Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Թ հատոր

ՍՓԻՒՌՔԸ ԵՒ ԻՐԱՒ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆԸ (ՎԱՀԱՆ ԹԷՔԷԵԱՆԻ ԱՌԻԹՈՎ)
8. ՎԱՀԱՆ ԹԷՔԷԵԱՆ (1875–1945)

Ա. ԻՐԱՒ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆԸ

/425/ Արեւմտահայ գրականութիւն [1] քիչ մը առաձիգ յղացքին տակ մենք սովորութիւն ունինք զետեղել ինչ որ իբրեւ տպուած թուղթ, արեւմտահայ բարբառով, հասած է մեզի։ Վարի ծանօթութիւնը կը ձգտի քիչիկ մը նկարագիր ճարել այս տարտամ յղացքին։ Ներկայի փորձը (essais, այս բառին տուէք սա գործի ընթացքին այս իմաստը) նպատակ ունի արեւմտահայ գրականութեան մէջ իրաւ բանաստեղծութեան ամփոփ մէկ վերլուծումը, իր մէկ արժանաւոր գործաւորին առիթով, ինչպէս նաեւ, այդ յղացքին ստացած կերպարանքները, Սփիւռքի բանաստեղծութեան ներսը։

/426/ Թերեւս սխալի մէջ չեմ երբ կը փորձեմ արեւմտահայ գրականութեան քաղցրագոյն, որքան յատկանշական յաջողուածքը հաստատել քերթողական մարզին վրայ ։ Չեմ արհամարհեր անշուշտ արեւմտահայ վէպը ։ Բայց չեմ ալ պատեհապաշտ, աւելի յստակ խօսքով՝ պարզապաշտ, այդ վէպին մթերքը արժեւորելու, սրտագին այն ապահովութեամբ, որով կը սրտապնդուի քննադատը այդ գրականութեան բանաստեղծական արդիւնքին դիմաց։

Կէս–երկվեցեակի մօտ փարթամ անուններ, վճռական որքան հարազատ, ցեղային զգայնութեան վրայ վճռական որքան հարազատ վկայութիւններով, կէս դարը հազիւ անցնող տեւողութեան մը վրայ (դուք կը հրաւիրուիք սա վերագրումին փառքն ու հաճոյքը լիուլի /427/ ըմբոշխնելու համար մոռնալ շատ ու շատ ուրիշ հեքիաթներ, համբաւներ ու փառքեր, այնքան սխալ, անարդար աճումով մը օր մը տիրապետած մեր հրապարակին, երբեմն վտանգելու աստիճան հարազատ վարկերը հարազատ բանաստեղծներուն։ Չերազ մը, Սէթեան մը, Աճէմեան մը, Թերզեան մը, Պէրպէրեան մը, Եղիա մը, Ալիշան մը, Սիպիլ մը, անցնող դարէն յամառող մեծահռչակ բանաստեղծներու ուրուականներ չեն միայն, այլ թերեւս իրաւ բանաստեղծները հասկնալի ընծայող փաuտանուններ)։ Քիչ անգամ սերունդի մը եւ կամ ասոր անմիջական յաջորդին մէջ մեզի տրուած է վայելքը իրաւ քերթողներու սա գումարին։ Ասոնց հետ ամենէն դժուարահաճ ճաշակը, խստամբեր դատումը, նորախոյզ զգայնութիւնը պիտի մնային պատկառ ու … նուաճուած ։ Արեւմտահայ բանաստեղծութիւնը ու/428/րեմն որոշադրեալ արժէք մըն է, որուն հետ խաղալ այլեւս արգիլուած է մեր յաջորդներուն։

Որոյ թիւ մը քերթուածներու՝ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանէն, որ ա՛լ խորհրդանշան մըն է։ Կը հրաւիրեմ ձեզ պարզ հիացումին, ինչպէս նոյնքան պարզ անտարբերութեան, այդ անունով մեզի հասած տաղարանին պարունակութեան վրայ ու կը խնդրեմ, որ մոռնաք դարձեալ այդ անունով տաղաւարուած հասարակը, նոյնիսկ սնոտին, ու աւելի խոր ու հեշտագին վայելէք այդ անունէն մեզի սրբազան ժառանգ թանկագին քանի մը քերթուածներու անթառամ շնորհն ու գեղեցկութիւնը։ Անգնահատելի, որքան սրտայոյզ փունջ մը՝ Պետրոս Դուրեանէն ։ Տաղարան մը՝ Միսաք Մեծարենցէն ։ Իր երկու հատորներով՝ Դանիէլ Վարուժան ։ Իր մէկէ աւելի դիւաններով՝ Վահան Թէքէեան ։ Երբ այս տողերը կը գրուին՝ այս անուանումներուն շուրջ կեցուածք մը, հասարակաց հասկացողութիւն մը, գնահատման տարազներ գրեթէ անառարկելի իրականութիւններ են։ Կ՚ըսեմ գրեթէ ։ Վասնզի այդ անուններէն մեծ մասին համար մահը կատարած է անհրաժեշտ սրբագրութիւնը, սրբացումը։ Վ. Թէքէեանի բախտը կ՚ուզէ սակայն, որ իր գործին հանդէպ — այլեւս վերջնական իր կաղապարը, կերպարանքը գտած եւ իր իմաստը հագած — շարունակուին տակաւին այն վերապահութիւնը, չկամութիւնը, որոնք իբրեւ ծանրահիւս շուքեր, նոյնիսկ ամպեր՝ քալեցին անոր օրերն ի վեր, երբեմն–երբեմն ամբողջական խաւարումներ ալ պարտադրելով այդ բանաստեղծութեան։

Ի՛նչ որ ալ ըլլայ պարագայականին, որով եւ՝ մեռածին քանակը [2] այդ անուններով մեզի հասած բանաստեղծական արդիւնքին մէջ, բան /429/ մը կայ՝ վեր տարակոյսէ. — ա՛յդ ալ, այդ արդիւնքին մէջ արեւմտահայ զգայնութեան ամենէն ազնուական կերպարանքներէն մէկ քանիներուն ընդմիշտ սեւեռուած ըլլալու սխրագին, շահուած իրականութիւնը։ Այդ քերթուածներուն պակասը պակաս մը պիտի կազմէր այդ զգայնութեան ծալքերէն։ Չեմ կարծեր, որ ժամանակը այլեւս ըլլայ ի զօրու, վտանգի ենթարկելու յիշուած քերթողներու գործէն բիւրեղացած գեղեցկութեանց վաւերատիպ փառքը։

Ուրի՞շ։

— Այսինքն աղմուկը, թապու ները, ծանր փառաբանութիւնը, հպարտութեան արարքները զորս նուիրագործեցինք արեւմտահայ գրականութեան քանի մը տասնեակը անցնող քնարակիրներուն արժէքին շուրջը, երբեմն՝ համանուագային միամտութեամբ, յաճախ պատկառոտ հիացումով, կրքոտ, անանդրադարձ, մենք մեզի դէմ ելլելու չափ վրդով, կուլ տալով մեր կասկածանքը, անտրամադրութիւնը, որոշ անտարբերութիւնը, նոյնիսկ զայրոյթը, երբ չէինք կրնար այնքան մեծահամբաւ քերթողէ մը կտոր մը աւարտել, ու մեր անբաւարարութիւնը, տգիտութիւնը կը ջանայինք պատասխանատու նկատել մեր զգացողութեան սա մերժանքին։ Նորերը գտած են դարմանը, կտրուկ ու վճռական, ուրանալով մեր հիացումները։ Իրենց եռանդը մենք կը վերածենք իր չափին, բայց չենք դադրիր մեր տարակոյսին մէջ։ Ո՜ւր դնել, արդարեւ, «ազնուական», «աննման», «անհուն» որակականներով պատուուած մեծ քերթողները, որոնք այդ /430/ ազնուականութիւնը, անզուգականութիւնը, անհունութիւնը իբրեւ շուրջառ պտըտցուցին իրենց հետ ու անոնցմով փաթթուած իջան գերեզման։ Այս տարօրինակութիւններով զբաղիլ, այսինքն զանոնք հասկնալի ընծայող փաստերը արժեւորել, պիտի ընդարձակէր այս փորձին սահմանը։ Իրաւ բանաստեղծին եւ իրաւ տաղաչափին յղացքները բանա՜լ, երբ մեր ընթերցող հասարակութեան մէջ այնքան քիչ է հետաքրքրութիւնը այդ ամէնուն դէմ։ Կ՚անցնիմ։

Ուրի՞շ: Թերեւս կ՚աճապարէք հարցնել։

Նրբութիւններուն, ճարտար ակնարկութիւններուն, խելացի, զգուշաւոր շշուկներուն մարդը չեմ եղած, գրական դիւանագիտութիւն մը խաղալէն ախորժող։ Ու կը փութամ յայտնելու իմ հիացումները, բանաձեւելով հանդերձ ինծի յատուկ ջերմութեամբ, թէ խարոյկի չեմ դատապարտած արեւմտահայ քնարականութեան մեծատարած, նոյնիսկ «անզուգական» ու չակերտաւոր փառքերը Սիպիլներուն, Թերզեաններուն, Չրաքեաններուն, Որբերեաններուն, Եղիշէ Դուրեաններուն, յիշելու համար պատասխանատու անուններ, որոնք ո՛չ միայն երախտառատ, արդար բանուորները դասուեցան « յընդհանուրն », ինչպէս կ՚ըսեն, արեւմտահայ գրականութեան, այլեւ աճեցան, այս անգամ մեր միամտութեամբը, առատաբաշխ ասպետութեամբը իրենցմէ հեռու ալ արժանիքներու, վտանգելու աստիճան հարազատ արժանիքները իրենց վաստակին, այս անգամ քերթողականէն դուրս մարզերու վրայ։ Մեր լեզուին ազնուացման, մեր տաղաչափութեան օրինաւորման, մեր գրական հասկացողութեան ընդլայնումին ու որակային բարձրացման արարքներուն լոյսին մէջ բազմերախտ աշխատաւորներ են Սիպիլ, Չօպանեան։ Ասիկա յայտարարելը, պոռալը նոյնիսկ ես ինծի պարտք եմ նկատեր տարիներ ու տարիներ։ Բայց սա իմ էջերը նուիրուած են իրաւ բանաստեղծութեան, մեր մէջ այս յղացքին ենթարկուած աղաւաղումին, չարափոխման վերլուծումին, եւ ոչ թէ երախտիքներու փառաբանութեան։ Իրաւ բանաստեղծութիւնը գրեթէ դուրս է գրականութեանց օրէնքներէն, որոնց համագումարը անկարող է բացատրելու 1870–ին Պետրոս Դուրեան մը, 1900–ին Միսաք Մեծարենց մը, 1910–ին Վարուժան մը եւ Թէքէեան մը։ Այս մարդիկը անշուշտ դուրս չեն իրենց ժամանակէն, բայց այդ ժամանակին երկաթ գօտին կէտէ մը վիրաւորելու ու « անդին անցնելու » հանգամանքովը կը դառնան ստեղծողը: Իրաւ բանաստեղծը հազուադէպ պատահար մըն է գրական սերունդներու տարեգրութեանց։ Արեւմտեան մշակոյթին մէջ ԺԸ. դարը յարգանքի /431/ արժանի շրջան մըն է, բայց դժբախտ՝ իրաւ բանաստեղծէ դժնդակ իր պակասովը։

Այս նկատողութեանց ընթացք չեմ տար սակայն, կենալու համար մեղայատուկ տրտմութեանց առջեւ: Շքեղաշուք [3], անխուսափելի Սիամանթոյէն ազատուա՞ծը, որ չըլլար արհամարհելի իր ցեղէն, մանաւանդ ասոնց ճակատագրէն տառապող, չըսելու համար ամչցող սերունդին ճաշակէն։ Այլապէս բազմարդիւն Արշակ Չօպանեանէն տաղե՞ր, որոնցմէ մենք առնէինք ապրում ու խռովք, ինչպէս կ՚առնենք այս բաները, օրինակի մը համար, Պետրոս Դուրեանի մը քերթուածներէն, այսինքն իրաւ բանաստեղծի մը մեզի կտակած յոյզերէն, հակառակ անոր, որ այս տղուն հոգեխառնութիւնը մեզմէ այնքան հեռու կը թուի այսօր։ Ռուբէն Որբերեան մը թերեւս օր մը յուզէ, խանդավառէ նոյնիսկ հնախոյզ հետաքրքիրներ, երբ արեւմտահայ գրականութիւնը ըլլայ առաջնորդուած… թանգարան, մեռելի իր կեանքը վկայելու։ Ոճի, նրբութեան, բառերու ներքին շողիւններուն ու ձայնական շնորհներուն սիրահար պրպտող մը, օր մը, թերեւս հպարտանայ իր այդ նախասիրութեանց գոյութեանը համար, Եղիշէ Դուրեանի այնքան խնամուած, «բանուած», «ոսկեգրուած» բանաստեղծութիւններէն մէկ քանիներուն ներսը։ Ու հանգիտօրէն, Տիրան Չրաքեան որակուի մեծարժէ բանաստեղծ, գոյներու, գիծերու խորհրդաւոր կախարդ մը։ Ասոնք բոլորն ալ կարելիութիւններ, զիս չեն արգիլեր իմ մտածումը դնելէ սակայն այս տողերուն, ինծի յատուկ պարզ, անդիւանագէտ մերկութեամբ [4] ։ Ու յստա՛կ։ Ինչպէս որ Ե/432/ղիա յատուկ անունին հետ, մեր բանաստեղծութեան մէջ, մեր մտքին չի ներկայանար ո՛չ մէկ մասնաւոր զգայնութիւն, մարդ մը, հոգի մը, ջիղերու հանգոյց մը համադրող, ո՛չ մէկ բանաստեղծական ապրում, որուն կերպարանքը ըլլար սեւեռուած, վճռապէս, ու տպաւորիչ ինքնութեամբ (հակառակ անոր, որ Եղիա Տէմիրճիպաշեան ոեւէ տաղաչափի, քերթողի չափ գիտէ ղեկավարել բառը, պատկերը, փոխաբերութիւնը, յանգը, կշռոյթը), նմանապէս բոլոր երկրորդ գիծէ բանաստեղծներու հետ մեր միտքը զրկուած է բախտէն, բարիքէն, որոնց մտատեսութիւնը առաւել քան իրաւ էր ու նուաճող Դուրեանի մը, Վարուժանի մը համար։ Երկրորդ գիծէ բանաստեղծները սովորութիւն է տաղանդ մակդիրով մը պիտակել, հանճարը վերապահելով առաջին գիծէ ստեղծողներուն։ Սովորութիւնները կրնան հանգիստ ձգուիլ։ Չեմ խաղար բառերու վրայ։ Տաղանդները միջին, հասարակաց յայտարարներն են սերունդին։ Կու գան այդ սերունդէն, ամբողջական ու հարազատ։ Կը վկայեն անկէ, ու կ՚անցնին շքեղ արագութեամբ մը … թառամելու, իրենց յիշատակը կրելով իրենց գերեզմաններուն վրայ իբր արձանագրութիւն։ Բայց չեն արթննար: Իրաւ բանաստեղծը կ՚ապրի հողերուն տակն ալ։ Ըսի, թէ չեմ արհամարհեր երկրորդ գիծէ քերթողները։ Ըսել կ՚ուզէի սակայն, թէ սերունդները՝ մեռելները կը յարգեն, ու կ՚ապրին անմահները։

Բանաստեղծականին հետ ու մէջ ։ Չեմ զառածիր դէպի ծանծաղուտը գեղագիտական տեսութիւններուն, որոնք կ՚արժեն արժէքը զիրենք կազմակերպողներուն, այսինքն մեզ կը ձգեն անտարբեր երբ կու գան թուղթերէ, կը խռովին՝ երբ իրաւ ապրումներու անդրա/433/դարձներ իբրեւ, կը վկայեն ջիղերէ ու սիրտէ։ Չեմ ալ խիզախեր ճաշակներուն անվիճելի՜, սպառազէն, առնուազն յարգելի՛ օրէնքներուն դէմ։ Գիտեմ, թէ այս վերջին մարզին վրայ, մեր մէջ լեգէոն են հասկցողները, դատողները, համալսարանէ մը արժեւորուած իմաստակութիւնները — վաճառականի գրագիր, թերթի ու հանդէսի խմբագիր, դիւաններու ատենադպիր կամ ժողովներու ատենապետ, այս ու այն ձեւով իրենց լեզուն գրել սորված, օտար ալ լեզու մը խօսող — բոլորն ալ իրաւասո՛ւ, մեր գրականութիւնը դատելու։ Արեւմտահայ գրականութիւնը իր հարազատ բանաստեղծներուն, գրագէտներուն ողբերգական ճակատագիրը երբեմն եղաւ պարտական այս մարդոց։ Ասոնք, ու ասոնց հետ եկեղեցականներ, վարժապետներ, բժիշկներ, ազատ ասպարէզներու պսակաւոր միջակութիւններն էին, որ պաշտպանեցին պատրաստ փառքեր։ Մինչեւ 1900 մեր գրողները իրենց տաղանդին չափ պարտական են այս խմբակին, ո՛չ միայն իրենց կարելի վարկերը, այլեւ անկարելի մեղքերը։ 1945–ին բացէք որեւէ հանդէս, հաստատ ինչպէս անկայուն ուժերու վրայ իր շէնքը դրած, դուք պիտի հանդիպիք այդ հիացումներուն ու զայրոյթներուն, բոլորն ալ երկարաձգումները հիներուն կամ բխումները նոր փառասիրութեանց, երբ այնքան իրաւ է, որ ոեւէ հարազատ բանաստեղծ իր ըսելիքէն զատ քիչ ուրիշ բանի մտածեր էր մեր մէջ։ Կը վկայեմ Վարուժանէն, թէ չէ գրած ուրիշներէ գալիք աղմուկին, գովեստին հաշւոյն։ Կը վկայեմ դարձեալ, Սիամանթոյէն, որուն քերթուածները տողերով կը գրուէին Իւսկիւտար, կը պտըտէին ակումբէ ակումբ, ու բերնի վրայ կ՚ապրէին իրենց մեղրալուսինները։

Բանաստեղծականին հետ ու մէջ աստիճանաւորումը անշուշտ չի հերքուիր։ Մարդկայինին պայմանն է ապրումին դիմաց իրաւութիւն։

Ու մենք ամէն րոպէ չենք լարեր մեր ջիղերուն դրութիւնը։ Կը ղրկեմ ուրեմն երջանիկները, երանելիները, անծակ իմաստունները իրենց հիացումներուն ու կը մնամ իմ փորձարկութեանցս մէջ ու հետ, ճշդելու համար ո՛չ թէ արժանիք, տաղանդ ու նոյնիսկ հանճար (որ լլկուած բառերէն մէկն եղաւ Սփիւռքի փառասէրներու բերնին), այլ ձեր գուրգուրանքին, լուրջ յարգանքին յանձնելու այն պարզ, ընտանի ապահովութիւնը, որ մեր յոյզերուն վրայ նուէրն է ամէն իրաւ ու հարազատ բանաստեղծութեան։ Ու կը ձգեմ ձեզ բոլորդ ազատ ձեր հիացումները ջերմացնելու, գունաւորելու այս ու այն գովեստներուն գոլովը, բեղմնափոշիովը։ Ու միշտ, ըլլալու համար պարզ, կ՚ընեմ յիշատակութիւններ. « Առ զեփիւռն Ալէմտաղիի », « Հեծեծմունք », « Գեղօն Սօսեաց անտառին », « Հիւղը », « Գրգանք », քերթուածներ են, /434/ իրենց օրը ապրած բայց չմեռած, ինչպէս՝ « Դարավերջիկ հիւանդը », « Իմ կեանքը », « Լերան աղջիկը », « Մայր Հայաստանին », « Կախաղաններու կատարէն », « Ետեւէս եկուր », « Ադամին անէծքը », « Կոյրերը », « Երգ անգեղճ » անուններով հանրածանօթ ուրիշ խումբ մը կտորներու քերթուածներ են, ապրած իրենց օրը առաջիններէն աւելի փառապսակ։ Մեր միջին ճաշակը առաջին խումբին համար չգտաւ գովքի, հիացման ջերմ վերաբերմունքը, որուն փաստը դուք կը հաստատէք շրջանի գրական շրջանակներուն մէջ։ Բա՜յց։ Փորձած ունի՞ք, սանկ քիչիկ մը լրջութեամբ, վերստին կարդալ, օրինակի համար, « Դարավերջիկ հիւանդը », այս անգամ իրաւ բանաստեղծութեան համար յստակ ընդառաջումով մը։ Անշուշտ, Սիպիլի քերթուածը չէ հինցած իր զգեստէն, օրէնքներէն, նոյնիսկ գոյնէն, բայց սառած է, արտաքին փայլին, փառքին, գովեստին իսկ ծանրութեան տակ։ Քառորդ դար առաջ սա ճակատագիրը Սիպիլի քերթողութեան դուրս էր երկբայանքէ։ Վաղը, տասը տարի ետք, պիտի ըլլան դատողներ, որոնք « Ցոլքեր » հատորին մէջ պիտի յամառին անզուգական բանաստեղծութիւն գտած ըլլալնին յայտարարել, ինչպէս « Հայկ Դիւցազն » դիւցազներգութեան լոյս տեսնելէն կէս դար ետք Հ. Բ. Սարգիսեան այդ տաղաչափութիւնը կը յայտարարէ եզակի գործը հայ բանաստեղծութեան։ Սփիւռքը, անբանաստեղծ ու երջանիկ, կարծես կարիք չի զգար իրաւ ու չիրաւ բանաստեղծութեանց զանազանումին, քանի որ անոր քնարակիրներուն մէջ դժուար չէ ճանչնալ մեր ոտանաւորին ընթացիկ արժանիքներն ու մեղքերը, բայց անկարելի՝ իրաւ բանաստեղծութիւնը գտնել։ Անշուշտ Սիպիլի « Ժանեակներ »ը եւ Վարուժանի « Արեւելեան բաղնիք »ը Սփիւռքի զգացողութեան վրայ չեն անդրադառնար նման ձեւերով։ Բայց առաջինին փայլը, երկրորդին փարթամ հեշտանքը իրարու զուգակշռելու չափ իմաստուններ չեն պակսիր։ Այն պարագային, որ այդ Սփիւռքէն անխարդախ, որքան ազատ զգայութիւն մը յաջողէր դնել անհրաժեշտ անջրպետը [5] ընդմէջ վերը յիշուած երկու քերթուածներուն, մենք կունենայինք, /435/ բանաստեղծականին հետ ու մէջ, ի՛նչ որ իրարմէ կը զատէ առաջին ու երկրորդ գիծէ քերթողները, այսինքն՝ բանաստեղծութեան, իրաւին, ու տաղաչափութեան, դարձեալ իրաւին՝ հասկացողութիւնը: Առաջին գիծէ բանաստեղծը բախտ մըն է, երկրորդ գիծէ բանաստեղծ մը՝ յաջողուա՛ծք մը, գին՝ տաղանդի, խելքի, ընթացիկ բնազդներու ու քիչիկ մըն ալ նկարագրի։

Արեւմտահայ քնարերգութիւնը բախտաւոր է առաջին գիծէ բանաստեղծներով, որոնց անունները բարիքով ու փառքով կ՚արհամարհեն մեր չտես յաւակնութիւնները։ Չունիմ տեղ ու ժամանակ, «ըստ պատշաճի» ինչպէս կ՚ըսեն, արժեւորելու փաստերը այս սահմանումին։ Գիտցէք միայն թէ Դուրեանի (Պետրոս) մեղքերը ժամանակին մէջ կ՚անգայտանան, կը վերածուին իրենցմէ դուրս իմաստի ալ։ Դիտել կու տամ, որ առաջին գիծէ բանաստեղծներուն ետին, երբ ժամանակը ծանրացնէ մեր թեթեւութիւնները, սրբագրէ մեր ամբարտաւան անտարբերութիւնը հանդէպ մեր արժէքներուն — միշտ՝ իրաւներուն — օրին մէկը խելօք Դաւիթ մը, ընդդէմ տիրական հեգնութեան, պիտի կարծէ գտնել մեր ժողովուրդին ամենէն իրաւ յատկանիշներէն մէկ քանին։ Եղան երաժշտագէտներ, Գերմանիա ըրած ու եւրոպական օրքեսթրաներու մէջ յարգով տեղ առած, որոնք Կոմիտասի գործին մերժեցին բարձր արուեստին նկարագիրը։ Սէնֆոնիներ չէր հեղինակած այդ վարդապետը։ Ժամանակը սրբագրած է այդ հոսհոսութիւնները։ Ուրիշ էջերու մէջ (« Համապատկեր Արեւմտահայ Գրականութեան ») ես զբաղած եմ ցեղային յատկանիշներով։ Հոս կը գոհանամ, դարձեալ դիտել տալով, որ արեւմտահայ գրականութիւնը, ի մասնաւորի քնարերգութիւնը, հեռու՝ արժանի ըլլալէ ծաղրանքին անբանաստեղծ արեւելահայերուն ու անժառանգ Սփիւռքին, է մեր ժողովուրդին հասակովը, մեղքերով ինչպէս առաքինութիւններով համախառնուրդ իրականութիւն մը, արժէք մը։ Ան, որ մեր իրաւ բանաստեղծները ենթարկէր պիտի քիչիկ մը ծանր, հեռահայեաց վերլուծման, պիտի հասնէր, ապահով եմ, սխրագին արդիւնքներու։

Արեւմտահայ բանաստեղծութիւնը, նոյն ատեն, ունի իր փաղանգը, լեգէոնը երկրորդ գիծէ քերթողներու (հազիւ թէ զբաղած եմ հարազատ տաղաչափներով, կէս ճամբան մնացածներով, գաճաճներով, որոնք սակայն այնքան մելան ու աղմուկ արժեցին մեր հրապարակին, ստեղծելու աստիճան ծանրակառոյց պատրանքներ։ Ո՛չ ոք, այսօր, որ տառապէր ողբալու շիջած փառքը Աճէմեաններու, Ալփասլաններու, Նար–Պէյներու), որոնց իրականութիւնը, թելադրանքը /436/ դարձեալ դուրս էր կասկածէ։ Այս խումբն ալ մեզի արժած է ոչ միայն համբաւներ, պատրանքներ, սրբութիւններ, այլեւ մղձաւանջի նման բան մը մշտաւորած է մեր գրական հասկացողութեան վերեւ։ Քսան տարի մեր բանաստեղծութեան մեծ քուրմը՝ Եղիան։ Ուրիշ երեսուն մը տարի՝ քրմուհի՛ն, Սիպիլը։ Ու չհարցուցինք այս տարօրինակութեանց ինչո՞ւն։ Աւելի՜ն. 1940–ին, մեր դպրոցներուն, ուսուցիչներուն համար պատրաստուած գիրքերուն մէջ մենք հայրենադաւութիւն կը յայտարարէինք Ալիշանի մը, Թերզեանի մը փառքերը դնել վերգնահատման սեղանին, այնքան ամրաշէն է երբեմն պատրանքին շղարշը մեր աչուըներուն դիմաց։ Արեւմտահայ ոտանաւորին պատմութիւնը մենք կը շփոթէինք այդ ոտանաւորին կեանքին, այսինքն անոր կենսունակ տարրին հետ։

Ի՞նչ հարկ սակայն սա թարմացումներուն։ Կ՚ընդունիմ, որ Սիպիլի մը բանաստեղծական շրջափոխութիւնը պարզէր շահեկան դրուագումներ մեր տաղաչափական ախորժանքները, ճաշակը լուսաւորող։ Երեք սերունդի նախասիրանքը, փոյթը, միամտութիւնները՝ այդ կնոջ ոտանաւորին ճամբով։ Ուշագրա՛ւ՝ դարձեալ, պատկերը այդ շրջափոխութեան, Թովմաս Թերզեանի մը դիւանին ներսը, ուր կէս դարէ աւելի երկարող իմացական կեանքէ մը փաստեր կարծած է դնել այդ ազնուական, հելլենաuնունդ մեծ բանաստեղծը, ինչպէս կը յամառի խօսիլ այդ մարդուն հեքիաթը մինչեւ մեր օրերը։ Բայց բանաստեղծութի՞ւնը։ Այսինքն այն պարզուկ սարսուռը, յո՞յզը, խռո՞վքը, որոնք իրաւ քերթուածի մը մեզի կ՚անցնին անվրէպ։ Ձեզի կը մնայ գտնել այդ երկհատոր դիւանին մէջ (Թերզեանի բանաստեղծութիւններ) քերթուածը, նոյնիսկ մէկ հատիկ, ուր կարենայիք սիրտ մը զգալ, այսինքն՝ իրաւ էջ մը իրաւ բանաստեղծութեան։

Ներկայ փորձը վերլուծում մըն է իրաւ բանաստեղծներէն մէկուն ազդեցութեանը։ Կ՚անցնիմ ուրեմն աւելի անդին քան բացատրական, համադրական քննադատութիւնը։ Մեր մէջ, բանաստեղծութեան տագնապ մը չի նմանիր ուրեմն նոր օրերու ծնունդ հոգեվիճակներու։ 1850–ին այդ տագնապը ողբացին Միւսէներն ու Լամարթինները։ Իրաւ բանաստեղծութիւնը դուրս է մեր սպասումէն, ինչպէս չափերէն։ Սփիւռքը գիրքեր, անուններ բերաւ արեւմտահայ քնարերգութեան։ Անոնք, որ հանդարտութեամբ կը վերծանեն նորերը, նորագոյնները (Արամ–Արման, Արամ Յակոբեան, Շէն–Մահ, Աշտիշատ, յիշելու համար բոլորովին թարմ անուններ), կը տպաւորուին, անվրէպ, ցամաք, քիչիկ մը խորքին ցանկացող ձգտումէն, որ պատկերապաշտ, ձեւամոլ, զգայնիկ խառնուածքին (երէցներուն) հա/437/կադրութիւն մը չի կազմեր միայն, այլեւ վկայութիւն մըն է տրտում, բեկեալ բայց զգաստ խորքերէ։ Վահան Թէքէեան բարիքն է ըրած այդ տղոց տողերը ազատելու ձեւէն, փայլէն, գրական ջնարակէն ու մղած զանոնք իրենց հոգեկան մոյնքին, երբեմն չոր է, երբեմն՝ ցամաք։ Այո՛։ Բայց առնուազն հարազատ ու իրաւ։

Իրաւ բանաստեղծութեան համար փո՞յթ մը։

— Ո՜վ գիտէ։