հնազանդ եմք ասացելոցն մարգարէից, նոքա այսպէս ծանուցին մեզ՝ թէ Քրիստոս յերկուց յէութեանց է միաւորեալ. այսինքն՝ ի բանէն Աստուծոյ, եւ ի մարդկութենէ, եւ վասն այսորիկ Աստուած ասացին սուրբ մարգարէքն, եւ մեք եւս ասեմք։ Զո՛ր օրինակ լոյս արեգական որ ընդ յօդոյն իմաւորեալ է՝ արեգակ, եւ լոյս կարեմք ասել. այդպէս եւ լոյս Աստուածութեանն՝ որ ընդ մարդկութեանն իմաւորեալ է, աստուած ասեմք։ Եւս՝ հուր որ ընդ երկաթոյ միաւորեալ է՝ երկաթոյն հուր կարեմք ասել, զի այրիչ է, եւ լուսաւորիչ. սոսա եւ Քրիստոսի Աստուած ասեմք, որ միաւորեալ է ընդ բանին Աստուծոյ։ Ասէ արքայն՝ ահա՛ դու յայտնապէս ընկեր Աստուծոյ հաստատեցեր. ապա զիա՞րդ ո՛չ է ընկեր. զի յայտնապէս զան Աստուած ասացեր։ Ասէ՝ որպէս ասացի թէ՝ անհնա՛ր է լուսոյ արեգական՝ ընկեր արեգական ասասցի, թէպէտ արեգակն ասասցի. սոսա եւ Քրիստոս՝ թէպէտ Աստուած ասեմ, անհնար է՝ թէ ընկեր Աստուծոյ լինիցի։ Որպէս անհնա՛ր է բանին քո՝ որ գրեալ է ի քարտիսի, թէ ընկեր արքայիդ ասասցի. այսպէս եւ Բանին Աստուծոյ՝ որ ընդ մարմնոյն միաւորեալ է, թէ ընկեր Աստուծոյ ասացի։ Ասէ արքայն՝ այդպէս է անկարծիք. որ զբանս իմ որ ի քարտիսին գրեալ է՝ ո՛չ կարէ ընկեր ինձ լինիլ. վասն զի ո՛չ է իբրեւ զիս։ Ասէ՝ որպէս բանն քո՝ ո՛չ է իբրեւ զքեզ, նոյնպէս եւ դուո՛չ կարես լինիլ իբրեւ զբանն քո. վասն զի մինն ծնօղ է, եւ միւսն ծնեալ, սոքա ո՛չ կարեն մի գոլ, այսու յատնական անձինքն։ Բայց ըստ բնութեան մի եւ համագոյ, ո՛չ այլ եւ այլ. զի թէպէտ ըստ անձանցն այլ եւ այլ, այլ բնութեամբ համագոյ՝ եւ միեւնոյն. որովհետեւ մի են ըստտ բնութեան եւ համագոյ, վասն այսորիկ Աստուած ասի  ծնօղին եւ ծնիցելոյն։ Որպէս պանծալի արքայիդ, եւ հօրդ ազնուոյ մարդ, զի ըստ մարդկութեան միբնութիւն է երկոցունցդ՝ որ կենդանի բանական էք. զի այս է սահման երկոցունցդ, եւ սահման արտայայտիչ բնութեան։ Բայց անձամբ զանազան, եւ այլ եւ այլ, որ դու պանձալիդ ո՛չ կարես հօր քոյ հայր լինել, եւ ո՛չ նա քեզ որդի լինել, այլ երկոքեանդ համաբնութեամբ մարդ, եւ ո՛չ առաւել, եւ ո՛չ նուազ։ Նոյն եւ յԱստուածութիւնն՝ ծնօղն, եւ ծնեալն, համագոյ եւ համաբնութեամբ մի Աստուած. այլ անձամբ այլ եւ այլ. զի անեղ են եւ անժամաանկ՝ որպէս ծնօղ միտքդ, եւ ծանեալ բանդ, եւ ո՛չ են առաւել եւ նուազ՝ յետ եւ յառաջ. այլ որքան Աստուած բանական է, եւ ո՛չ է երբեմն ի նա որ անբան իցէ, այլ որքան սա է, նա է. եւ որքան նա է, սա է անբաժանաբար։ Եւ նոյն բանն որ ընդ ծնօղին Աստուածոյ էր, նոյնն ի մարմնի միաւորեցաւ. եւ որ ի մարմնի միաւորեալ է, նոյնն է ընդ ծնօղին իւրոյ Աստուծոյ։ Ասէ արքայն՝ զի՞արդ մարթի այդպէս լինիլ։ Ասէ՝ ծանուցեալս այս ի մարգարէից՝ ո՛չ ի հեռի ի խելաց, որպէս բան քո Տէ՛ր իմ արքայ, որ գրեալ է ի քարտիսի. նոյնն է ի միտս քո, եւ նոյնն է ի քարտիսի գրեալ՝ քանակաւորեալ, ձեւացեալ, եւ որակացեալ, եւ ո՛չ այլ, անփոխադրապէս, եւ անայլայլաբար։ Այսպէս եւ բանն Աստուծոյ որ միաւորեցաւ ընդ մարմնոյ մարդկայնոյ, նոյնն է անմեկնելի ընդ Աստուծոյ ծնողին իւրոյ՝ որ էր անժամանակ եւ անեղանելի. եւ նոյնն է ժամանակապէս եւ անփոխադրաբար՝ եւ անայլայլաբար ի մարմնի միաւրեալ, քանակաւորեալ, ձեւացեալ, եւ որակացեալ։ Ասէ արքայն՝ ընդէ՞ր բանն Աստուծոյ մարմնացաւ, որպէս ասեսդ։ Ասէ՝ ընդէ՞ր եւ դու արքայդ արքայից զբանս քո գրես ի քարտիսի, եւ ձեւացուցանես, եւ որակացուցանես զծածկեալն՝ եւ զթաքունն յայտնես։ Ասէ արքայն՝ յաղագս խաղաղութեան, եւ բարձման խռովութեան, եթէ ուրեք ինչ լեալ իցէ։ Ասէ՝ յաւիտեան կեցցէ արքայ՝ վասն այդպիսի ինչ իրաց՝ Բանն Աստուած որ ծածկեալ էր ի միտս եւ ի սիրտս ծնողի իւրոյ Աստուծոյ. նախ մարգարէից յայտնեաց լսելով, եւ ապա մարմնով երեւեցաւ առ ի խաղաղութիւն տալ յերկիր, եւ բառնալ զխռովութիւնն,  որպէս ծանուցին մեզ մարգարէքն։ Յայնժամ ասէ արքայն ընդ նախարարս, եւ ընդ ներքինիսն՝ կարի գեղեցիկ ասաց ըստ խելաց, որպէս բանն իմ որ ի սրտի իմում է՝ ծածկեալ է եւ ո՛չ ոք կարէ իմանալ, եւ կամ տեսանել. այլ յորժամ ասացից՝ իմացեալ լինի ունկամբ, եւ յորժամ կամիցիմ գրել ի քարտիսի՝ յայնժամ ներ երեւի, եւ տեսանի։ Ուրեմն՝ նախնումն որ ծածկեալ էր ի սրտի իմում ո՛չ ոք իմանայր, եւ ո՛չ լսէր, եւ ո՛չ ոք տեսանէր. ըստ այսմէ անիմանալի, այլ յորժամ ասացից զնոյնն, եւ լսելի լինիցի, յայնժամ լինի իմանալի որ ունկամբ լուեալ եղեւ, այլ յորժամ կամիցիմ զնոյն անիմանալին՝ եւ անտեսանելին՝ տեսանելի առնել, գրեմ զնոյնն ի քարտիսի։ Այսպէս Աստուած, եւ բան իւր որ ծածկեալ էր յինքեան՝ անիմանայի էր, եւ յորժամ ասաց մարգարէիցն որ նոքա ունկամբ լուան, իմացան զանիմանալին, եւ յորժամ մարմնացաւ՝ յայնժամ տեսեալ եղեւ. ուրեմն՝ նոյնն էր անիմանալի՝ յորժամ էր յԱստուած եւ նոյնն իմանալի՝ յորժամ էր յԱստուած եւ նոյնն իմանալի եղեւ որ իմացաւ ի մարգարէիցն, եւ նոյնն տեսանելի եղեւ յորժամ միաւորեցաւ ընդ մարմնոյ։ Գեղեցկապէս ծանուցին մարգարէքն՝ որք արդարեւ խորհրդակիցք են խորհրդոցն Աստուծոյ։ Ապա ասէ արքայն արքայից Հօսէն դառնալով ցերանելի Հայրն մեր Յոհհաննէս՝ զի՞նչ էր խռովութիւնն՝ որ նա եկն, եւ արար խաղաղութիւն։ Ասէ՝ յերկինս խռովութիւն անկաւ՝ յորժամ սատանայ մարտեաւ ընդ Աստուծոյ, յորժամ ասաց՝ ելից բարձրացոյց, եւ եդից զաթոռ իմ յամպ, եւ եղէց նման բարձրելոյն. յայնժամ ահեղ թնդմամբ որոտաց յերկնից՝ յաճախեաց զփայլատակունս իւր, եւ խռովեցոյց զնոսա, եւ առաքեաց զնետս իւր եւ ցրուեաց զնոսա. յայնժամ անկան յերկնից ի բարձանց՝ ի խորս անդնդոց, եւ յանկանիլն ձգեաց զտուտն իւր եւ քարշեաց զերրորդ մասն աստեղաց, այսինքն՝ հրեշտակաց՝ որք ընդ նմա անկան յերկնից ի բարձանց, յերկինս այսպիսի խռովութիւն անկաւ։ Իսկ  յերկիր, պտղոյն ճաշակմանն Ադամայ եղեւ թշնամութիւն եւ խռովութիւն, յորժամ Ադամ զպատուիրանն Աստուծոյ եթող, եւ զպատուիրանս թշնամւոյն Աստուծոյ պահեաց. եւ ընկալաւ, մինչ զի արտաքսեցաւ ի փառակենցաղ դրախտէն. եւ այսպէս բազմանայր օր եւ աւուր մեղքն, յանցանքն, եւ անօրէնութիւնքն, մինչ զի ջրհեղեղեաւ կորոյս յամենեսեան , եւ ո՛չ ոք էր որ զխաղաութիւն շնորհէր, քանզի ամենեքեան մեղան. վասն այնորիկ Բանն Աստուծոյ մարմնացաւ, եւ արար խաղաղութիւն յերկինս եւ յարկրի։ Ասէ արքայն՝ կարող էր Աստուած ի ձեռն միոյ մրագարէի զայդ գործել։ Ասէ՝ ո՛չ ոք էր որ բնութեամբ անարատ գտանիւր, եթէ զայդ նովաւ շնորհէր. որպէս ասէ Սաղմոսն՝ Ո՛չ ոք է որ առնէ զբարի, եւ չէ՛ ոք մինչեւ ի մի։ Զո՛ր օրինակ ծառոյ արմատն՝ եթէ դառի իցէ. ամենայն որ ինչ ի նմանէ ելանէ դառն լինի. այսպէս արմատն ամենայն մարդկայինս բնութեան որ Ադամ էր, դառնացաւ ճաշակմամբ պտղոյն, եւ զոր ինչ ի նմանէ յառաջ եկն՝ ամենայն նոյնպէս դառն էր, եւ ո՛չ ոք էր որ առնէր զքաղցրութիւն։ Որպէս ասաց Սաղմոսն՝ Աստուած յերկնից նայեցաւ յամենայն որդիս մարդկան՝ տեսանել թէ՝ իցէ՛ ոք իմաստուն որ խնդրիցէ զԱստտուած, եւ ո՛չ ոք էր։ Զի ասաց թէ՝ Ամենեքեան խոտորեցան ի միասին եւ անպիտանացան. ո՛չ ոք է որ առնէ զքաղցրութիւն եւ չէ՛ ոք մինչեւ ի մի։ Եւ Աստուած ասաց մարգարէիւն Եսայեաւ՝ հայեցայ՝ եւ ո՛չ ոք էր օգնէր, զմտաւ ածի՝ եւ ո՛չ ոք էր որ ի թիկունս հասանէր, փրկեաց զնոսա բազուկ իմ։

Եւ դարձեալ ասէ մարգարէն Եսայիաս՝ Ո՛չ պատգամաւոր ոք, եւ ո՛չ հրեշտակ. այլ ինքնին Տէր եկեսցէ եւ փրկեսցէ։ Նշան գալստեանն այս է՝ որ կոյս զբանն Աստուած առանց սերման յղասցի, եւ ծնցի որդին Աստուծոյ եւ նոյնն մեզ տացի որդի, եւ կոչեսցեն զանուն նորա Էմմանուէլ։ Ասէ արքայն՝ զի՞նչ է Էմմանուէլ։ Ասէ՝ հելլենացւոց բարբառ է. Ասետարանն սուրբ մեկնէ՝ (որ է ընդ մեզ Աստուած)։ Այս առաջին նշան գալստեան նորա՝ որ անսերմն յղութեամբ ծնաւ Մարիամ զԲանն Աստուած, որ մարդկութեամբն Աստուած անուանեցաւ. վասն այնորիկ ասաց ընդ մեզ՝ զի ծանիցուք զնա մարդկութեամբն Աստուած, այսինքն՝ Բանն Աստուած որ միաւորեցաւ ընդ բնութեան։ Մարդկութիւնն որ ո՛չ էր Աստուած, յորժամ Բանն Աստուած ընդ մեզ եղեւ՝ մարդկութիւնն Աստուած անուանեցաւ. վասն այնորիկ ըստ հրամանին Աստուծոյ, եւ ըստ գրեցելոց մարգարէիս՝ Աստուած ասեմք Քրիստոսի։ Վասն զի կարելի է եթէ երկինք եւ երկիր անցցեն. բայց անկարելին գիտեմք, թէ հրամանն Աստուծոյ անցցէ, նոյնպէս եւ գրեալն ի մարգարէից անկցի՝ եւ ո՛չ կատարիցի։ Այս առաջին նշան գալստեանն Քրիստոսի՝ որ բանն Աստուած ի կուսէն ծնաւ առանց սերման առն։ Իսկ երկրորդ նշան գալստեան նորա այս էր, որ առանց՝ ո՛չ պատգամաւոր ոք, եւ ո՛չ հրեշտակ, այլ ինքնին Տէր եկեսցէ եւ փրկեսցէ. յայնժամ աչք կուրաց բացցին, եւ ականջք խլից լուիցեն, յայնժամ վազեսցէ կաղն իբրեւ զեղջերու, եւ պարզ լիցի լեզու ծանրախօսաց։ Վասն զի Աստուած մեր հատուցանէ զդատաստան, եւ հատուսցէ ինքնին եկեսցէ. եւ փրկեսցէ զմեզ։ Եւ Դաւիթ աաց Աստուած՝ Յայնժամ ասացի թէ՝ ահաւասիկ գամ ես. ի գլուխս գրոց գրեալ ի վասն իմ։ Ասէ արքայն՝ ո՞ր է գլուխ գրոց։ Ասաց՝ Աստուածաշունչն. զոր Մովսէս գրեաց։ Ասէ արքայն ո՞րպէս գրեալ։ Ասաց՝ ազդ արար Աստուած  Յակոբայ, եւ Մովսէս ի բերանոյ Յակոբայ, եւ Աստուծոյ գրեաց թէ՝ Մի պակասիցի իշխան ի Յուդայ, եւ մի՛ պետ յերանաց նորա, մինչեւ եկեսցէ նմա հանդերձեալն, եւ նա՛ է ակնկալութիւն հեթանոսաց։ Ասէ արքայն՝ թէ որոյ ցեղէ գալոց էր Քրիստոս զայն, յայտ առնէ, եւ զնա ակնկալութիւն հեթանոսաց ասէ՞։ Ասաց՝ այո՛ Տէր իմ արքայ։ Ասէ արքայն՝ զազգաբանութիւնն ունի՞ք։ Ասաց՝ սուրբ Աւետարանն պատմէ՝ յԱբրահամէ մինչեւ ի Քրիստոս՝ որ ի թագաւորական ցեղէ, եւ ի քահանայական, պա՛րտ էր ծնանիլ Բանն Աստուած. որպէս ասացին մարգարէքն Երեմիայ՝ եւ Բարուք՝ Սա՛ է Աստուած մեր, ընդ որում ո՛չ համարիցի այլ՝ յետ այսորիկ ի յերկրի երեւիցի, եւ ընդ մարդկան շրջիցի։ Այս գիրք հրամանացն Աստուծոյ, եւ պատգամք որք նման յաւիտեան։ Ամենեքեան որք ընդունին զնա ի կեանս, եւ որք թողուն զնա մեռանին։ Եւ մարգարէն Ամբակում ասաց՝ Տէ՛ր, զլուր քո լուայ, եւ երկեայ. հայեցայ ի  գործս քո եւ զարհուրեցայ։ Ի մերձենալ ամացն յայտնիցիս, եւ ի հասանիլ ժամանակին երեւիցիս։ Եւ զայն եւս ասաց՝ թէ Աստուած ի հարաւոյ եկեսցէ։ Եւ այսպէս ա մենայն մարգարէք զՔրիստոս Աստուած ասացին, եւ մեք եւս ըստ շաւղաց նոցա գնալով, եւ Աստուածային հրամանին հետեւելով. զխելս թողումք, եւ զոր ինչ Աստուած ասացեալէ, եւ մարգարէքն գրեալ են՝ ընդունիմք, եւ զհետ երթամք։ Ասէ արքայն՝ որ ոք զմարգարէն ընդունիցի՝ պա՛րտ է զոր ինչ ասասցէ ընկալցի, եւ ընդունիցի, եւ ունկնդիր լինիլ ասացելոցն նորա. յորժամ ստուգապէս վերահասու լեալ իցէ թէ ճշմարիտ մարգարէ է։ Ասաց՝ բազում բնական բանականութեամբ հաստատեա՞լ են՝ որ ամենայն մարդոյ պա՛րտ է լսել ճշմարիտ մարգարէի, թէ ըստ խելաց ինչ խօսիցի, եւ թէ ի վեր քան զխելս, վասն զի նոքա եւս զոր ինչ յԱստուծոյ լուեալ են զայն խօսին, եւ ոչ թէ յանձնէ։ Վասն այնորիկ եւ նոքա եւս՝ յորժամ զայսպիսի ինչ լսէին յԱստուծոյ՝ սոսկացեալ զարմանային, եւ դողումն ըմբռնէր զնոսա. որպէս եւ մարգարէն Դաւիթ յորժամ լուաւ թէ՝ Աստուած ի Տաճարի իւրում յայտնի ի ժամանակի, սոսկացեալ սքանչանայր՝ եւ սարսափէր՝ թէ զիա՞րդ լինիցի այդ. ո՛չ միայն ինքն, այլ եւ ամենայն ազգք եւ ազինք, եւ թագաւորութիւնք, եւ իշխանութի՞ւնք։ Որպէս ասէ մէջ սաղմոսին՝ Ահաւասիկ թագաւորութիւնք երկրի ժողովեցան, եւ անկցին ի միասին. ինքեանք տեսին այսպէս՝ զարմացան, խռովեցան, սասանեցան, եւ դողումն կալաւ նոսա։ Եւ Ամբակում մարգարէն եւս ասաց՝ յորժամ լուայ ի Տեառնէ թէ՝ ի մերձենալ ամացն յայտնիմ, եւ ի հասանիլ ժամանակին երեւիմ. եմուտ դողումն յոսկերս իմ, եւ ես յանձն իմ խռովեցայ։ Վասն զի ի վեր քան զբնութիւնս պատմեաց Աստուած, իսկ նոքա սքանչացեալընկալան, բայց դողալով եւ սարսափմամբ. եւ մեք եւս որք աշակերտ եմք մարգարէիցն, եւ ստեղծուածք Աստուծոյ՝ պա՛րտիմք հնազանդիլ բարբառոց նոցա, եւ ո՛չ այլ ինչ ասել Զի բարւոք Աստուած՝ Երեմիայի, եւ Եսայեալ ասաց թէ՝ կարիցէ՛ ասել կաւն ցբրուտն բան ինչ. այսպէս եւ մեք որք ստեղծուածք եմք, ո՛չ կարեմք ասել ինչ ցստեղծօղն զոր ինչ կամի։ Ասէ արքայն այդպէս է. բայց թէ զի՞նչ ասացեալ են որ պարտ է լսել մարգարէին, թէ ըստ խելաց, եւ թէ ի վեր քան զխելս։ Ասաց՝ քաջայա՛յտ է որ ամենայն աշակերտք՝ որոց եւ աշակերտիցի, պա՛րտ է աշակերտին այնորիկ որ կամի ուսանիլ, զոր ինչ եւ ասասցէ վարդապետն իւր ընդունել. սոսա որ կամի հետեւիլ Աստուծոյ, եւ մարգարէի, պա՛րտ է զոր ինչ եւ ասասցէ ընդունել։ Դարձեալ՝ որ ո՛չ ճանաչէ զճանապարհս՝ պա՛րտ է հնազանդիլ այնմ, որ ճանաչէ եւ սոսա ո՛չ ոք ճանաչէ զճանապարհս Աստուծոյ՝ որպէս զմարգարէս. ուրեմն՝ ո՛ր կամի զճանապարհս Աստուծոյ ճանաչել, պա՛րտ է հնազանդիլմարգարէի։ Դարձեալ՝ ամենայն կարի պա՛րտ է առաջնորդ, ապա թէ ո՛չ սխալի՛, եւ ի խորխորատ անկանի. սոսա ամենայն մարդ աչացու են՝ եւ Աստուած զմարգարէս ետ զի առաջնորդսցեն, վասն յսորիկ պարտ է հնազանդիլ նմա զոր ինչ եւ ասասցէ, յոր եւ առաջնորդեսցէ։ Ասէ արքայն՝ զայս եւս ասա՛ ինձ՝ թէ ի՞ւ ճանաչէք զճշմարիտ, եւ զսուտ մարգարէն։ Ասաց՝ նախ այս է՝ զի զոր ինչ ասասցէ հանգոյն ամենայն մարգարէիցն իցէ զասացեալսն, եւ ո՛չ այլագունակ. եւ երկրորդ՝ զի նշանօք հաստատեսցէ։ Ասէ արքայն՝ զբազումք են որ զնշանս ցուցանեն, բայց սուտք են, որպէս կախարդքն ցուցին ընդդէմ Մովսեսի առաջի փառաւնի։ Ասաց՝ բանն ներէր եւ ցուցանէ՝ որպէս եւ եղեւ առ նոսա, զոր եւ ինքեանք իսկ խոստովանեցան զստութիւն իւրեանց, եւ զճշմարտութիւն նորա, եւ ասացին՝ մատամբն Աստուծոյ առնէ Մովսէս զնշանս. եւ այսու հաստատեցաւ զճշմարտութիւնն Մովսէսի՝ որ թարց կարծեաց մարգարէ էր։ Եւ այնուհետեւ ո՞վ ոք եկեսցէ՝ եթէ համանմանութիւն ունի ընդբանի նորա, ճշմարիտ է եւ նա։ Զո՛ր օրինակ յամենայն իմաստասիրաց հաստատեալ է՝ որ մարդն՝ կենդանի բանական է. եւ որ այդպէս ասասցէ, եւ նա իմաստասէր է. ապա թէ զներհակն, այսինքն, անբան եւ անկենդան, իսկ եւ իսկ յամենեցունց ծանուցեալ լինի՝ որ նա ո՛չ իմաստասէր է եւ ոչ ի կարգս իմաստասիրի է, այլ իբրեւ անբան ոք՝ արտաքս ընկեցեալ լինի, եւ նշաւակեալ խայտառակի։ Այսպէս եւ մարգարէն՝ զի Աստուած սոսա պատուիրեաց թէ՝ սոսա ծանիջջի՛ք զճշմարիտ մարգարէն. եթէ հանգոյն այլոց ճշմարիտ մարգարէից խօսիցի՝ զոր ինչ եւ ասասցի նա ճշմարիտ է, եւ նմա՛ ունկնդի՛ր լերունք, եւ թէ ոչ՝ խոտելի է, եւ արտաքս ընկենլի, ի բաց կացէ՛ք ի նմանէ։ Ասէ արքայն՝ նախկին մարգարէն՝ ի՞ւ պարտ է ճանաչել, զի ո՛չ գոյ ոք նախ քան զնա՝ զի համեմատեսցեն։ Ասաց՝ նշանօք. զո՛ր օրինակ Մովսէս ծանուցեալ եղեւ նոաւ. քանզի ո՛չ գոյր նախ քան զնա մարգարէ՝ եթէ համանմանութեամբ ծանիցի, այլ նշանօքն ծանուցեալ եղեւ, զորս ո՛չ ոք արար նոյնպէս։ Քանզի համեմատութիւն ընդ այլոց բանականութեամբ, եւ կենդանութեամբ մարդ ասի, ապա թէ ոչ՝ ո՛չ ասի մարդ. սոսա եւ մարգարէն պա՛րտ է ճանաչել, որպէս հրամայեաց Աստուած, եւ յետ նորա երկոքումբք ճանաչել, այսինքն՝ բանիւն, եւ նշանօքն։ Բայց բազումք բանիւքն ծանուցեալք եղեն, որպէս Դաւիթ, սողոմոն, եւ այլք ի մարգարէիցն։ Զայս եւս ծանուցանեն մեզ մարգարէքն թէ՝ ամենայն մարգարէքն վասն վկայութեանն Քրիստոսի եկին, զի վկայեսցեն վասն գալստեան նորա. որպէս քաջագոյն յայտնի է՝ որ յետ գալստեանն Քրիստոսի կատարումն եղեւ մարգարէից։ Որ այս հազար եւ եօթնհարիւր ամ է՝ որ ո՛չ եւս եկն մարգարէ, որ յամենայն աւուր ունայն ի մարգարէից ո՛չ լինիւր. այլ զհետ միմեանց ո՛չ դադարէր մարգարէութիւնն, որք պատմէին զգալուստն Քրիստոսի։ Բայց այժմս որք դադարեալք են՝ ծանուցանեն թէ՝ վասն ո՛րոյ գայինն եւ վասն ո՛րոյ պատմէինն կատարեցաւ, եւ լրումն եղեւ. զի նախ քան զգալուստն Քրիստոսի՝ օր ո՛չ անցանէր առանց մարգարէի։ Որպէս եւ պատմի յԱստուածաշունչն թէ՝ յորժամվերացաւ Եղիայ, յիսուն այր ի մարգարէիցն որ յԵրիքով, մատեան առ եղիցէ, եւ ասացին զայս ինչ՝ եւ զայն. զի թէ միայն յԵրիքով այնքան, ապա յերկիրն ամենայն Հրէաստանի՛ որքան գոյր։ Բայց յետ գալստեանն Քրիստոսի՝ որ այսքան ամ է, որ ոչ մի եւս երեւի, որով յայտ է թէ որք գայինն վասն պատմելոյ զգալուստն Քրիստոսի գային. եւ որովհետեւ այլ եւս ո՛չ գոն, յա՛յտ է թէ լրումն եղեւ։ Եւ ամենայն բանք մարգարէիցն յաւետեաց կուսին սկսան խօսիլ մինչեւ ի համբարձումն. ոմանք զԱստուած գոլն նորա պատմեցին, ոմանք զմարդեղութիւնն, ոմանք զչարչարանս նորա, ոմանք զերեքօրեայ զթաղումն, եւս եւ ոմանք զյարութիւնն, եւ ոմանք զհամբարձումն, եւ ոմանք զնստիլն ընդ աջմէ հօր, եւ ոմանք զմիւս անգամ գալուստն, եւ ոմանք զհատուցումն իւրաքանչիւր գործոց. եւ այսպէս մի ըստ միոջէ զամենայն գրեալ են։ Եւ վասն այնորիկ եկեալ են՝ զի վասն այսոցիկ վկայեսցեն. վասն այսորիկ ամենայն ազգք եւ ազինք յորժամ ընթեռնուն զգրեալսն նոցա՝ հաւատան վկայութեանց նոցա եւ զխելս ի բաց եդեալ զհետ ընթանան գրելոց նոցա։ Ֆրանկք ամենայն որքան թագաւորութիւն որ գոն ի նոսա, հոռոմք, ըռուս, հաբաշք, հայք,  ասորիք, զփթիք, վիրք, եաղուբիք, եւ այլք, յորժամ ընթեռնուն զգիրս մարգարէիցն՝ մակացու լինին որ զամենայն ինչ վասն գալստեան նորա գրեալք են, հետեւին ասացելոցն մարգարէից՝ որք յայլ եւ յայլ ժամանակս գրեալ են դիտաւորութիւնն առ մի ինչ. որք եւ հաւատացեալք՝ ամենեքեան քրիստոնեայք կոչին միով հաւատով։ Ասէ այքայն՝ դոքա ամենեքեան՝ Քրիստոսի Աստուած ասեն։ Ասաց՝ այս արքայ. բայց ի կրօնս զանազանութիւնն ինչ գոյ, եւ ո՛չ ի հաւատս։ Ասէ արքայն՝ ո՞րպէս։ Ասաց՝ եթէ յաղօթս, եւ թէ ի պահս զանազանութիւն ինչ գոյ. ոմանք բազում ունին, ոմանք սակաւ, եւ ոմանք միջակք. Ասէ արքայն՝ լուեալ եմ թէ՝ դուք ազնիւ էք քան զնոսա ամենեքեան։ Եւ իբրեւ զայս ասէ՝ ելանէ յաթոռոյն յոր նստեալ էր, եւ գնայ արտաքս յեկեղեցւոյն, իսկ առ դրան եկեղեցւոյն նստէ դարձեալ յաթոռ. ուր տան նմա սուրճ, այսինքն՝ ղահֆայ առ ի ըմպել։ Եւ իբր աւարտեաց զարբումն սրճոյն, այսինքն՝ ղահֆային, ելեալ գնայ ի տեղին իւր՝ ուստի եկեալն էր. եւ զայլն տե՛ս իսկ ի վեր անդր՝ զորմէ ի կարճոյ գրեալ եմ, եւ զյաճախագոյնն իսկ լիովին ի շնորհապատար սոփարի իւրում անդ տեսցես, եւ սրով արդեօք զիղձ փափագանաց քոց յոյժ առաւել լցուսցես։