Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ՔՐԷԱԿԱՆ ՄԵՂԱՑ, ԱՅՍԻՆՔՆ` ԱՊՍՏԱՄԲՈՒԹԵԱՆ ԸՆԴԴԷՄ ԱՐՔԱՅԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ 

1. Քրէական մեղքն անջատի ի յերկուս կերպս, մինըն է ընդդէմ թագաւորաց մեղանչողութիւնն, իսկ միւսն է այլ ամենայն տեսակ գլխաւոր յանցանք, որոյ աղագաւ լինի ոք դատապարտեալ ի պատիժ մահու: Վասն որոյ այժմս խօսելի է զայնց քրէականաց մեղաց, որք իցեն ընդդէմ թագաւորական մեծութեան այսինքն` ապստամբութեան եւ այլոց սոցին նմանեաց:

2. Եթէ ոք ընդդէմ արքայական մեծութեան առողջութեան մեղանչիցէ կամ առ թշնամիս նորին փախիցէ, կամ թշնամեացն խորհրդով դրամով կամ զօրօք օգնեսցէ, կամ հրաւիրեսցէ զժողովուրդս առ ի ապստամբիլ արքայէ, կամ պատերազմեսցէ ընդդէմ արքայի` մահապարտ է, հատցի գլուխ նորին եւ ունեվորութիւնք նորին հասցի յարքունիս: Իսկ որդիք այնպիսեացն թէպէտ օրինօք չեն մահապարտք, ուստի եւ ողորմեցեալ լինին, սակայն ժառանգազուրկք լիցին այնպիսի որդիքն ի յընչից ազգականաց եւ ընտանեաց իւրեանց, եւ եղիցին վասն մեղաց հօր իւրեանց խայտառակեալք:

3. Եթէ ոք իշխեսցէ վասն վերոյ գրեցեալ մեղանչողաց բարեխօսել գրով կամ լեզուաւ եւ կամ հետեւողութիւն գործածեալ, զի փրկիցին այնպիսի մեղանչօղքն ի պատժոց, նոքա եւս ընդ յանցաւորաց պատժակից լիցին:

4. Իսկ դստերք վերոյ գրեցեալ մեղանչողաց ունին իրաւունս ժառանգութեան մօր ընչիցն ըստ չափու օրինաւոր ժառանգութեան իւրեանց կէս մասն, եւ այս կես մասէն զրկիլն եղիցի պատիժ վասն մեղաց հարց իւրեանց:

5. Եթէ ոք ըմբռնեսցի վասն վերոյ գրեցեալ յանցանաց եւ մինչ ի վճռահատութիւն մեղաց նորին սկսանիցի ազատել զորդիս կամ ծառայս իւր կամ տացէ ումեք զինչս իւր ի պարգեւ կամ կնոջն տացէ զինչս, այնպիսի ազատութիւն եւ պարգեւն եղիցի անհաստատ:

6. Յորժամ ոք վասն վերոյ գրեցեալ յանցանացն լինի մահապարտ, այնպիսին յառաջ քան զմեղանչելն զոր ինչ տվեալ իցէ կնոջն` մի' իշխեսցի առնուլ ի նմանէ, սակայն բոլոր օրինաւոր մասն ժառանգութեան որդոցն եւ կէս մասն դստերացն յընչից մօրն յորոց վասն յանցանաց հօր իւրեանց զրկին, այնոքիկք հասցէ ի գանձարան արքունի:

7. Եթէ կին, որդիք, դստերք, ընտանիք, ազկագանք, օտարականք եւ կամ այլ ո'վ ոք եւ իցէ` գիտացեալ զմեղս վերոյ գրեցելոցն թագուսցեն եւ ոչ յայտնեսցեն, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` ընդ մեղանչօղին պատժակից լիցի առանց ամենայն այցելութեան:

8. Եթէ ո'վ ոք եւ իցէ գիտացեալ զմեղս վերոյ գրեցելոցն յայտնեսցէ առանց յամեցուցման ժամանակի` եղիցի վարձատրեցեալ եւ պարգեւատրեցեալ ի գանձարանէ արքունոյ որքան հաճեսցի արքայ, իսկ եթէ ոք յետ անցուցման ժամանակաց յայտնեսցէ առանց այլոց ազդարարութեան, այնպիսին ոչ ունիցի իրաւունս վարձատրութեան եւ պարգեւառութեան, այլ միայն ի պատժոյ եղիցի ազատ:

9. Եթէ ոք ունիցի զվերոյ գրեցեալ ի առաջին համարոջ մեղանսն եւ առանց յայտնի լինելոյ մեռանիցի, եւ այնպիսոյն մեղքն յետ մահուանն յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի, այնպիսի մեռանօղին որդիքն եւս եղիցին այնպէս, որպէս, որպէս ի համար առաջին գրեցեալ է եւ ի մեղս գոլով ազատեցեալ յինքէնէ որդիքն եւս` որպէս ի համար չորրորդ գրեցեալ է. այսպէս եւ յայտնօղն պարեւատրեսցի` որպէս ի համար եօթներորդ գրեցեալ է:

10. Եթէ ոք անկանիի ի մեղս վերոյ գրեցեալս, ոչ կարէ պահանջել` զտուեալ փոխս իւր ի պարտականաց իւրոց, այլ հասցէ զայն ամենայն ի գանձարանս արքունի, իսկ եթէ պարտական իցէ` ի գոյից եւ յընչից նորին տացի պարտս նորին: Եթէ ոչ ունիցի կայիք` կողուսին պարտատէրքն զփոխ տուեալն իւրեանց:

11. Եթէ ոք ամբաստանեսցէ զումեքէ վերոյ գրեցեալ մեղօքն, այնպիսին հարկաւորի հաստատել զբանս իւր վկայութեամբ եւ ապացուցութեամբ: Ուստի ըստ օրինաց եթէ ամբաստանօղն ոչ ունիցի զվկայս, հարկանելի է խստապէս, զի ցուցէ զճշմարտութիւն բանին: Եւ ի ժամանակի հարկանելոյն եթէ ցուցէ զոք խորհրդակից բանին` եւ ինքեան նմա եւս պարտ է ըմբռնել եւ հարցանել հարկանելով: Այնպիսիքն եթէ հաստատեցին եւ ապացուցութեամբ ստուգեցին զմեղս` ի վերայ ուրեք եղիցին պարգեւատրեցեալք ըստ խրատոյ ութն համարին, իսկ եթէ ոչ կարացին հաստատել, զոր ինչ պատժոյ արժան ամբաստանեցին զոք եւ ոչ կարացին հաստատել` նոյն պատիժ կրեսցեն առանց ամենայն այցելութեան:

12. Եթէ ոք հանդգնեսցի բամբասել եւ չարախօսել զարքայէ` նկատելի է. եթէ ոք իցէ խելագար` ներելի է. եթէ յանցանքն է ի փոքր համարումն` նոյնն եւս ներելի է. եթէ յանցանքն է ի փոքր համարումն` նոյնն եւս ներելի է. եթէ պանդուխտ է եւ ոչ է տեղեակ օրինաց եւ դատաստանաց` նմա եւս ողորմիլն արժան է. եթէ ի թշուառութիւն կամ ազատութիւն եւ կամ ի մեծագոյն տառապանս իցէ ժամանեալ, նմա եւս զանց առնելն իրաւունս է համարելի. իսկ որք սոսկ չարութեամբ եւ առանց մի ի վերոյ գրեցելոցն ունիցի պատճառս յանցանիցեն` խստաբար պատժեսցին առանց ողորմութեան:

13. Եթէ ոք հանդգնեսցի տպել զդրամ, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` հատցի աջոյ ձեռն նորին եւ յետ հատանելոյն զձեռն հրապարակաւ այրեսցի թարց ողորմութեան: Ինչք եւ ստացուածք նորին հասցէ յարքունիս, եւ որք տեղեակ իցեն եւ ոչ յայտնեսցեն` ընդ յանցաւորին պատժակից լիցին, իսկ յայտնօղքն ընկալցին զպարգեւս որքան հաճեսցի արքայ:

14. Եթէ ոք իշխեսցէ ջնջել զանուն կամ պատկեր արքայի ի վերայ տպեցեալ դրամոջն` փոխարկելով եւ այլայլելով, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` որ արար զայն, եթէ այր ազատ իցէ` աքսորեսցի ի քաղաքէն, իսկ եթէ ծառայ իցէ` մահու մեռցի` հատմամբ գլխոյն:

15. Եթէ ոք ժպրհեսցի ի յօրինաւոր տպեալ դրամէ հատանել եւ խախտել` յորմէ պակասեսցի զհասարակական չափ ծանրութեան նորին, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` հատցի գլուխ նորին եւ ամենայն ունեւորութիւնք այնպիսի մեղանչողին հասցէ ի գանձարանս արքունի, իսկ եթէ ոք տեղեակ իցէ մեղաց նորին եւ ոչ յայտնեսցէ կամ օգնեսցէ մեղանչօղին` մահու մեռցի:

16. Եթէ զվերոյ գրեցեալ մեղանչօղաց գիտօղքն ոչ իցեն հասեալ ի չափ հասակի, այսինքն` ի յամս տասն եւ չորս արուաց եւ տասներկու իգաց` ոչ են արժանի պատժոց այնոքիկք, այլ ըստ չափոյ եղելոյ վնասոյն ի յընչից նոցին տացէ հոգաբարձուն ի յարքունիս:

17. Եթէ ոք իշխեսցէ հալել զդրամ արքունի` որք ունին զօրութիւն եւ ոչ են արգելեալք եւ կամ զպատկեր թագաւորի, զի նովաւ շինեսցէ այլ ինչ, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` հատցի գլուխ նորին առանց ամենայն այցելութեան: Իսկ արգելեցեալ եւ կամ օտարական թագաւորաց դրամն, եթէ ոք հալեսցէ` ոչ է մեղադրելի եւ արժանի պատժոյ:

18. Եթէ ոք գրեսցէ յինքենէ զհրովարտակ արքայական անուամբ` անցեալ կամ ներկայ թագաւորաց, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` մահու մեռցի եւ ամենայն ստացուածք եւ ինչք նոցին հասցի յարքունիս:

19. Եթէ ոք արասցէ կնիք ըստ նմանութեան արքունական կնքոյ եւ կամ արքունական կնիքն ի հրովարտակաց արքայից ի բաց բարձեալ գրեսցէ սուտ հրովարտակ եւ նօքօք կընքեսցէ զնոսա` առ ի պարտել զոք, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` մահու մեռցի եւ ամենայն ինչք եւ ստացուածք նորին հասցէ ի գանձարանս արքունի:

20. Եթէ ոք առցէ հրովարտակ արքունական ի դատաստանական տեղեաց եւ զգրեալսն ի մէջ նորին այլայլեսցէ` քերելով եւ փոխելով, յորժամ քննեալ ստուգեսցի, եթէ կամեցաւ նովաւ հասուցանել վնաս արքունական գանձարանին` մահապարտ է, եթէ կամեցաւ նովաւ այլոց վնաս հասուցանել` հրապարակաւ ձաղկեսցի եւ հատցի աջոյ ձեռին բութն եւ կամեցելոյ վնասին տասներորդ մասն տացէ տուգանս. իսկ եթէ ոչ ի վնաս արքունի եւ ոչ ի վնաս այլոց իցէ, այլ վասն իւրոյ հարկաւորութեան` այնպիսի պատահմանն վասն հանդուգն համարձակութեան հրապարակաւ պատժեսցի առանց ողորմութեան:

21. Եթէ ըմբռնեսցի կին կամ աղջիկ վասն մեղաց քրէականաց, այնպիսիքն մինչեւ ի հաստատ վերահասութիւն բանին եւ վճռոյ դատաւորաց պարտ է արգելել` առա'նց ամենայն թուլատրութեան, սակայն ոչ է պարտ արգելել ի յայնմ բանտի` ուր ամենեքեան մեղաւոր արու անձինք ըմբռնեցեալք իցեն, այլ ի յատուկ բանտի` ուր միայն վասն կանանց իցէ շինեցեալ, զի ո'չ է օրէն ի բանտի արք եւ կանայք ի միասին պահելն:

22. Եթէ զքրէականաց մեղաց ամբաստանեցեալքն վերահասութեամբ դատաւորաց վճռեցեալ լիցին առ ի պատժել եւ մինչեւ ի պատժելն դատաւոր կամ այլ ոք ի դատաստանական պաշտօնէից արձակեսցէ ի բանտէ զմեղաւորն` որպէս նոյն մեղաւորն պատժելի էր, նոյնպէս եւ արձակօղն պատժեսցի: