Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻՆՆԵՐՈՐԴ
  ՎԱՍՆՀՈԳԱԲԱՐՁՈՒԹԵԱՆ 

1. Հոգաբարձու անուանի կարգեցեալն վերակացու ի վերայ որբոց` հրամանաւ դատաւորաց կամ կտակագրաւ մեռանօղի, զի կառավարեսցեն զինչս մեռելոյն մինչեւ ի զարգանալ որբոցն:

2. Ոչ կարեն լինիլ հոգաբարձուք, նախ` պաշտօնեայք արքայական մեծութեան. երկրորդ` պարտատէրք եւ պարտականք որբոցն. երրորդ` խուլն, համրն եւ կոյրն. չորրորդ` խայտառակեալքն վասն մեղաց հրապարակաւ. հինգերորդ` որ ոչ իցէ լցեալ քսան եւ հինգ ամ հասակի իւրոյ. վեցերորդ` կանայք, բաց ի մօրէ, հանիկէ եւ քվերց որբոցն. եօթներորդ` հռչակաւոր խելագարեալքն:

3. Յորժամ ոք մտցէ ի գործ եւ ի պաշտօն հոգաբարձութեան` պարտ է զամենայն ինչս որբոցն առաջի ներկայութեան դատաւորի գրել երկու ռէիստր. մինն` դատաւորն ստորագրեսցէ <եւ> տացէ հոգաբարձուին, եւ միւսն` հոգաբարձուն ստորագրեսցէ<եւ> տացէ դատաւորին, եւ եղեալ ինչսն, որք գրեցեալք են ի ռէիստրոջն` հանձնեսցի հոգաբարձուին:

4. Հոգաբարձուն հարկաւորի խնամել եւ կառավարել զամենայն յանձնեցեալսն ինքեան, զի զո'ր ինչ վաճառելի է` ըստ ժամանակին վաճառեսցէ, առձեռն պատրաստ դրամով հոգալ զամենայն կարիս որբոցն, որք պատկանաւորք իցեն առ կացութիւն նոցին, մտանել ի դատաստան, վասն որբոցն պատասխանել ընդդեմ դատախազից, որք խնդրողք իցեն ի յորբոցն. նոյնպէս եւ ի այլ ամենայն պատահմունս լինիլ գորովագթածաբար` խնամօղ եւ իշխօղ նոցին, որպէս հայր ի վերայ որդոց:

5. Ըստ օրինաց` հարկաւորին որբքն լինիլ ըստ ամենայնի հնազանդ եւ ունկնդիր հրամանաց հոգաբարձուին, ըստ օրինակի հնազանդութեան որդոց առ ծնօղս իւրեանց. եւ վասն այսորիկ ոչ պարտին նեղել, վիրաւորեցուցանել, տառապեցուցանել եւ անհնազանդ լինիլ հոգաբարձուին մինչեւ ի կատարեալ հասակ բանաւորութեան արուաց` որ է քսան եւ հինգ ամն, եւ իգացն` մինչեւ ի ամուսնանալն, եթէ ոչ իցէ ամուսնացեալ` մինչեւ ի քսանհինգերորդ ամն հասակին իւրեանց:

6. Եթէ հոգաբարձուն ի յընչից որբոցն տացէ ումեք վասն առնելոյ զտոկոսիս` ո'չ է պարտ առանց գրաւոյ տալ ումեք զդրամ, եւ գրաւն եւս պարտ է լինիլ այնպիսի ինչք, որ զի աւելի արժանաւորութեան իցէ, քան զտուեալ դրամն: Իսկ եթէ հոգաբարձուն առանց գրաւականի եւ կամ նուաստ եւ չնչին գրաւօք տացէ ի յընչից որբոցն ումեք փոխ, եւ փոխառուն վասն չքաւորութեան եւ աղքատութեան ոչ կարասցէ վճարել, նոյնպէս եւ եթէ առեալ գրաւականն ոչ համահաւասարեսցի տուեալ դրամին` զո'ր ինչ վնաս լինիցի, հոգաբարձուն վճարել պարտ է յինքենէ, առանց ամենայն պատճառաց:

7. Պարտ է հոգաբարձուին իւրաքանչիւր տարոջ ցուցանել դատաւորաց գրով զհաշիւ որբոց ընչիցն որքա'ն շահաւէտութիւն է ըստացեալ եւ որչաեւփ ինչ մսխեալ եւ նոյնպէս ուստի' եւ յումեքէ որքա'ն դրամ ընկալեալ է եւ ում ի'նչ տուեալ է: Այսպէս եւ ամենայն հանգամանք եւ երթեւեկութիւնք որբոց իրացն ամբողջապէս, որպէսզի իմանայցեն դատաւորք զորպիսութենէ կառաւարութեան հոգաբարձուին, եւ նոյն տարեկան հաշիւքն, զոր տայ հոգաբարձուն դատաւորացն իւրաքանչիւր տարոջ, պարտ է օրինակ ամենիցն պահել առ ինքն, զի ի լրման բանավարութեան որբոցն ցուցցէ նոցա զամենեսեան եւ եղեալ ընչիւքն յանձնեսցէ նոցա:

8. Եթէ ոք կտակաւ առնէ զոք որդւոց եւ ընչից իւրոց հոգաբարձու, յետ մահուան կտակարարին պարտ է դատաւորաց եւս վերահասու լինիլ կտակին եւ կարգաւորութեամբ դատաստանականի հաստատել զհոգաբարձուն ի վերակացութիւն ընչիցն մեռելոյն եւ խնամակալութիւն որբոցն:

9. Եթէ ոք մեռանի, որոյ իցեն որդիք մանկագոյնք եւ ոչ գրէ կտակագիր, եւ թէպէտ գրեսցէ եւս կտակագիր, բայց ոչ կարգեսցէ զհոգաբարձու, այսպիսի պատահմանն վերահասութեամբ դատաւորաց կարգեսցի հոգաբարձու ի վերայ որբոցն եւ ընչից նոցին զմերձաւոր ազգական որբոցն. իցէ թէ լինիցին մեռանօղին եղբայրք երեք կամ չորք` կարգեսցեն ի նոցանէ դատաւորք մի ոմն, որոյ առաւելապէս կարիցեն հաւատալ զհոգացողութիւն այն: Նոյնպէս ասելի է եւ վասն այլ ազգականաց` եթէ իցեն առաւել քան զմի:

10. Եթէ կարգեսցի ի գործ հոգաբարձութեան մայր որբոցն եւ յետ այնորիկ կինն այն կամիցի կրկին ամուսնանալ, պարտաւորի նախապէս յայտնել դատաւորացն. եւ դատաւորքն ընտրեսցեն զայլ ոք ոմն վասն հոգաբարձութեան, եւ տացէ կինն առաջի ներկայութեան դատաւորի զամենայն յանձնեցեալսն յինքեան հաշուօքն նոր հոգաբարձուին եւ ապա ամուսնասցի:

11. Եթէ կարգեսցի ի գործ հոգաբարձութեան մայր որբոցն եւ յետ այնորիկ սկսանիցի կինն այն կալ անառակութեամբ եւ գործել զգործ պոռնկութեան եւ այլ անկարգութեան, այնպիսի պատահմանն դատաւորք մերժեսցեն զնա ի հոգաբարձութենէ, առցեն ի ձեռաց նորին զամենայն ինչս որբոցն եւ յանձնեսցեն այլ հոգաբարձուի, որ իցէ այր բարի եւ կառավարիչ, զի մի' վնաս եւ հասանիցի որբոցն ի պատճառէ անկարգ շարժողութենէ կնոջն այն:

12. Եթէ կարգեսցի զոք հոգաբարձու ի վերայ որբոց եւ դէպ լիցի, զի վարեսցին ի գերութիւն որբքն, կամ յիմարք եւ անմիտք իցեն, ո'չ է օրէն ի լրման քսանհինգերորդ ամաց հասակի նոցին յանձնել նոցա զինչս մեռելոյն, այլ պարտին հոգաբարձուքն այնքան ժամանակ պահել եւ կառավարել զինչս մեռելոյն` մինչեւ դարձցին որբքն ի գերութենէ եւ լինիլ խնամօղ յիմարացն, մինչեւ իմաստնանայցեն եւ լինիցին այրք կարողք կառավարել զինքեանս:

13. Եթէ ումեք մեռելոյ իցեն որդիք մանկագոյնք, որք եւ իցեն ի ներքոյ իշխանութեան հոգաբարձուին եւ դէպ լինիցի, զի ի որբոց մինն հասանիցի ի հասակ քսան եւ հինգ ամաց եւ խնդրիցէ ի հոգաբարձուէն տալ նմա զմասն նորին ի յընչից հօր իւրոյ, այնպիսի պատահմանն հոգաբարձուն հարկաւորի զմասն նորին տալ նմա, եւ մասն այլոցն` որք չիցեն հասեալ ի հասակ քսանհինգ ամաց, ո'չ պարտի տալ նոցա, այլ առ ինքն պահել` մինչեւ ի զարգանալն նոցին:

14. Եթէ հոգաբարձու ոմն ըստ վերահասութեան դատաւորաց վատնէ զինչս որբոցն, պարտ է մերժել զնա ի պաշտօնէ հոգաբարձութենէ եւ կարգել զայլ ոք ի տեղի նորին հոգաբարձու. այսպէս եւ եթէ հոգաբարձուն մեռանիցի, պարտ է ի տեղի մեռեալ հոգաբարձուին կարգել զայլ ոք:

15. Եթէ հոգաբարձու որբոց ունիցի առ ինքն ի դրամոց որբոցն եւ նովաւ զհարկաւորութիւն իւր լրացուսցէ, պարտ է տալ օրինաւոր տոկոսիս. եւ եթէ կարէր տալ ումեք` առնուլ ի նմանէ գրաւ, որով լինէր շահաւետութիւն որբոցն. ոչ արար, այլ պահեաց առ ինքն զդրամն` այսպիսի պատահմանն եւս պարտ է վճարել զտոկոսիս: Նոյնպէս եւ եթէ որո'վ կերպիւ վնասեաց որբոցն չարութեամբ կամաց` հարկաւորի վճարել զվնասն, առանց ամենայն պատճառաց:

16. Եթէ հոգաբարձուն կամիցի ի շարժելի եւ անշարժական ընչից որբոցն, որպիսիք են` այգի, տուն, գեօղ, տան ստացուածք, ոսկի, արծաթ, մարգարիտ, այլ սոյնպիսիք վաճառել վասն հարկաւորութեան որբոցն, ոչ է պարտ անձամբ անձին առնել զվաճառումն, այլ պարտ է յայտնել զկամեցողութիւն եւ խորհուրդ իւր դատաւորացն եւ այսպէս խորհրդակցութեամբ եւ հրամանաւ դատաւորաց առնել զվաճառումն: Իսկ վասն վաճառականութեան առեւտրոյ գնելոյ եւ վաճառելոյ ոչ է հարկաւոր խորհրդակցութիւն եւ հրամանառութիւն ի դատաւորաց:

17. Եթէ մայր որբոց լինիցի հոգաբարձու որդոց իւրոց` պահեսցէ առ ինքն որդիք իւր. իսկ եթէ մայրն այն կրկին ամուսնանայցէ` պարտ է կարգել զայլ ոք հոգաբարձու ի վերայ որբոցն. եւ նոյն հոգաբարձուն նոյնպէս եւ այլ ամենեքեան հոգաբարձու պարտին խնդրել ի դատաւորաց, թէ արդեօք որբքն այնք առ ո՞վ ոք պահելն արժան իցէ. եւ դատաւորքն վերահասու լիցին. առ ո'վ ոք որ հրամայեսցեն բնակիլ որբոցն` նոյնպէս եւ կատարումն տալ հարկաւորին հոգաբարձուքն:

18. Ցորքան ժամանակ կան որբքն ընդ իշխանութեամբ եւ ի ներքոյ հրամանի հոգաբարձուի` ո'չ կարեն անձամբ անձին գնել կամ վաճառել, տալ եւ առնուլ, առ ումեք գրաւական դնել, այլ ամենեքեան պարտ է լինիլ հրամանաւ եւ վկայութեամբ հոգաբարձուին: Իսկ եթէ որբքն արասցեն ինչ առանց հրամանի հոգաբարձուին` եղիցի անհաստատ:

19. Ցորքան որբք ըստ օրինաց կան ի ներքոյ իշխանութեան հոգաբարձուին` ո'չ կարեն պահանջել զինչս կամ հաշիւ ի հոգաբարձուէն ամենայնիւ, այլ ա'յնմ ժամանակի, յորում հրամայեալ է յօրինաց, որպէս վերոյ ի համար հինգ եւ երկոտասան գրեցեալք են:

20. Եթէ ոք արասցէ զհոգաբարձու ոմն վասն ընչից իւրոց կտակաւ, եւ հոգաբարձուն այն նախքան զգրելն ռէիստր ընչից մեռելոյն կամիցի մտանել ի հոգաբարձութիւն` համարեալ լիցի որպէս զայր նենգաւոր եւ յափշտակօղ, ուստի մերժեսցի ի հոգաբարձութենէն եւ զայլ ոմն կարգեսցի ի դատաւորաց փոխանակ նորա լինիլ հոգաբարձու:

  21. Եթէ հոգաբարձու ոմն հասուսցէ զվնաս ինչ որբոցն չարութեամբ կամաց, հարկաւորի վճարել զվնասն այն, որպէս ի համար տասն եւ հինգերորդ գրեցեալ է. եթէ մեռանի հոգաբարձուն ոչ վճարեալ զվնասն այն` պարտաւորին որդիք հոգաբարձուին վճարել զվնասն այն, որպէս զճշմարիտ պարտք հօր իւրեանց, առանց ամենայն այլեւայլ պատճառաց:

  22. Յորժամ ոք լինի հոգաբարձու ի վերայ որդոց եւ դստերաց ումեք` ո'չ է կարելի առնուլ ոմն ի դստերացն վասն ինքեան ի օրինաւոր ամուսնութիւն. իսկ եթէ արասցէ ընդդէմ յայսմ գրեցելոյս` եղիցի խայտառակեալ, որպէս այր գործօղ հրապարակական չարութեան հատցի ռնգունս նորա եւ մերժեսցի ի պաշտօնէ հոգաբարձութեան եւ ի տեղի նորին կարգեսցի զայլ ոք:

23. Եթէ ոք լիցի հոգաբարձու ի վերայ ումեք որդոց եւ դստերաց եւ արասցէ շնութիւն ընդ դստերն այն` մերժեսցի հոգաբարձուն ի պաշտօնէ իւրմէ, վարեսցի յաքսորս եւ ամենայն ինչք հոգաբարձուին հասցէ ի դուստրն ապականեալ, եւ դատաւորք ի տեղի հոգաբարձուին կարգեսցեն զայլ ոք:

24. Եթէ ոք մեռանի առանց կտակի եւ ունիցի որդիք, որոց առաջինն իցէ քսանհինգ ամաց, թողեալ լիցի նմա կառավարել զինչս մեռելոյն եւ խնամօղ լինիլ միւս եղբայրցն: Իսկ եթէ փոքր եղբայրքն ոչ հաւատայցեն մեծ եղբօրն իւրեանց զկառաւորութիւնն այն, կարգեսցեն դատաւորքն զայլ ոք ոմն հոգաբարձու սակս փոքրագոյն եղբայրցն, զի հոգաբարձուն ընդ մեծ եղբօր կառաւարեսցեն զինչս մեռելոյն:

25. Հոգաբարձուն ոչ կարէ ի ստացուածոց որբոցն` որպիսի' ինչեւիցէ վասն հարկաւորութեան, ումեք տալ փոխ ամենայնիւ. իսկ եթէ տայցէ եւ կորնչիցի զտուեալն` պարտաւորի վճարել զօրինաւոր գինս կորուսեալ իրացն, առանց ամենայն պատճառաց:

26. Որպէսզի հոգաբարձուք առանց տառապանաց եւ յօժարակամ կառաւարեսցեն զպաշտոն իւրեանց, հարկ է տալ նոցա արժանաւոր վարձս ի յընչից մեռելոյն` ըստ վերահասութեան դատաւորաց եւ կարգաւորութեամբ նոցին: Ուստի պարտաւորին դատաւորք ուղղապէս քննել զյանձնելի գործոյ չափն եւ կարգել արժանաւոր վարձս` ո'չ շռայլաբար եւ ո'չ ժլատօրէն: