1858

279.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 28 յուն[ուար] 1858

Սիրեցեալ եւ պատուական Եղբայր իմ Հ[այր] Բասիլիէ,

Վաղու եդեալ էր իմ ի մտի գրել միւսանգամ, եւ ահա եօթնեակք անցանեն եւ ամիսք, եւ ոչ միայն իմ, այլ եւ այլոց ոմանց դանդաղանօք՝ յապաղեցայ, զի սպասեալ մնայի իմիք, խոստացան եւ ցարդ ոչ կատարեցին։ Սմին նման եւ պատկերք մեր հրագրեալք՝ դեռ երեկն հասին ի ձեռս մեր, օրինակ մի, զոր բազմացուցեալ ի հարկէ եւ Քեզ առաքեսցուք։

Եւ դու Եղբայր, որքան եւ զբաղեալ ես ի գործս, եւ ի քահանայական պաշտամունս, ջանա՛ ըստ կարի եւ երբեմն ըստ կար, գոհ առնել զորս սպասեալ մնան ձեռնաբաց. իմանա՛ս զոր ասեմս, վասն դրամոց վարժարանաց եւ վանաց, զորոց ինձ խօսել ոչ է անկ, այլ զի այլք խօսէին, ես եղբայրաբար մտերմաբար եւ սիրաբար ծանուցանեմ, դու ինչ յինէն մի՛ գիտեր, այլ զարժանն արա։

Ինձ այսպէս թուի թէ վաղիւ գիր ընդունելոց եմ ի քէն, եւ ի միւսում եօթնեկի դարձեալ գրելոց առ քեզ։ Այժմ շատ լիցի ծանուցանել, զի քաջառողջք եմ, թէպէտ եւ յամսոյ հետէ օդոց պարզութիւն է աստ եւ ցուրտ միատեւ, որպիսի ոչ է եղեալ յաւուրս մեր։ Ի գալ եօթնեկիս աշակերտքդ հանդիսանալոց են ի վեցամսեայ հարցաքննութիւնք ուսմանց։

Զնշանակեալս ի թղթեկի զԱշխարհացոյց տաճկական թէ կամիս յանձնել առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս Օղլում [1], եւ թէ առ այլ ոք, գնել եւ յղել ինձ փութով ախորժելի է, նշանակեալ ի հաշիւ մեր։

Ողջունիւ հոգեկից Եղբարցս ողջունեմ զոր ընդ Քեզ Հարք եւ Եղբարք եւ փարեալ զգէր գրկօքդ մնամ

Հոգեհարազատ քո
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

280.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեան - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 18 Մարտ [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր Հ[այր] Բասիլիէ,

Ոչ կամիմ յերկարել զլռութիւն ի միջի մերում, եւ թէպէտ չունիցիմ կարեւորս ի գրել, սակայն գրեմ եւ պարտաւորեմ զքեզ ի գիր։

Զծրարիկն հաշուի քեռորդւոյ իմոյ ընկալեալ ի ձեռանէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու, եւ դարձուցի նմա զծախս նուագավարժութեան մանկանն, եւ զվճարելիսն վճարեցի։

Ընկալաք եւ զքաղցրանուէր ընծայդ, եւ սպառեցաք ի սէր քո եւ յանուշութիւն։

Յեռանդն Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս մեր յուղի անկաւ երթալ յ Ունկարիա վասն ծանօթ խնդրոյն, փոխանակ Պ[ատուական] Հ[օր] Գրիգորիսի, որ դարձ արար յ Աւստրիոյ գանձանակաւն, որպէս եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Մաղաքիայ դարձ արարեալ՝ միւսանգամ մեկնեցաւ ի նոյն գործ։

Ձմեռն եւ Մեծ պահք ի միասին չուեն գնան, եւ Զատիկ յայսմ ամի միաբանէ զմեզ զարեւմտեայքս եւ զարեւելեայքդ. ի միում աւուր ուրախասցուք, եւ թէ ոչ զկարմիր հ[աւկի]թս՝ այլ զկարմիր սիրտս հեռուստ ընդհարցուք, առանց կոտորելոյ։ Ակն ունիմք մեք առաւել խնդալ ապաքինութեամբ Նիկոդիմոսեան մանկանն, որ խոչ ընդ ակն եղեւ մեզ հիւանդութեամբ ոտինն, զորմէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ գրեալ է քեզ անշուշտ։ Այլքն եւ մեք բարւոք եմք, այլ ընդ քեզ եւ ընդ քո պէսս փոքր մի բարկացեալ եմ ես եւ այլք ինձ պէսք, զի ի մեծաւորութիւն տեղւոյդ հրաւիրեալ էք զծերունազարդ Հայրն, որ եւ յօժար թուի առ երթ, այլ զմեզ անյօժարս գտանէ. չգիտեմ զի՞նչ լինիցի։

Կամէի գիտել թէ գուցէ՞ յոյս յաջողութեան աշխարհագրական խնդրոց ինչ զոր յանձնեցի սիրոյդ՝ քննել եւ հանել յարքունի դիւանաց եւն., որոց եւ սպասեմ ի դիւրութիւն վաստակոց յոր բուռն հարեալ եմ։

Գրկալիր սիրով մնամ սիրոյդ

Հոգեկից
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

281.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 31 Մարտ [18]58

Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց

Ի ձեռանէ նորեկ Պոնտացի մանկանն ընկալայ զտաճիկ տարեցոյցն եւ զճանապարհացոյցն, որով եւս զպատասխանի հարցուածոյս նախընթաց թղթովս. եւ շնորհ ունիմ սիրոյդ։

Պատկերք մեր լուսագիրք կամ հրագիրք ի սենեկի իմում առաջի իմ կան. թէպէտ եւ անագան եւ գնոց՝ այլ վայելուչ յօրինուած. մի ոմն ի պատկերացելոցն ելեալ չոգաւ յ Ունկարիա, որպէս վաղագոյն հայրենակից նորա ի Պօլիս, մնայ արդ երրորդն կարնեցի, տեսցուք թէ յո՞ր շարժի։

Վասն իրաց եւ գործոց միաբանութեանս ի քեզ յանձնելոց՝ ոչ հաւանիմ զթօթափելդ յանձնէ, որպէս ասեսդ քոյին կամաւ. թո՛ղ այլոց զբառնալն, եթէ չկամիս նորս յանձն առնուլ։ Այս տասն ամք են, զի տեսանեմ, է որ յանձին փորձոյ, եւ շատ եւս յայլոց, զի դժուարանամք կամ ի բացատրել կամ յըմբռնել զմիտս գրութեամբ. եւ միմեանց մեղադիր լինիմք, եւն. վասն որոյ դիպողագոյն ճանապարհ (եւ թէ կամիս՝ պապայական) ըստ կարի հաճել զայս եւ լռել. զմտերմութիւն եւ զբարեկամութիւն մի՛ խափանել, զի այս միայն է մխիթարութիւն մեր ի վերայ երկրի, եւ այս միայն զօդ ընկերութեանս։ Ի տեսանելն զիրար արծարծիմք եւ նորոգիմք. ի հեռանալս՝ ընդէ՞ր այդպէս դոյզն իրք կրճիմն ի մէջ անկցին, եւ երբեմն թերեւս յակամայս բանք ինչ սպրդիցին՝ որ զամս ողջոյն տարրացեալ մնայցեն. ըստ այնմ, Ձեռս գնայ, գիրս մնայ։ Դո՛ւ եղբայր սիրեցեալ, որպէս եւ հաւանեալդ ես, զառեւտրի իրս, զպատճառ պէսպէս բանից, այսուհետեւ փութագոյն եւ որոշագոյն վճարեա, զի ի քո կողմանէ հատցես զամենայն աւելորդաբանութեան ոտս. եւ ապա ո՛չ լսես եւ ոչ ասես, այլ միայն զհաճոյն հասարակաց։

Գարուն եհաս. այլ ո՞ւր են պլպուլքն արեւելից. ես գոհ լինէի թէ եւ լակլակ [2] մի իջանէր յերդիս մեր, կամ թէ ես լակլականայի ի բուն երկրի հայրենեաց մերոց եւ ոչ հեռանալով հեռանայի։ Համբերութիւ՜ն։

Նիկոդիմոսեանն առողջագոյն այժմ անձամբ, այլ ոտիցն ախտ երկարաբոյժ եւ դժուարաբոյժ ասի. այսմ եւս պիտի երկար համբերութիւ՜ն։

Ողջունիւ եղբարցս եւ զատկական գրկածութեամբ մնամ

Հոգեկից քո

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

282.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 6 Մայիս 1858

Վերապատիւ եւ Սիրելի Եղբայր,

  Համառօտիւս ընկալ զերկար սիրոյ նշանակս առ յինէն զօրինակ մի Նուագաց [3] իմոց, զոր այսու թղթաբերաւ յարկեղ գրենոյն եդաք, եւ ճաշակեա զիս։

Մերքս բարւոք են եւ Նիկոդիմեանն յապաքինեալ է, չեւ եւս սկսաւ քայլել այլ ի մօտոյ աւուրքս խոստանայ զայն բժիշկն։

Յետ սակաւ աւուրց մեկնիմ ի Բարիզ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի եւ քեռորդւոյ իմոյ Յակոբայ Փուլճեան. քեզ անդ եւ ինձ աստ համբերութիւն։ Ողջ լեր.

Քո հոգեկից
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

283.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 20 Մայիս 1858

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Երեկ ընդ երեկս գիշերախառն հասաք ի քաղաքս եւ ի վարժարանս Մուրատեան, ողջամբ եւ հանգստեամբ, ոչ ինչ նեղեալք զճանապարհայն, ոչ յօդոց եւ ոչ ի մարդկանէ, զի եւ ոչ քննիչք անցագրոց եւ մաքսից՝ ամենեւին ոչ նեղեցին զմեզ, ըստ երկիւղի մերոյ, եթէ նեղեցաւ ինչ ոք՝ այն քսակն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայ էր, մի վասն ծանրութեան բեռանց մերոց, եւ միւս վասն մեծամեծ եւ սարդենիական (եւ ոչ գաղղիացի) ոսկեացն, որք փոփոխմամբ նուազէին։

Աւուրս օերկուս կացաք ի Միւնիք ի տեսանել զարժանատես քաղաքն եւ զվանս Բենեդիկտեանց [4] ՝ որք ի հերուն ասպնջական լեալ էին Պ[ատուական] Հ[օր] Գրիգորիսի եւ ապա Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայ. այլուր գիշերօթս միայն արարաք եւ կիսաւորս ի Տրիտենդոն [5] եւ յ Ինսպրուք։ Եւ աստ գտաք զամենեսին ի քաջողջութեան, ընդ որս եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս, որ եւ յեռանդն ելեալ է արտաքս կառօք, թէպէտ եւ տակաւին ի դիմացն գունոյ գուշակի անցեալ մրրիկն։ Տեսաք առ նուագ մի եւ զմանկտին կամ զուսանողս վարժարանիս՝ անտառաձեւս ի բարձրութիւն եւ ի հոծութիւն։

Յառաջին ժամքս լինելոյ մեր աստ՝ չկայ ինչ ասել այլ, բայց զմեծարոյ ողջոյնս ուղեկցացս մատուցանել, եւ զիմս առ մի մի ի սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Հարց եւ եղբարց միաբանութեանս, եւ մաղթել զօժանդակութիւն աղօթից նոցին եւ զօրհնութիւն սրբութեանդ, որում համբոյր տամ տիրականիդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

284.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 22 Մայիս [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Աւուրս իբրեւ տասն յերկարեալ զուղեւորութիւն մեր, ուր ուրեմն վճարեցաք եւ զայն, ոչ կարելով իսպառ խուսափել ի ժամադրեալ կիտէն։ Ամենայն հանգստեամբ եղեւ ուղեւորութիւնն, եւ լաւագոյն ինձ քան զայլ նուագսն, վասն գիշերօթիւք հանգիստ առնլոյն. նորութիւն եւ փոփոխութիւն վայրաց՝ ըստ բնութեան օրինի՝ հեռացուցանէին ի մէնջ զտխրականսն ինչ յիշատակս, եւ յորժամ յանդորր ուրեք ելանէի՝ յիշէի զքեզ թէ գուցէ ի ժողով երթիցես վասն խնդրոց ինչ ախորժելեաց . . . այլ միթէ եւ մեզ ո՞չ մնայցեն այդպիսիք։

Բազում եւ ջերմ ողջունիւ առ Հ[այր] Լէննէր ծանուցանեմ, զի յ Ինսպուրկ եգիտ զմեզ Տէր Բեդեր երէցն, բարեկամ իւր, այր ազնիւ եւ արժանի Լէննէրայ, եւ ընկերեաց մեզ, արար զոր կարէրն եւ աւելի եւս առնել կամէր, վասն որոյ եւ շնորհակալիք բարեկամացոյց բարեկամին։ Իսկ ի Մոնագոյ պատարագեցաք յաւուր կիւրակէի յեկեղեցւոջ Բենեդիկտեանց. չէր անդ հին աբբայն [6] ծանօթն Հ[օր] Լէննէրայ, այլ այժմեանն՝ Հաննէպէրկ [7], այն զորոյ զգիրս գերմանացի զՊատմութիւն Յայտնութեան գնեցաք եւ ընծայ ետուր Պ[ատուական] Հ[օր] Աթանասի [8]. այր ծանրաշուք, գիտուն եւ արժանապատիւ, հմուտ արաբիկ եւ պարսիկ բարբառոց, չափաւորապէս եւ թուրքարէնին, զոր եւ ըղձայր լիովին ուսանել. եւ ես հրաւիրեցի երթալ ի Վենետիկ եւ գտանել զքեզ, եւ վասն արաբերէնին զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ալեքսիանոս [9]. այլ իրք անյուսալի, զի ոչ միայն աբբայ է վանաց, այլ եւ աստուածաբանութեան վարժապետ ի համալսարանին, կարծեմ թէ եւ ժողովրդապետ, քանզի եկեղեցի նոցա բարօք [10] է եւ 15. 000 ոգիս ունին ի թեմի։ Գտաք եւ զհայագէտ վարդապետն Վինտիշման [11], եւ յերկար խօսեցաք ըստ մերոց ախորժակաց։

Զի՞նչ ասել զգեղեցկութենէ հասարակաց շինուածոց քաղաքին եւ զճոխութենէ զարդուց եւ շքոյ թանգարանաց նկարչութեանց եւ անդրեաց. արդարեւ յիմարախառն իմաստնոյ թագաւորի (որպիսի ոք Լուդվիկն [12] է) պիտոյ էր, առ ի ծախել բազմաթիւ միլիոնս եւ զհրաշալիսն կառուցանել, ընդ զարմանաց նախանձ իմն գրգռէր յոգւոջ, զմերս յիշելով հիքութիւն, մանաւանդ ի տեսանել զպղնձաձոյլ ամենահսկայ անդրին Պաւարիա, այսինքն պատկերն կամ ոգին հայրենեաց, ի վերայ վիմակոփ պատուանդանի կառուցեալ հեռագոյն հանդիպոյ մայրաքաղաքին պսակաբարձ ակն արկելով ի նա, առ ետի ունելով զառիւծն անհեդեդ, եւ յիշելով, զի ոգիդ այդ Պաւառնէ ի Հայաստան աշխարհէ գաղթեալ, որպէս նշանակեալս եմ ի յառաջաբանի Ռոդոլփեայ [13]. . . ։

Այլ արդ ամենայն վերացաւ, եւ երազն լուծաւ, կամ սկսաւ։ Ժամաւ յառաջ քան զհասարակ գիշեր մտաք ի Մուրատեան վարժարան յաւուր չորեքշաբաթիս. հարցի զմարախանման եւ կիկղոպակերպ դռնապանն, զհին ծանօթն իմ (իմս եւ ոչ քուկդ), թէ իցէ՞ ժամանեալ Միւսիւ Լէոն [14]. ասէ ոչ. ես ասեմ թէ հասեալ է. նա պնդէր եւ վիճէր թէ ոչ, մինչեւ ուրեմն ասաց՝ մի՞ գուցէ դու ինքն իցես։ Եւ այսպէս ուրախացեալ եւ ուրախացուցեալ՝ աւետեաց թէ յաւուրց հետէ սպասեն մեզ. ելեալ ի վեր սկսաւ որոնել զպատրաստեալ կամ զպատրաստելի սենեակս մեր, եւ ի բազմաշրջութեան անդ՝ երիտասարդ քահանայք որ չեւ եւս ի քուն մտեալ էին, զարմացեալք ելին ի ծակուց իւրեանց համարելով ոգիս տեսանել. ապա կոչեցեալ եւ զայլ ոմն (ուհի) պատրաստեցին մեզ սենեակս ի մէջ գիշերի։ Ի վաղիւն տեսաք զամենայն սիրելիս մեր եւ զքո, ընդ որս եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս, որ ի կազդուրել է եւ շրջի կառօք, միանգամայն եւ պատրաստի գալ այդր եւ այտի ի Կ. Պօլիս անցանել։ Ի նմին իսկ առաւօտու ցուցեալ մեզ զՀայկն [15] զկազմեալն վասն Միհրան պէյի, եդ յուղի, ընդ նմին եւ զպողովատ տիպս պատկերացն, որք թերեւս եւ ժամանեալք իսկ իցեն արդ այդր, ապա թէ ոչ գիտասցէ՛ Քերդողապետն [16] իմ, զոր եւ ողջունեմ ովկիանոսաչափ, որպէս զի եւ ինքն տեղասցէ ի վերայ իմ զերկինս զարդուքն եւ Հայկիւն հանդերձ։

Զիա՞րդ իցէ Մուր[ատեան] վարժարանն, տակաւին ասել ինչ չունիմ, բայց զի ի տեսիլ գբասարաս [17] սեղանատանն եւ անձկութեան տեղւոյն, (ընդարձակութեան սպիտակ պնակացն եւ հինգ հինգ սալորոցն չորոց եւ ճղճմաց ի նոսին), յորոց չորք ահեղակերպք հային ի չորեսին ծագս տիեզերաց եւ հինգերորդն ի միջի տարակուսեալ մնայ, եւ այլ ինչ սոցին նմանեաց, այնքան սիրտդ փառաւորի, մինչեւ երանի տալ օդասուն ճպռանց)։

Տակաւին ոչ խօսեցայ հանդիսապէս կամ պաշտօնապէս ընդ Վ[երապատուեալ] Տեսչին, այլ յետ սակաւ ժամուց հանդերձիմ, եւ ապա գիտասցին ելքն։

Արդ ընկալ զողջոյնս նորա եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու եւ զայլոցն, զ Հոլասեանց եւ զ Գայիանէի [18], զորս տեսի, հանդերձ քերբ յետնոյս Մարիցայիւ։ Տեսի սակաւ մի եւ զ Բարիզ, եւ արդարեւ այլափոխեալ երեւեցաւ ինձ, ընդարձակեալ, պայծառացեալ, սպիտակացեալ, լուսաւորեալ, շռայլեալ, խռնեալ երթեւեկօք ճոխազարդ կառաց եւ երիվարաց՝ յոյժ յոյժ, եւ յաւելաւ յիս տենչ միայնութեան։

Մատո՛ եւ զողջոյնս իմ եւ առաւել ինչ քան զողջոյն առ տը տը տը բը բը բը ցը ցը ցը մեծ չափախօսն մեր Հ[այր] Հմայեակ վարդապետ, առ Վերապատուելին, առ Արաբն, որ երբեք երբեք նեղէր զիս զճանապարհայն հարեւանցի հանդերձանօքն ինչ ուղեւորութեան կահուցս կամ ագանելեաց, առ ընթերակիցն իմ ի սեղանատան Մ. Պիէսի, առ աշակերտս ամենեսին, եւ եթէ ներես առ մտերիմսն մեր, առ գույրուկսուզ գուրպաղս [19], առ թօսպաղս [20] եւ առ քէօստէպէկս [21], եւ հուսկ յետոյ առ պերճաճեմ պետն հաւանոցին։ Եւ ի վանս ողջոյն Հ[օր] Ղուկայ [22], Հ[օր] Ստեփանեայ, Հ[օր] Բառնաբայ, եւ ամենեցուն յականէ յանուանէ, առ որս ոմանս դիտաւորիմ գրել՝ յորժամ առից պարապ. եւ դու գրկալիր սիրովս ողջ լեր

Հոգեկից քո
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

285.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 7 Յունիս 1858

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Յեօթնեկէ հետէ ընկալեալ եմ զգիր քո զառաջին, եւ բաւական յամեցի՝ որպէս զի չտաց քեզ ժամանակ յամելոյ ի գրութիւն, որ թէ եւ ոչ ելեկտրականաւ թելիւ այլ այլով իւիք պահէ զհաղորդակցութիւն մեր, եւ ոչ միայն լցցէ զկրճիմն հեռաւորութեան, այլ եւ զպէտս ինչ սրտի, զոր ոչ է հնար հայթհայթել ոչ ի մայրաքաղաքաց եւ ոչ ի նորութեանց՝ որպիսիք եւ իցեն։

Նախանձեալ ես ընդ ճանապարհորդութիւնս, ես միշտ նախանձիմ ընդ կաց եւ մնաց վիճակ ոմանց ի խորշս մենաստանիս, որոյ անդորրութիւն առաւել զգալի լինի ընդ հեռանալն անտի. եւ որպէս գիտես եւ վկայես՝ ոչ առ պարապորդ անդորրու՝ այլ ի զերծ եւ անխիղճ լինել յայնպիսեաց անտի՝ վասն որոց եւ մաղթես արժանապէս ինձ զօրութիւն եւ իմաստութիւն եւ ապա վարպետութեամբ լռես։ Ճանաչեմ եւ ես զերկոցուն իսկ զպէտս, այո՛ ճանաչեմ, պէտք են. եւ եթէ պակասիցին յինէն՝ գոնեայ զխիղճ եւ զսէր ջանացայց ըստ կարի անարատ պահել։ Ընդ նմին ցանկամ եւ ես լռել, եւ իցի՜ւ թէ հնար լինէր լռել միշտ, այլ եթէ հարկն եւ չափ լռութեան կամ համբերութեան ստիպիցէ լուծանել զլռութիւն, ակն ունիմ եւ պատասխանւոյ պատահել, եւ յոմանց ունկնդրութեան, զի մի՛ յիսպառն լռութեան խորասոյզ եղէց, ուստի թերեւս չիցէ այլ հնար վերբերել զիս։

Վասն Գայիանեայ [23] հարցեալ էիր. լսեմ թէ յետ եօթնեկի կատարեսցին հարսանիքն, այլ որպէս դու եւ ես ոչ գիտեմ թէ ստո՞յգ. մանաւանդ, զի լուայ թէ քոյր նորա չարւոք եւս կեայ յառողջութեան։

Ընդ բազմապատիկ ողջոյնս զոր ընկալայ եւ զփոխարէնն հատուցանեմ մի առ մի եւ երկու առ երկու, ընկալայ եւ զփետրածայր հաւպետին, որում փոխան չկարացի առաքել զոր փափագէիս՝ ձետ մի կատուի, զի կատուք տեղւոյս կամ ազգ մի կատուի՝ թաւամազք են որպէս զ Անկիւրիոյ կատուս, թէ ոչ եւ աւելի եւս։

Գրեն ինձ ի Պօլսոյ թէ յանձնեալ են առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս զպատկերս հօրեղբօր իմոյ եւ զքեռն. եթէ այդր առաքեսցէ Եղբայրն՝ պահեսցես ինձ, իսկ եթէ այսր՝ ողջունեցից զնոսա եւ ի քէն կողմանէ։ Յիշեցից ի պատկերի կարգի, զի եղբայր իմ Հեթում խնդրէ ի Վենայ առ ինքն առաքել զկենդանագիր իւր զոր այդր թողի. վասն որոյ աղաչեմ պատրաստել յարկեղ եւ յորժամ ծանուցից զհասցէ նորա՝ զոր արդ անգիտանամ, յղել առ նա, ի հարկէ զծախսն թողեալ ի վերայ նորա։

Ի կարգի ճանապարհորդութեանց կամ ճանապարհատեսութեանց իմոց դիցես եւ զտես հանդիսարանի ծաղկանց զոր տեսի ի մեծի հանդիսարանին արուեստից. զբազմութիւն եւ զանազանութիւն աղաւնակտուցից (geranium), ազալէեայց, վարդածառոց, մեծամեծ մանուշակաց եւն., եւ զպտղոց ոմանց որք աստ երեւին եւ ի հեռուստ ողջունին։ Այլ զի՞նչ օգուտ ասել տեսի, եւ ոչ՝ տե՛ս։ Նա մանաւանդ չիցէ՞ լաւ եւս ոչ զվարդ տեսանել եւ ոչ զփուշ շօշափել։

Դարձեալ ողջոյն եւ բազում անգամ ողջոյն սիրելեաց մերոց եւ մերձաւորաց, ընդ որս եւ Պապա Հօր մերոյ Ներսիսի, որ ի հարկէ յաւուրս յայսոսիկ գտցի այդր։ Ողջ լեր մանկամբք եւ մանումբք։

Հոգեկից քո
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

[Յ. Գ. ]

Ծրարեմ եւ զպատառիկս զոր քոյր Յակոբայ առաքեալ էր, որ եւ ի ճահ գայ հաշուոց վարժարանիդ։

Յ. Գ.

Որպէս գիտես աստ է այժմիկ Ֆիւատ փաշայ [24] եւ ընդ նմա պէկք եւ պաշտօնեայք ոմանք, յորոց ձեռն ջանան մերքս խնդրել ի պետութենէն Օսմանեան գիր ինչ կամ հաճութիւն ընդունելոյ զաշակերտս վարժարանին Մուր[ատեան] ի գործ արքունի. յոր խնդիր ի հարկէ արժան է յիշել եւ զ Ռափ[այէլեան] վարժարանն, որ աստ ոչ յիշի, թէ եւ ջանացայց ես գամ մի յուշ առնել, այլ պարտ է եւ ձեզ միտ դնել, եւ եթէ հնար է ի ձեռն Վեհին առնել զայսպիսի աղերսագիր, յորում եւ երկոքին վարժարանքն զոյգ յիշիցին, յորում առթի մարթ է ձեզ խնդրել եւ վարժապետ թուրք լեզուի, թէ եւ դժուար ինձ թուի պահել զթուրք ի Վենետիկ։ Զայս գիտելով գործեսցես ըստ խոհեմութեանդ եւ ըստ ճարտարութեան եւ ըստ իշկիւզարութեան Պրէկանցիդ։

286.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 14 Յունիս 1858

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի ժամուն ընկալեալ զքաջալեր եւ զօրհնաբաշխ գիր Սրբութեանդ՝ շնորհս կալայ եւ ունիմ, եւ ի նոյն միտս՝ զոր թելադրէքդ՝ կամ, ջանալ յոր յիմս կարի միաբան վաստակ յօգուտ հասարակաց [25] ։ Յետ ութօրէից Հոգեգալստեան սկսաք եւ նորեկքս դաս ասել, հաւասարեալ հնգեցուն եւս Հարցս յայս պաշտօն, եւ ի ներքին ինչ խնամոց մանկտւոյն թեթեւաբեռնեալ զՅ[արգոյ] Տեսուչն [26] եւ զանգղիացի դաստիարակն, պահելով ըստ կարի զառաջին սահմանսն մինչեւ ի նոր ամ ուսմանց, յորում արձակիցին աւագք ի համբակաց, ընդ նոսին եւ անգղիացւոյն ի բաց ելանել անարգելս եւ դիպողագոյնս արասցէ զմերոցս հսկողութիւն, յորմէ եւ առաւել շինութեան մտաց մնացելոցն եւ օգտի կրթութեան ակն ունիմք։

Ի հասարակի փութաջանս յուսմունս լսեմ եւ տեսանեմ զմանկունսն, եւ փութագոյնս զվարժապետսն զեղբարս իմ, եւ այս միայն յոյս լաւագունին յառաջիկայն՝ մխիթար նոցա եւ իմ, եւ միտքն առանձինք, ոչ ունելով արտաքին օժանդակս սփոփանաց, որոց ոչ իսկ եւ իմ ունելով ակն եկի այսր, գիտելով չափ եւ զանյարմարութիւնս ինչ տանն. այլ զփորձ քան զգիտութիւն հզօրագոյն եւ յայսմ գտեալ, յանձկութենէ եւ վատութենէ տեղեաց նեղիմք եւ զօրհանապազ երկնեմք զանձինս, գէթ ըստ այսմ ժամանակի. զանյարմարութիւն սեղանատանն ասեմ, եւ առաւել զդասատանց, եւ զհրատապ սպիտակակիզն գաւթին որ զամենայն երկայնութիւն ամառնային աւուրց ջեռեալ եւ ջեռուցեալ տանջէ զնոյն դասատունս, միանգամայն թափեալ զոգի դասատուի եւ կրկին զդասառուի։ Զովութիւն որ չմտանէ ընդ պատուհանս՝ զի զգաւիթ միայն տեսանեն նոքա կիսակոյր աչօքն, ոչ մտանէ եւ ընդ այլ ճանապարհ՝ ամփոփեալ ի գունագոյն ծրարս՝ զոր ծառք բերեն ըստ գարնանային եւ ամարային յեղանակաց, եւ խօսեցեալ ընդ շրթանց՝ հանդարտեն զեռանդն մանկտւոյն [27]. այլ աստ զտեղի նոցա ունի անսպառ դամոնաչիրն [28], անսպառ, զի ոչ աւելի քան զհինգ երեւի ի միում պնակի. ըստ այսմ բազում անգամ թէ եւ ոչ միշտ, ճշդեալ եւ նուազեալ են հիւրք պնակաց. թէպէտ եւ առաւելեալք իցեն՝ որպէս ասես քան յառաջնումն երբեմն, յորոց վերայ եւ պատահականքն ուրեք մանկական մխիթարութիւնք՝ դժուարապատահելիք թուին։ Նմանապէս եւ Հարցս օժանդակաց զլացեալ իմն տեսանի եւ գրաւոր մխիթարութիւն կարեւորն անգամ եւ ոչ կամաւոր, եւ բովանդակ Բարիզ մոգական անուամբն եւ նորանոր երկայնութեամբ փողոցաց եւ ճոխութեանց նոցին՝ ոչ բաւէ լնուլ զմիտս եւ զճաշակ. եւ այսմ ամենայնի պատուար ընդդիմակ կայ՝ Չքութիւն դրամոյ՝ որպէս լսին, եւ յորմէ ըստ արտաքին երեւութին օտար վաժապետքն եւեթ օգտեալք եւ վայելեալք են առատապէս. ներքինքն՝ ոչ գիտեմ ո՞յք եւ ե՞րբ։ Իսկ մանկտին՝ զուսումն եւեթ, որ թէեւ գլխաւորն է յօգուտս, այլ գրեաթէ զնոյն չափ եւ այլուր օգտի, յընդարձակի եւս ելով։

Կատակախառն կամեցայ զայս նուագ մրմնջել քան տրտնջել յունկն Վեհի, որ եւ քաջ գիտէ, զի ոչ վասն անձին՝ այլ վասն մանկտւոյն եւ կրսերագոյն եղբարցն է, որոց ըստ մասնէ խնամ եւ տեսութիւն յիս բաժանեցաւ. եւ ես մի ի պայմանաց, եթէ ներեսցի զայս ասել, գալոյ եւ կալոյ իմ այսր՝ զայս ծանուցի եւ ծանուցայ. վասն այսորիկ եւ ասացաւ ինձ ի դիմաց ժողովոյդ՝ թէ հաւանեալ իցէ ի վերայ ամսօրեայ թոշակի վարժարանիս յաւելուլ յայսմհետէ 200 կամ 300 ֆր[անք] եւս առ ի լրումն ինչ փոքունցս այսոցիկ թերութեանց։

Դարման մի եւս այսոցիկ պատուիրեցիք յետ առաքելեացն չառնուլ նոր աշակերտս առ ժամանակ մի. աղաչեմ եւ այսմ միտ դնել, եւ մի՛ խաբիլ թէ ոք 1000 ֆր[անք] կամ աւելի խոստանայցէ վասն մանկան միոյ, զի քան զհազար ֆր[անք] առաւելուն ծախք հոգոց մանկան, մանաւանդ եթէ ի տիոց անաւագ եւ ի դպրութենէ անճաշակ իցէ, որպէս գոյ խիթալ զմանունց։ Ասիցէք արդեօք, թէ զայդ ձեզ անկ է տեսանել. - իսկ ես, գիտէք, զի ոչ շատ տեսանեմ, եթէ հարցանիմ՝ ասացից զկարծիս, այլ թէ յանկարծոյն սպրդիցի ոք՝ վարժապետն ոչ կարէ վանել, այլ վասն հանդերձեալ յուսոյ հոգւոյն դարձեալ սկսանել՝ ա բ գ դ եւն։

Եթէ գտջիք արժանի մտադրութեան յայսոսիկ, բարւոք եւ մեզ թէ ոչ՝ ժուժկալեալ եւ իմովսանն, դարձեալ տրտնջեցից յայլում ժամու, մանաւանդ մերձաւորագոյնս եւս տեսանելով զպէտս կարօտելոցն, չասացից թէ լսելով եւս, զի այդմ ծանր է ինձ ժուժել, մանաւանդ զոր ի բերանոյ մանկտւոյն։

Լուեալ զի նոր նշան շքոյ առաքի Վեհի յ Օսմանեան դրանէն, խնդակից եւ ես լինիմ Միաբանութեանս եւ Գլխոյն, եւ մաղթեմ զայդ յառհաւատչեայ երկնաւոր պսակին [29], զոր փուշք կենցաղոյս նիւթեսցեն, եւ ողջունեալ զՎ[երապատուեալ] Հարս եւ զեղբարս Ուխտիս խոնարհ համբուրիւ օրհնաբաշխիդ մնամ Սրբութեանդ

Ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

287.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 1 Յուլիս 1858

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Լռութեամբ լուծցուք զլռութիւն, այսինքն է խօսելով զլռութենէ՝ զոր նշանակեալդ էիր, եւ զմի եւեթ նամակ գրելոյ առ Վեհս, առ որ վաղու գրեալ եմ եւ զերկրորդն, զոր եւ հարկաւ ընթերցեալ ես, եւ զորոյ պատասխան չեւ եւս եմ ընկալեալ։ Յապաղեցի ի գրել, զի եւ անդէն իսկ ասացեալ էի առ Վեհ, թէ ոչ շատագիր եղէց զչնչենոց տալով զրոյց. եւ զի կամէի փոքր մի քաջիկ ճանաչել զորպէսն տեղւոյս եւ զմանկտւոյն, զոր եւ ոչ եմ լիովին ծանուցեալ. եւ զի չկամիմ դատել եւ գանգատել ընդ վայր եւ յանօգուտ, մանաւանդ, զի ես միայն առ այժմ գտայց զայդպիսիս գրող, որով եւ ամենայն կրող՝ եթէ անհաճոյ ինչ ումեք երեւեսցի. եւ զի չյանձնեցաւ ինձ ինչ տալ լուր եւ ծանօթս, վասն այնորիկ եւ ես գոհ եղէ ընդ այն, զի մի՛ որպէս երբեմն փաշաման [30] կրիցեմ վասն խօսելոյ կամ գրելոյ, այլ զոր անհրաժեշտն պահանջէ հարկ պաշտամանս յանձն առնելոյ՝ զայնու չարարից զանց, մանաւանդ յետ սկսանելոյ զնոր ամ ուսումնական. քանզի ցայնժամ ըստ կարի հնով ոճովն վարիլ եւ չառնել ինչ մեծ փոփոխութիւն հաճոյ թուեցաւ աստ, որում ոչ գտայ անհաւան, գիտելով չափ զվտանգ ժամանակի անցափոխութեանց, եւ զպէտս բաւական ժամանակի առ ի ճանաչել զմանկտին բազմաթիւ եւ զսակաւամերձ։

Ընդ խորհրդածութիւն Աֆիֆ պէյի յոյժ հաւանեալ եմ եւ ես, գիտէի եւ անդուստ զստուգութիւնն, այլ լաւ եւս արդ ծանեայ, եւ եթէ չէր իմ եդեալ ի մտի կրել ինչ գալստեամբս աստ՝ արդարեւ ծանրագոյն եւս լինէին կիրք. աստի իմաստասիրեմ, զի եւ այլոց ոչ այնչափ փափագելի իցէ մնալն ի Բարիզ որպէս թուէր, բայց եթէ լաւագոյն քան զիս զհամբերութիւն խորհելով, իսկ զարտաքին ինչ շահ չտեսանեմ արդ. այնպէս, զի մտերմաբար կամ միամտաբար ասելով՝ թուի ինձ թէ յայսմ վիճակի վարժարանիս՝ ստիպելոց էր միաբանութիւնս աղաչել զիւրսն մնալ անդ կամ երթալ, քան թէ սպառնալ հանել անտի, ոչինչ ապա զարմանք թէ փախչէին աստի ուսանողքն եթէ գամ մի տեսեալ էին զ Ռափ[այէլեան] վարժարան. ի հարկէ զծանրութիւնդ զայդ առաւել մնայցէ կրել փորձ եղելոցն երկուցն եւս, ընդ որս իմա եւ զիմ քեռորդիս։

Ամսով յառաջ Սեր[ոբէ] Վիջէն ծանօթ քո եկն ի տես վարժարանիս, խնդրելով առաքել զորդի իւր (որ ուսանի ի գաղղիական վարժոցի ուրեք) այսր ի կիւրակէս եւ յամսեանն պարապոց, զի վարժեսցի ի Հայ լեզու, եւ խեղճ եգիտ, եւ ես աւելի քան զնա, որ եւ գովէի զ Ռափ[այէլեան] վարժարանն թէ նա յոյժ լաւագոյն քան զսա՝ ըստ սենեկաց, դասատանց, սեղանատանն եւն. չառաքեաց զմանուկն ցարդ, այլ թուի թէ առաքեսցէ ընդ մերսն ի գիւղ։ Ի վերայ անշքութեանն յաւելեալ եւ զաղտեղութիւն, զի՞նչ լինի, եւ զնուազութիւն կարեւորաց ի պահել զմաքրութիւն եւ զդիւրութիւն ներելի։ Իսկ սովորելոցն յայդպիսի անյարդար տեղիս եւ կազմածս, եւ վարժելոցն ի զինուորական իմն ճշդութիւն արտաքին կարգաց եւ կացից, իսկ յայլսն սակաւախնամ մնացելոց, ընդ օտարի տեսչութեամբ, որպիսի՞ լինին սիրտք եւ բարք՝ ընդհանրապէս։ Մի՛ չարաչար ինչ իմանար, այլ հաւանեաց՝ զի խիստ եւ բիրտ։ Այսմ ոչ էր քաջ ի վերայ հասեալ Որոց լաւ համարէին յԱնգղիացի որ կամ Սկովտացի հաւատալ զարտաքին եւ զկէս ներքին բարեկեցութեան մանկտւոյն՝ եւ զմերսն հեռի իմն ունել։ Են են ի մանկունսն լաւք եւ լաւագոյնք ոմանք թերեւս քան զիմ ծանուցեալսն անդ, այլ ի հասարակէն պակասի սիրտ եւ ազնիւ միտս, յորմէ կարես գուշակել զդժուարութիւն դրիցս, մանաւանդ առաջի ունելով մանկունս՝ որոց մեծ կէս աւելի քան զերիս ամս կեցեալ են այսպիսի օրինօք. յօգուտ նոցին եւ ի կրթութիւն՝ արդ առաւել հաւանեալ եմ ընդ հեռանալ Անգղիացւոյն, թէպէտեւ այր լաւ է եւ գիտուն, որպէս զի ընտելցին ի մերսն մանկունքն. այլ առաւել եւս կամէի թէ փոխանակ Հ[օր] Ղեւոնդեայ լինէր լայնասիրտ, հանճարեղ եւ մերձընտել ոք։ Իսկ վասն օգնականաց նոցին ասացից, թէպէտ եւ չեն իմ կամք ոչ պարսաւող եւ ոչ գովող լինելոյ ումեք, սակայն, զի զլաւէ խօսել լաւագոյն է քան զանլաւէն, ասացից՝ զի ծանրութեամբ եւ ազնուապէս վարին ընդ մանկունսն, եւ չտեսի թեթեւութիւնս զորոց խէթ լինէր, եւ ամենայն հլութեամբ եւ ակնածութեամբ են ընդ Մեծին, եւ սիրով, ընդ որ ոչ սակաւ շինեցայ։ Զչարեալ էր կարծեմ ժողովոյդ կամ ոմանց, զի սոցա ինքնախելաբար կարգ իմն կամ կանոն վարչութեան յօրինեալ եւ առաքեալ է այդր. իմ չիք տեսեալ զայն, այլ լուայ աստ, զի Ոմն առաջարկեալ է նոցա գրել զկարծիս եւ զտեսութիւն իւրեանց առ ի քաջիկ իմացումն, եւ յակամայ կամս նոցին գրածն առաքեալ է այդր, զոր ի ցոյց խնդրողին միայն գրեալ է նոցա, որպէս ասեն եւ ոչ յայլ ինչ։ Եւ զայս հարկ ինչ արդարութեան համարեցայ ծանուցանել, առանց կամելոյ մխիլ ի դատ եւ ի ջատագովութիւն. միանգամայն եւ ծակելով զլռութեանն քօղ, եւ խօսելով ինչ, զոր եւ կարես հաղորդել որոց եւ պատշաճ թուի խոհեմութեանդ, յոր վստահ եմ։ Յաւելից եւ այլ ինչ ի խորոց լռութեան. կարծեմ թէ վասն Հ[օր] Քերոբէի [31] խնդիր լիցի առ Ձեզ, զի այնպէս իմն զգացի թէ Տեսուչս [32] կամիցի ունել զնա այսր. հաճ եմ եւ ես ընդ այն, զի հնագոյն է նա ի վարժապետս կամ դաստիարակս մանկանցս եւ զի կարեւոր է օժանդակութիւնն ի պէտս նոցին, որք ոչ միայն, զի բազմաթիւ են, այլ եւ ի բազում եւ խառնակ իմն դասս տրոհեալ, եւ բազմացրիւ ի ժամս ժամս։ - Շատ է, եկեսցուք եւ յընտանեկանս։

Տաճկագրութիւն աշակերտացդ գովելի հանդիսացաւ եւ յորդորեաց զսոսա ի մրցանս. իմ չէր տեսեալ զառաջին փորձ սոցա, զվերջինս տեսից եւ ցուցից քեզ. իսկ զխոստացեալ պատկերս զոր յինէն պահանջես՝ մտադիւր առաքեցից, բայց ոչ որպէս յայսպիսում քաղաքի եղելոյ ընկալցիս, զի քաղաքս մեծ եւ բազմաճոխ, այլ մեք աղքատք եւ բիդօքք [33] ։ Կամէի եւ այլոցն առաքել ըստ տկարս ձեռին բաւականի, այլ ծախք թղթատարին կասեցոյց. մնացից առթի, կամ քում հրամանի։ Թերեւս Հոլասեանք գայցեն այդր, զի հաստատեցին ի մտի մեկնիլ աստի եւ հանեն զդուստր իւրեանց ի կրթանոցէն յոր եդեալ էին. այլ ե՞րբ եւ ընդ ո՞ր չու նոցա, չգիտեմ տակաւին, թերեւս եւ ինքեանք չգիտեն։ Այնպիսի պատեհիւ եւ զմետալսն առաքեսցուք։

Քոյն Գայիանէ [34] finalmente ha fatto [35], այսինքն պսակեցաւ ընդ Մարէշալայ [36] ի 16 Յունիսի. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ հայկական ծիսիւ եւ զգեստուք արար զպսակն սարկաւագութեամբ իշկիւզար քեռորդւոյն ի Ս. Ռոքոս եկեղեցւոջ [37]. լրագիր մի պատմէր զգեղեցկութիւն փեսային եւ առաւել զհարսինն, զոր թերեւս գտեալ առաքեցից, զի եւ դու զուարճասցիս։ Ներկայ գտայ պսակին, յետ այնորիկ չտեսի զնոսա, քանզի ի նմին երեկոյի մեկնեցան ի Մարսիլիա՝ տանելով զ Մարիցա զհիւանդ քոյր Գայիանեայ, զի երթիցէ հանգչել ի հող հայրենեաց. դարձ արարեալ եւ եկեալ են ի վարժարանս յաւուր յորում ես ի Վերսայլ էի. ապա միւսանգամ եկեալ է Մարշալ, գայցէ միւս եւս անգամ. արդ գնացին ի տուն հօր իւրոյ ամուսնաւն. յետ սակաւ ամսոց կամին դարձեալ գնալ ի Վենետիկ, եւ դու պատրաստ լեր ընդունել։

Եկին եւ ինձ յայցելութիւն Աղա ամուճայն եւ Հալա գատընն, եւ ետու զողջոյնս քո, եւ դու տուր զիմս առ դրացին իմ Պոնտապետ, առ Վերապատուելին, առ Ե[ղբայր] Օգոստինոս (որ եւ այսօր նեղացոյց զիս, զի զգեցեալ զմի ի նորակար շապկացն՝ այնքան նեղ գտի զաջու դաստակն, եւ ի ժամանակի աստ նեղութեանս, զի հարկ եղեւ փոխանակ կոճակին առաձիգ մանեկաւ միով զսպել). զ Պիեսի եւ զ Օռսոլա մեծ հալոցն, եւ զուխտակից Նիկոդիմոսեանն, որում փոխանակ նամակի առաքեմ զայս նուագ պատկեր մի, եւ դու ողջ լեր քոյին հոգեկից եղբարբ

Հ[այր] Ղեւոնդեաւ

[Յ. Գ. ]

Ողջունեմ եւ զ Ճէնդըլմէն եւ զ Լիւք [38], զ Բագրատունին, եւն, եւն.

288.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 7 Յուլ[իս] 1858

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Շնորհեալդ ի 28 անցելոյն սիրական եւ հայրական խրախուսանօք՝ ոչ սակաւ յաւել ի մխիթարութիւն անմխիթարութեանցս, զոր ժամանակին դէպք ածին ի վերայ տեղւոյս եւ անձանց, եւ որոց փոքր ի շատէ կանխաւ ծանօթութիւնս եւ օրինակ այլոցն եւ առաւելագոյն եւս կրողաց՝ կրկին յորդոր է ի ժոյժ։ Այլ ծանրագոյն են ինձ անձկութիւնք զորս թուի տարապարտուց յաւելուլ մեզ ի վերայ մեր. յորոց մի եւ խնդիր ընդունելութեան նորոյ մանկանց, յորում ըստ իս պայման կարեւոր ոչ է միայն արծաթն, նա զի եւ զայն բազմաց խոստացեալ եւ սակաւք ի ժամանակին հատուցանեն կամ հասուցանեն, եւ որ այժմ զչորեսին որդիսն կամի առաքել, հատուսցէ՞ ամի ամի անվրէպ 4800 ֆր[անք] կամ թէ լիցի նպաստ ինչ եթէ բեռն վարժարանիս, ոչ գիտեմ։ Այլ քան զարծաթն ինձ մտատանջ է չորեցուն եղբարցն հասակ, յորոց կրսերն կարծեմ իննամեայ եւ նախեկն քան զնա 11ամեայ. եւ ո՞վ վկայեաց թէ գիտիցեն բաւական դպրութիւն առ ի չառնելոյ դարձեալ ոգեսպառս զվարժապետս, եւ զիարդ արդարանալ առաջի տեսողաց որ բամբասեն զմեզ վասն զայնպիսիս ընդունելոյ ի Մ[ուրատեան] վարժարան ի Բարիզ. եւ մեր իսկ առաջի որ յար զնոյն գանգատիմք, որպէս եւ Վեհ ի թղթի միում զոր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Տեսուչն [39] հաղորդեաց ինձ՝ ասէր, թէ պահանջիցիմք կրթել զմանկունսն ի բարձրագոյն ուսմունս, եւ ե՞րբ եւ յո՞ր հասցուք բարձրութիւն ստիպեալքս յաճախ ելանել ընդ սանդուղս ա եւ բենի։ Ո՞ւր թողցուք եւ զայն, զի անսահման ժամանակաւ մերձ ընդ մերձ գալով այսր միոյ կամ երկուց կամ երից նոր համբակաց՝ հարկ լինի ի բազումս կոտորեալ եւ զդասս եւ զժամանակ եւ զարծաթ եւ զսիրտ։ Ապաքէն Վեհ քաջ քան զիս գիտէ զայսոսիկ, վասն այսորիկ եւ ասէ « Համարեցաք թէ հանգամանք մանկանցն ծանօթք իցեն ձեզ եւ ոչ անհաճոյք յընդունելութիւն »։

Ըստ այսմ եւ խնդիր Անգղիացւոյն, որ ըստ իս արդ չնչին եւ թեթեւ՝ այդչափ հոգս յաւելու Վեհի, որ կարծեմ եթէ քաջիկ եւս ի վերայ հասեալ էր էութեան իրացն եւ այժմու վիճակի վարժարանիս բնաւ ոչ զանգիտէր թէ ելք նորին լիցին պատճառ « վտանգելոյ զբարեկարգութիւն մանկտւոյն եւ զհամբաւ վարժարանին եւ դժկամակութեամբ այլոց վարժապետաց ». մեծագոյն կան զարմանք յիրիդ, այլ ակն ունիմ եւ փափագեմ չբռնադատիլ յասել յառաջ քան զմուտս ի սենեակ լռութեան վանացս եւ տեսանել զծով եւ խառնիլ ի մռնչիւն ալեացն զանմռունչ ալիսս։ Սակայն զայսքանս հարկ է ասել, զի խնդիրն այն առ յինէն վճարեալ է եւ էր վաղու, յորմէ հետէ ոչ միայն անդժկամակս եւ հաւանս յայն ծանեայ զվարժապետս եւ զմերձաւորս, այլ եւ յեւս բարեկարգութիւն մանկտւոյն եւ ի համբաւ վարժարանիս եւ վանացս, յարգելով իսկ զլաւութիւն առնն եւ զկարեւոր սատարութիւնն ի խռովութեան ժամանակին, եւ զարդիւնս ընդ նմին տքնողաց եւ յայս չափ կրթութեան ածողաց զմանկունսն։ Կարծեմ թէ եւ ոչ ոք կարիցէ հաւանել այլ ազգ, թէ ոչ նախ հաւանելով յառաջին դիրս դարձուցանել եւ զիս եւ զիրսն։ Ես վաղ ծանուցի զայս որում արժանն էր, եւ որում մնայ գործակցել կամ գործադրել, թերեւս եւ խրախուսիլ առ ի Վեհէդ։

Կարեմ յապահովել զՎեհ եւ վասն ստուարամատեան բառարանին ստացելոյ ի յիշելոյդ, զի դիւրագնի իբրեւ 30 ֆր[անք] աւելի կամ պակաս գնեալ է նմա Տեսուչն, կարծեմ թէ եւ այլոյ, եւ խոստացեալ այլում։

Աւետեալ ի Վեհէ զժամանել աղիւսակիր նաւուն՝ ձայնակցիմ սաղմոսերգուացն « Բարի արա Տէր Սիովնի » եւն. այլ քանի՞ ճարտարութեամբ ի վերայ ածէ մեզ փոխն, « Յորժամ ուխտից պատարագս հանցեն ի սեղան քո զուարակս »։

Լուայ այլուստ եւ զժամանել այդր Յ [արգոյ] Հ[օր] Վրթանիսի վարդապետի, եւ փափագեմ տեսութեանն. եթէ զիս խնդրէ՝ մի՛ զլասցի, ապա թէ ոչ՝ բերցէ այսր զմասն իմ, եւ այժմ ընկալցի ընդ այլոց Վ[երապատուեալ] Հարց զողջոյնս իմ ջերմինս, եւ Վեհ յօրհնաբաշխն զորդիական համբոյր

Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ [օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ.

8 Յուլիս. Երեկ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի գնացաք ի Ս. Ժէրմէն գիւղ յողջոյն եւ ի բարեաւ գնա Թերեզոնի Ճիոյայ եւ դստերացն, որք եւ հանդերձ արամբի դստերաւն մնացելով աղաչեցին ողջունել զՎեհ. նոյնպէս եւ Նարինեանք, որ ի նմին տան բնակեն յայլում դստիկոնի, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս առ սոսա կայ աւուրս ինչ յօդափոխութիւն։ Զայս յանձնեաց ինձ գրել Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ, որ զի յաւուրց հետէ սակաւ ինչ տկար էր թոքային ախտիւ, հրամանաւ բժշկին ի նմին երեկոյի արգելաւ յանկողնի, ուր եւ դադարել աւուրս ինչ հրամայեալ է. այսօր լաւագոյն քան զերեկն գտանի։ Ընկալեալ եւ ի ժամուս գիր ի Վեհէ, որ ծանուցանէ զանակնկալ մեզ հիւր զորդի հ[անգուցելոյ] Յակոբայ Չէլէպոյ [40], պատրաստին կարեւորքն։

289.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 8 Յուլիս [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր, Հ[այր] Բասիլիէ,

Մի՛ մոռանար զիս, թէպէտ եւ ի Բարիզ անկեալ։ Զտեղւոյս չունիմ ինչ ասել, զի քաջ գիտես, իսկ զինէն ոչ առ ժամս, քանզի եւ ես իսկ քաջ չգիտեմ զիմ որպէսն եւ զորպէս լինելին։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ տկար գոլով յաւուրս յայսոսիկ՝ հրամանաւ բժշկին ստիպեցաւ յանկողնի դադարել աւուրս ինչ, վասն այնորիկ եւ յանձնեաց ինձ ծանուցանել քեզ ողջունիւ, զի ընկալեալ է զ300 ֆրանգսն, այլ զհաշիւն չեւ եւս քննեալ։

Այսօր եւ ի Վեհէ գիր ընկալաւ որ ծանուցանէր ըստ քո գրելոյն՝ թէ Միհրան պէյ բերցէ ի վարժարանս զ Միքայէլ զորդի հ[անգուցելոյ] Յակոբայ չէլէպոյ, վասն որոյ պատրաստի նմա սենեակ, ընդ նմին եւ Հ[օր] Աղեքսանդրի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս բարւոք է յառողջութեան, եւ ի գեղջ կայ աւուրս ինչ. ցանկայ տեսանել զ Միհրան պէյ եւ ապա երթալ ի Վենետիկ եւ անտի այդր եթէ յաջողեսցի։

Համառօտ է ինձ ժամս, ընկալ զգրկալիր գորով քոյդ

Հոգեկցի
Հ [օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշանեան

290.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 11 յուլ[իս] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Անշուշտ ի վարանս ակամայս թողի զՎեհ յետին գրովս զխօթութենէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, որ է Pleurésie [41], զոր թերեւս սուղ ինչ անհոգութիւն կամ անգիտութիւն պատճառեաց, եւ զառաւելն վատութիւն օդոց եղանակիս, որ քան զաշուն ցրտագոյն եւ խոնաւ է յեօթնեկաց հետէ, եւ բազմաց վնասէ։ Բայց հիւանդութիւն սորա խարանաւ ի թիկունս բացելով՝ արդ նուաճեալ եւ դադարեալ է, եւ յոյժ լաւ գտանէ զնա բժիշկն, եւ այսօր քան զայլ աւուրս, եւ ակն ունիմք Տերամբ, զի վաղ կազդուրեալ մխիթարեսցուք առ հասարակ [42] ։

Յայսմ առաւօտու ժամանեալ էր այսր Միհրան Պէյ, կնաւն եւ երկոքումք որդւովք հ[անգուցելոյ] Յակոբայ չէլէպոյ. յողջոյն գնացաք ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու. մտերմաբար ընկալաւ Պէյն եւ Տիրան ընդ նմա, հարցին զվանաց, զվարժարանէս եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլէ, եւ խոստացան գալ ի տեսութիւն։ Միհրան յետ աւուրց գնալոց է ի բաղանիս բժշկականս, եւ ապա յ Անգղիա եւ ի Պրիւսէլ, եւ յետոյ ամսօրեայ ժամանակ զբօսնուլ կամի ի Բարիզ, ապա գնալ յ Իտալիա եւ ի Վենետիկ, եւ ընդ Դրեստ դառնալ ի Պօլիս։ Զորդիս Յ[ակոբայ] Չէլէպոյ զ Օննիկ եւ զ Գրիգոր նիհարս եւ տժգոյնս տեսի, մանաւանդ զերէցն, եւ գթաշարժս։ Իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր չեւ եւս էր եկեալ ի Մարսիլիոյ, թերեւս յերեկոյիս կամ ի վաղիւն հասցէ։ Զկրսեր որդի Չէլէպոյն քորքն արգիլեալ են յուղւոյ։

Ողջունիւ Եղբարցս մնամ Սրբութեանդ

Ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

291.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 19 յուլ[իս] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Գրելումդ ի 11 ամսոյս՝ գրեցի եւ ես պատասխանի երկար պէսպէս խորհրդածութեամբք եւ լրովք, այլ արկի ապա յարգելան առ սրտնեղութեան ինչ, այսինքն խօթութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, որ յառաջէր ի լաւութիւն ցժամ այնր գրութեան, այլ զի այսօր տկարագոյն է եւ հիւանդութիւնն կրկնեալ թուի, հարկ եղեւ ինձ լռել յառաջին շատխօսութենէս. վաղիւ լուիցուք զկարծիս այլոյ բժշկի, ակն ունելով սուղ ինչ անագան շահել զառողջութիւնն։ Զայս ոչ գրեցի ուղղակի առ Վեհ, զի մի՛ աւելի ինչ իմասցի եւ հոգայցէ, այլ դու յանձն առեալ եւ զխորհրդակցութիւն ազդեա նմա՝ զի մի՛ ինչ կասկածաւոր կամ կարեւոր բան եւ լուր գրեսցէ նմա, այլ յոյժ անտարբերս եւ թեթեւս, եւ զայս ապահովեսցէ մեզ, ապա թէ ոչ՝ չտամք սմա զնամակս իւր, եւ ոչ զայլոց՝ աւուրս ինչ, մինչեւ զօրասցի։

Վասն խնդրոյ մասնատփոցն եւ պատկերաց գրեցից վաղիւ կամ միւս վաղիւ։ Ընկալեալ այժմ զողջոյնս եղբարցս եւ զնոյն տուեալ առ որս անդ եղբարք, ողջ լեր

Հոգեկից եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

292.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 21 յուլ[իս] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ըստ խոստմանս յանցելումն աւուր՝ գամ ի գրութիւն առ ժամայն յետ մեկնելոյ բժշկաց որ արդ իսկ խորհրդակցեալ եւ չգտին վտանգաւոր զհիւանդս, այլ զի յապաղեալ էր արիւն հանել ի նմանէ՝ վասն այն յերկարեալ էր ախտն. երեկ երակ հատին եւ դարձեալ նովին օրինակաւ ապաքինեսցեն, այլ հարկ լիցի նմա եօթնեակս ինչ կամ ամիս մի կալ յանկողնի կամ ի սենեկի։

Յայսպիսում գոլով նորա վիճակի չէ մարթ խօսել ինչ վասն խնդրոյ անգղիացւոյն, զոր հարկ էր նմա վաղագոյն ծանուցանել առնն, եւ յապաղեալ ընդ երկար՝ այն ինչ թուէրն կամել խօսել, եւ ահա խօթութիւն ի վերայ եհաս. իսկ իմ, զի երկու ամսօք յառաջ ծանուցեալ էր զխորհուրդս իմ առ նա ինքն Տեսուչն եւ 5 ամսով յառաջ առ Վեհ, եւ յանձն առեալ էր նորա կամ Ժողովոյդ զպայմանսն ինչ առ յինէն, անպարտ եմ այսուհետեւ ի լինելեացն յայսմ խնդրի. փափագելով տակաւին պահել զսէր եւ զմեծարանս իմ առ վեհագոյնսն, թէեւ սրտառեալ՝ վասն այսպէս յերկմիտս կաղալոյ եւ ժամավաճառ լինելոյ նոցին եւ այս առաւել վասն պատուոյ նոցին վնասու քան իմոյս, եւ առաւել եւս Միաբանութեանս՝ որոյ վեց անձինք, ինեւ հանդերձ, չարժեցին սկովտիացի մի՝ առ ի փարատելոյ ի մտաց նոցա զկասկած կամ զխէթ. . . ։

Վասն զարմանացդ ընդ գձուձ նկարագրութիւն վարժատանս՝ ասացից համառօտ, զի յիշեալքդ առ ի քէն պարտէզ եւ եկեղեցեակ գեղեցիկք են, ընդ նոսին եւ դահլիճքն ստորին, եւ սենեակք քահանայից բաւականք ի բնակութիւն չորից. են եւ չափաւոր սենեակք ոմանք վասն մանկտւոյն. իսկ այլ սենեակք՝ յորս արդ բնակեմք երեք ի հարցս՝ ողորմելիք են, եւ եւս ողորմելիք մանկանցն յերդս եւ յառաստաղս. նմանապէս եւ դասատունքն եւ սեղանատուն. գաւիթն գեղեցիկ՝ այլ տօթաձիգ ամարանի իբրեւ զ ռիվա տի զքիավօնի [43] եւ զողջոյն տիւն, որ եռացուցանէ զդասատունս անպատուհանս յայլ կողմանց՝ բայց ի նոյն գաւթէն. եւ ձմերանի ի ձեան եւ յանձրեւի հարկ է մանկանց ընդ այն անցանել ի բացի՝ յերթալ ի սեղանատուն, ի սենեակս պիտոյից, եւն։ Առ ի բարեկարգութիւն մանաւանդ թէ ի բարեշինութիւն այսպիսեաց՝ հարկ է տակաւին ոչ 10 կամ 20 այլ 100 կամ 200. 000 ֆրանգաց ծախել, եւ ապա ստանալ վարժարան բարեբնակ, ապա թէ ոչ տունն Ծագգոյի [44] ի Պատաւիոն լաւագոյն էր քան զսա ըստ այսց մասանց. լաւագոյն եւ ապրուստն եւ հագուստն։ Թերեւս բերանացի լուիցես զայսցանէ յեկաւորաց աստի, եւ ես զի՞ յերկարեմ յանախորժելիս։

Իսկ վասն բազմութեան վարժապետացս, այսինքն մերոցս, եւ ձեր նուազութեանդ ի Ռափ[այէլեան] վարժ[արանի], իրաւացի են ըստ մասին բանքդ, այլ ըստ մասին յիշելի են, զի ոչ որպէս զՁեզ մանկունս նորեկս եւ դիւրաթեքս ընկալաք վարժապետքս ի վարժարան բարեկարգ, այլ մեք նորեկք մշակք ի միջի հնացեալ մանկանց ի վարժարան դեռակարգ [45] եւ դժուարակարգ եւ վասն դրիցն, եւ վասն անժամ գալստեան մանկանց կարի փոքունց եւ կարի մեծաց, եւ այն ոչ որպէս այդր միանգամայն, այլ մի մի կամ երկուս։ Զայսչափ իմ նշանակեալ՝ զառաւելն քաջիկ կարես խորհրդածել։ Բայց զոր եւ պատշաճ թուի Ժողովոյդ՝ արասցէ, եւ մեք հաւանեալ ջանասցուք ըստ մերում կարի վաստակել։ Ի հարկէ եւ վասն Ղրիմեան խնդրոյն տառապիցի Ժողովդ, եւ Միաբանութիւնս, զի երկիրն այն ընդարձակ այլ սակաւաժողովուրդ ըստ Հայ ուղղափառաց՝ առաւել քան զկար եւ զարժան պահանջէ անձինս ի մէնջ։

Զխնդիր մասնատփոց եւ պատկերացդ կատարեցի, եւ եդեալ յարկեղատփի՝ ուղղեցաւ այսօր յանուն քո ճեպընթացիւ, զոր եւ ընկալցիս յեօթն աւուրս կամ վաղ եւս. եթէ չհասցէ ի ձեռս քո՝ տուր հարցանել զընկերութիւն ճեպընթացից կամ զճանապարհի՝ Վիկտոր-Էմմանուէլ ի հրապարակիկն։ Քանզի փութով խնդրեալ էիր եւ կարծեմ վասն աշակերտացն մեկնելեաց մասն հանել, այսու ճանապարհաւ առաքեցի, ոչ սպասեալ ուղեւորաց՝ որոց շարժմունք անյայտք. եւ ստիպեցայ տալ քեզ առնել եւ զծախս ճանապարհի, որ սակայն կարծեմ չյաւելուցու քան զ՚7 ֆր[անք]։ Իսկ գին խնդրելեացդ է յետին սահմանդ, այսինքն է 150 ֆր[անք], որպէս եւ տեսցես ի ցուցակէ վաճառականին՝ զոր եդի յարկեղն, յորում տարբերութիւն մի միայն գոյ, այսինքն է, փոխանակ երկուց գունաւոր երկոտասանեկաց՝ 4 անգոյն երկոտասնեակք պատկերաց եդեալ են յարկեղդ, եւ գինն նոյն է։ Բաց ի քոց խնդրելեաց՝ եդեալ է եւ իմ յիմոյ անօսրութենէս սակաւ ինչ պատկերս առ մանկունսն եւ նշանակեալ եմ ի վերայ իւրաքանչիւր. նոյնպէս եւ ծրարիկ մի առ Վերապատուելին, եւ այլ փոքրիկ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա։ Դարձեալ եւ քեռորդի իմ եդ ծրարիկս վասն դասընկերաց իւրոց, եւ այնոքիկ են յորոց վերայ մատիտաւ գրեցի Փ (Փուլճեան [46] )։ Կան եւ յանձնելիք ինչ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս [47] ի Հ[այր] Գրիգորիսէ։ Երեք հատորիկք անգղիացի գրոցն են վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ, եթէ եւ այլ ինչ գտցի՝ նշանակեալ իցէ ի վերայն։

Որդիք հ[անգուցելոյ] Յակ[ոբայ] Տիւզեան եկին երկիցս ի վարժարանս, նոյնպէս եւ Տիրան պէյ. իսկ Միհրան պէյ կողակցաւն մի անգամ, եւ բազմեցաւ ի պարտիզի, հաճեալ ընդ որ ետեսն. զայս այցելութիւն մեզ ասէր առնել խոստացեալ յապայն զտեսութիւն վարժատանն եւ զներկայութիւն ի հանդիսի պարգեւաբաշխութեան։ Մտեալ եւ ի մատուռնն՝ արկ 100 ֆր[անք] ի գանձանակ շինութեան եկեղեցեաց յարեւելս։ Յետ աւուրց ինչ ընդ կնոջն երթիցէ ի բաղանիս ընդ կողմն Պիւրենեայց [48], եւ դարձի ի կէս Օգոստոսի, ապա շրջեսցի ի սահմանս Գաղղիոյ եւ յետոյ գնասցէ յ Իտալիա. ընդ նմա թերեւս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս, ոչ այդր միայն, այլ եւ ի Կ. Պօլիս։ Զ Բագրատունւոյն լռէր, չգիտեմ զի՞նչ խորհիցի վասն նորա, թուի թէ ոչ ստիպիցէ գալ ընդ իւր։ Իսկ Տիւզեան պայազատք յետ աւուրց երթիցեն ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Աղեքսանդրի ի Լոնտոն, եւ դարձցին յետ եօթնեկաց ինչ, ապա կրսերն մտցէ ի դպրոց մի, երէցն յառանձին տուն, որպէս լուայ։

Յետ այսորիկ յարեցից ի թուղթս յայս զվերջին մասն նամակիս, զոր ոչն առաքեցի, եւ դու ծիծաղեա ընդ կարկատանս այս։

Գալով արդ յընտանեկան ողջոյնս, նախ զՊոնտապետն մեծարեսցուք, զորոյ եւ ի ձեռն Պ[ատուական] Հ[օր] Գրիգորիսի ընկալայ զկարի Ֆլաթէօզ [49] բանս. տեսցէ մի՛ ըմբռնիլ ի յորձանս Պոնտոսի, այլ ըմբռնել զ Պոնտոս ի ստուարակարկատ պորսայն. կամէի առաքել նմա զ Միրըքուրայ [50] գիրս վասն զեղծմանց եւ խորհրդական գիտութեանց պուրսի, այլ գին հինգ ֆրանգաց գրոցն զգուշացոյց զմեր պուրսս։

Յետ որոյ ողջոյն վերապատուելոյն եւ արապակցին, եւ Մ. Պիեսեայ, զորոյ զընտանեկան գիրն շատ հաճութեամբ ընթերցայ, եւ եթէ էր ինձ դիւրին գրել գաղղիարէն՝ պատասխանէի յօժարութեամբ. այլ արդ շատասցի ձեռին ցնցմամբ, որոյ փոխանակ զնամակ իւր թուշեմ, այսինքն սղմեմ, եւ ինքն թուշեսցէ որպէս եւ կամի, եւ քաջ խնամ կալցի հաւեղէն հօտիդ, որ եւ յաւելցի եւ բազմասցի՛ օրհնութեամբ Չուխաճը Անտոնի։ Մի՛ մոռանար զ Լիւք, եւ զպապայն մեր Հ[այր] Ներսէս, եւ զՀաո՞ւ տույուտու [51], եւ զայլս. եւ զ Հ[այր] Լէննէր եթէ անդ իցէ։ Եւ դու ընկալ զողջոյնս իշկիւզարին, զթոռնակցիս մերոյ Հ[օր] Քերոբէի [52], եւ զհանգրիճումն Հ[օր] Սուքիայ [53] եւ զմեծարանս Յակոբայ, եւ զեւայլն տէյօրում [54] Ե[ղբայր] Յովսեփայ, եւ զբազկաբոլորութիւն քոյինդ

Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան

293.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 22 յուլ[իս] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր Հ[այր] Բասիլիէ,

Զայս եւս նուագ ինձ հարկ եղեւ առաքել զծրար նամակացս, առ յերկարելոյ խօթութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, որ է սադլիճան [55]. արիւն հանելով արդ մեղմի ախտն, այլ տկարութիւնն ի հարկէ տեւեսցէ եօթնեակս ինչ։

Միհրան պէյ յայց ել մեզ կնաւն եւ ուղեկցօք եւ Տիրան պէյիւ. յետ աւուրց երթալոց է ի բաղանիս, եւ ապա յ Իտալիա եւ ի Վենետիկ. հաճեցաւ ընդ սակաւն զոր ետես ի վարժարանիս, զի ոչ ել ի վեր, այլ ի պարտիզի բազմեցաւ, եւ խոստացաւ ներկայ գտանիլ ի հանդիսի պարգեւաբաշխութեան։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր տանելոց է զորդիս [56] Յ[ակոբայ] Չէլէպոյ ի Լոնտոն եւ դառնալոց ի կէս Օգոստոսի։

Չունիմ ինչ այժմիկ ի ծանուցանել քեզ, մի՛ մոռանար զիս եւ զմեզ եւ ողջ լեր ի սէր

Քոյ հոգեկցի
Հ [օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշանեան

294.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 22 յուլ[իս] 1858

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Երեկ գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ ծանուցանել Սրբութեանդ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլէ, իսկ այսօր ընկալեալ զշնորհեալդ յ՚19 ամսոյս, ոչ կամեցայ յապաղել, թէպէտ եւ ոչ ունելով նորագոյն ինչ. իսկ խօթութիւն Վ[երապատուեալ] Հօրն թերեւս առ թեթեւութեան դեղոցն նախ տուելոց, այսինքն խարանաց միայն, յերկարեցաւ. իսկ այժմ արիւն հանեալ՝ բռնագոյնս մաքառին ընդ ախտին, զոր եւ ճարտարագոյն բժիշկ ապահովեաց չլինել վտանգաւոր, այլ խուն ինչ յերկար ժամանակի կարօտել ի կազդուրումն, եւ ակն ունիմք ի տօնի Տիրամօրն բաւականանալ զօրութեամբ այսինքն առողջութեամբ նորին, եւ յառաջ քան զայն ընդունիլ Վեհի գիր ի նմանէ։ Մի անգամ եւս աւելի ցանկալի էր մեզ առողջութիւն նորին ի ժամանակիս՝ յորում հանդէս քննութեան մանկանցն մերձ է, եւ արձակումն դասու միոյ [57]. այլ աղօթք ուխտիս հասցեն մեզ ի թիկունս ջանալ ըստ մերում կարի չպակասել ի պատշաճիցն գործելեաց։

Հաճութեամբ ընկալեալ եւ զոր թելադրէք եւ ասէք վասն խնդրոյ Անգղիացւոյն եւ մանկանցն, մերովսանն արասցուք որպէս եւ հասարակաց լաւ թուի, լռելով այժմիկ, զի ոչ է մարթ զկարեւորաց ինչ խօսել ընդ հիւանդին։

Կատարեսցի եւ ակնարկութիւնդ վասն Հայկին տալոյ առ Յոննիկ պէյ։ Զլուրս ինչ զ Միհրանայ եւ զայլոցն՝ լուիջիք ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամայ, եւ հաճեսջիք ընդունել ի տիրականդ զխոնարհ համբոյր.

Ն[ուաստ] ծ[առայի] եւ որդւոյ
Հ [օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշանեան

« Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ.

Երեկ գրեալ եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա մոռացայ ասել, զի զթուղթ առման դրամոյն զոր յղէ, մարթի յանուն իմ կամ յայլոյ ի մէնջ առնել զայս նուագ, զի մի՛ յապաղիցի արծաթն։ Եւ Վեհ յորդորեսցէ հասուցանել մեզ եւ զկարեւորն ի պէտս ծախուց եւ ճանապարհի ուղեւորացն ի Կ. Պօլիս [58] ։

295.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 25 Յուլ[իս ] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Մի՛ ասեր թէ լռութեամբ սկսեալ՝ ժրութեամբ յառաջեմ, ստէպ գրելով. հարկք ինչ պահանջեն։ Ակն ունիմ թէ ցարդ ընկալեալ իցես զարկղատուփն, եւ թերեւս աւելորդ իցէ թղթեակս զոր ծրարեմ ի սմին, որով մարթ էր խնդրել զտուփն թէ չհասցէ ի ժամուն, կամ զգին 203 ֆրանգաց, որչափ արժեցուցեալ է մեր զայն։ Վիջէն աղայ Հոլաս յանձնեաց զայն առ առաքողն, եւ ի նմանէ լուիցես թէ հարկ ինչ լիցի լսել, զի յառաջիկայ եօթնեկիս հանդերձի մեկնիլ աստի եւ գալ այդր։

Հեթում աղայ աղաչէ (գրով զոր այսօր ընկալայ) զպատկեր իւր առաքել ի Կ. Պօլիս առ Գաթինկոյ [59] քոյր մեր. վասն որոյ աղաչեմ եւ ես յանձնել առ Ալթունեանն, զի տարեալ հասուսցէ առ յիշեալն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր տարաւ զորդիս Չէլէպոյն [60] ի Լոնտոն. Միհրան չեւ եւս մեկնեցաւ ի բաղանիս։

Հիւանդս մեր ի նմին վիճակի կայ, ի ցաւս եւ ի տքնութեան. երեկ դարձեալ կոչեցան բժիշկք եւ յապահովեցին, զի չիք վտանգ, այլ յուշիկ բուժեսցի։

Քո զբաղանք կարծեմ թէ յայսմ եօթնեկի աւարտին, եւ առցես հանգիստ, իսկ մերս երկարագոյն լիցի, կէս սկսեալ եւ կէս ոչ եւս, շատ է թէ աւարտն բարւոք իցէ։

Ողջունելով զգնացողս եւ զմնացողս, գնամ եւ մնամ եւ ես

Հոգեկից քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Այսօր բոյն մի մեծ անկեալ էր ի ծառոց պարտիզիս, եւ փետուրս այս անտի էր. ընկա՛լ փոխանակ տտան հաւպետիդ։

296.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 30 Յուլ[իս ] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Արդ իսկ ընկալեալ զշնորհեալդ ի 27 ամսոյս, փութամ ի պատասխանի, զի ընկալաք ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայէ գիր, եւ 4000 ֆրանգս, վասն ամսական ծախուց. մնամք արդ այլ եւս 4000աց վասն ծախուց ուղեւորաց, եւն. իցի՜ւ թէ յաւելոյր եւ այլ ինչ՝ առ ի նորոգութիւնս ինչ կարեւորս եւ ի լրումն պակասելոց [61] ։

Ողջունեմ զնորեկն Ե[ղբայր] Արսէն, աղօթեսցէ վասն մեր, իբրեւ փորձանակից, եւս առաւել վասն փութով առողջութեան Տեսչիս [62], զի յամրաբոյժ ասեն բժիշկք, թէ եւ անվտանգ. տակաւին ոչ ազատացան իսպառ թոքքն ի զեղուածոյ ջրոյ. յերից աւուրց հետէ լաւագոյն է քան զանցեալ երիս աւուրս, յորս ոչ սակաւ տանջէր ցաւօք։ Բժիշկն այն ճարտար որ դարմանեալ է զ Ե[ղբայր] Արսէն, այց առնէ եւ նա երկիցս կամ երիցս ի շաբաթու, եւ մխիթարէ զմեզ։

Միհրան պէյ կնաւն մեկնեցաւ ի բաղանիս յանցեալ կիւրակէի. որդիք Յ[ակոբայ] Տիւզեան յառաջ քան զնա՝ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրու ի Լոնտոն։

Յեռանդն Թընկըր էֆէնտի [63] եկն իբրեւ ողջամբ մնայք, եւ ի հարցանել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլէ. վաղիւ երթիցուք եւ մեք յողջամբ գնայն։

Ողջունիւ եղբարցս ողջունելով զՄիաբանութիւնս, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

297.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 30 Յուլ[իս ] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Քանզի երեկ յետ առաքելոյ զծրար վարժարանիս՝ եհաս ի Լոնտոնէ գիր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրու առ եղբայր իւր, հարկ եղեւ առանձին ծրարիւս ուղղել առ քեզ։ Ընկալայ այսօր եւ զգրեալդ ի 20 ամսոյս, եւ որպէս դու յետս շրջեալ զծրար նամականւոյն հասելոյ առ քեզ՝ լնուս զմերն եւ վերագրես, եւ ես հատեալ զկէս թղթոյ նամակիդ՝ ի կիսումն գրեմ զայս, զի գիտասցես թէ ո՜րչափ սիրեմ զքեզ. եւ ի հակիրճ ժամուս այսքանեաւս շատասցիս։

Վասն քերդուածոցս՝ չհաճիս ընդ հրաժարելն իմ ի մուսայից. այլ ես կամէի գիտել թէ քանի՞ք հաճեսցին ընթեռնուլ զհրատարակեալս։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ տակաւին յանկողնի կայ, ի նմին վիճակի, եւ յամր կազդուրեսցի։ Ծանուցանէ քեզ ի ձեռն իմ, զի վաղու առաքեալ է զսկիհն. արդ քեզ մնայ առնել զարժանն, եւ եթէ ունիցիս այլ եւս ինչ առաքելի՝ մի՛ մոռանար զիս, զայս յինէն կողմանէ ասեմ, եւ այժմ գրկափարեալ մնամ քեզ քոյդ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

298.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 5 Օգ[ոստոս] 1858

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Այն ինչ հանդերձեալ էի ծրարել զնամականին յղելի ի Պօլիս, եհաս այտի ծրարդ եւ գիրդ առ իս, որում շտապաւ պատասխանեմ. եւ նախ զխնդրոյդ պատկերաց, մետալաց եւն. չունիմ ասել առ այժմ. բայց զի հոգացայց ըստ կարի փութով հայթհայթել, եւ դու զգինսն փութացուսցես։ Իսկ զպահանջից վարժարանիս առ ի քէն, եւ ես լսելով լսեմ թէ գուցեն իբրեւ 8 կամ 10. 000 ֆրանգք, այլ զորպէսն չեմ քննեալ, թերեւս այսուհետեւ քննեցից եւ եղբայրաբար խօսեսցուք։ Միայն երեկ յանձնեաց ինձ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ գրել առ եղբայրութիւնդ, զի Տէվլէթեանք պարտին զտարեկան որդւոց իւրեանց 2600 ֆրանգ, բաց յայնմանէ ծախեալ են աստ իբրեւ 500 ֆր[անգ] վասն առանձին վարժապետաց, գրոց եւն. եւն., որով աւելի քան զ3000 ֆր[անգ] պահանջք են վարժարանիս. զառանձին ծախս նոցա ոչ ժամանեցի նշանակել առ այժմ, այլ զտարեկանսն կարես փութով պահանջել եւ առաքել, զի ասէր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ թէ ստիպիցիմք փոխանակագիր առնել ի վերայ քո։ Վասն հիւանդութեան յիշեալ Հօրս, ես նշանակեմ այժմ զծախս, եւ տեսանեմ, զի բազում պահանջք են վարժարանիս ի մանկտւոյն, վասն որոյ եւ ի կարօտութեան է սա, յոյր սակս եւ ես աղաչեմ զեղբայրութիւնդ՝ որչափ ի քո ձեռս է մի՛ յապաղել մեզ յօգնութիւն։ Յաջորդաւն գրեցից ստուգագոյն ինչ։

Իսկ հիւանդութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, ոչ թեթեւ ինչ է, եւ երկարաբոյժ ասի, աղօթից կարօտիմք առ ի բարւոք ելս. կարես գուշակել թէ ո՞րպիսի տագնապք կուտեալ են ի մեր վերայ եւ յիմ առանձինն. ժամանակ քննութեան մանկանց, հանդիսի մրցանակաց, ուղեւորութեան հնգից մանկանց առաքելեաց այդր, եւ անդադար եկք եւ երթք բարեկամաց։

Միհրան պէյ կնաւն գնացին ի բաղանիս հեռաւորս. ի դարձի նոցա մատուցից զողջոյնս քո։ Իսկ այժմ ընկալեալ զողջոյնս ողջունելոցդ եւ զիմ գրկախառնութիւն, կաց մնա՛ ողջամբ ի սէր հոգեկցորդ եղբօր քո

Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան

299.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 6 Օգոս[տոս] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Գիտեմ, զի յար սպասէք լրոց զհիւանդէն, զոր եւ ես փափագէի տալ ստէպ եւ տալ փափագելիս. այլ զի ոչ նոր եւ զգալի փոփոխութիւնք երեւէին, վասն այն եւ աւելորդ համարէի զգրելն։ Այլ յերկարութիւն վիճակին եւ երրորդ անգամ կրկնել ախտին՝ ոչ սակաւ խէթ է մեզ, զի թէպէտ եւ ոչ անյուսալի ասեն բժիշկք զառողջութիւնն, այլ յերկարաբոյժ, եւ ոչ գիտեմ թէ ե՞րբ կարողասցի յառաջինն հաստատիլ զօրութիւն եւ զբազմապիսի հոգս եւ գործս վարժարանիս ուղղել կամ ցուցանել։ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու աստ գտանիլն, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրի ՝ յետ սակաւուց՝ նպաստ լիցին առ ժամս եւ մեզ եւ հիւանդին, այլ թէ յերկարեսցի տկարութիւնն եւ հարկ լիցի մեկնիլ երկոցուն սոցա, խիթամ թէ հոգք կուտեսցին ի Ձեր եւ մեր վերայ։ Ցայս վայր բարւոք ընթանան շնորհօք Տեառն եւ աղօթիւք հոգեկցաց, մեր իրքս. պարապիմք արդ ի հարցաքննութիւն մանկանց, որք գովելի ջանիւք մխիթար լիցին ակնկալուաց իւրեանց։

Արդէն պատրաստեցաք եւ զզգեստս պատանեացն դարձաւորաց, եւ լինին ծախք կարեւորք վասն նոցա եւ վասն հանդիսի պարգեւաբաշխութեան, եւ վճարք հին պարտուց. վասն որոյ դարձեալ յիշեցուցանել համարձակիմ Վեհի զակնկալութիւն մեր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայէ, զի ի Պօլսոյ գրեաթէ չեհաս ինչ ի մեր նպաստ, եւ որ այտի առաքեալն է՝ մերձ ի սպառել է։ Այլ ընդ նիւթականին աննիւթ գանձուց կարօտելով երկայնմտութեան եւ արիութեան, խոնարհ ողջունիւ եղբարցս՝ մնամ համբուրիւ օրհնաբաշխիդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

300.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 6 Օգոս[տոս] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Խնդամ ընդ յաջողութեամբ աւարտ քննութեանց հանդիսից եւ աշակերտութեան գնացելոցն եւ մնացելոց. եւ մաղթեմ սփոփիլ մեզ բարեաւ նոցին եւ վաստակել ի նոյն օգուտ։ Սակաւութիւնդ եւ լռութիւն վարժարանիդ փոքր մի տրտմութիւն ածէ, այլ ընդ նմին եւ ազատութիւն ինչ հոգոց եւ ի տաղտկութենէ, որ արդ ոչ փոքր ի մեր վերայ հասեալ կայ, առաւել վասն հիւանդութեան Տեսչիս [64], որ զի երեքկնեաց՝ սկսաւ ի տագնապի կացուցանել զմեզ, զոր թէպէտ եւ ոչ անյուսալի ասեն բժիշկք, այլ ընդ նմին տան իմանալ, զի ծանր է եւ ոչ անվտանգ. եւ մեք մինչ առաւել ի վերին օգնականութիւն կամք ապաստան՝ խիթամք զբնութեան նպաստից. եւ ինքն հիւանդն իսկ ի նոյն ի վերին կամս ապաւինեալ՝ ոչ շատ վստահի յերկրաւորս. վասն որոյ եւ իղձ իմն լինի գալստեան եւ տեսութեան Գեր[ապայծառ] Հ[օր] Եդուարդայ, մխիթարիլ նովաւ, թերեւս եւ կարեւորս ինչ ծանուցանել, թէ զայրասցի ախտն։ Մեք ոչ գիտեմք օգո՞ւտ թէ վնաս ինչ լինիցի գալուստ սիրելւոյն եւ հարցանելոց եմք զբժիշկն. կարէք եւ դուք խորհրդածել զայսմանէ, եւ ճանաչել, զի մեք ընդ մէջ յուսոյ եւ երկիւղի կամք մարդկօրէն, զոր եւ փոքր մի մեղմով գրեցի առ Վեհ, եւ ահա գիրն, ընթերցիր, ամրացո զկնիքն եւ առաքեա։

Գալով արդ առ ընտանեկանս, ծանուցից նախ զչու Հոլասեանց, որք երեկ մեկնեցան աստի ընդ Քէօչէկեան Սերոբիկ աղայի եւ Խաչատրոյ եղբօր մասխարային [65] քո Միքէի, եւ երթան ուղիղ ի Ռէգոարոյ [66], եւ անտի ի Վենետիկ. յանձնեցի առ Հոլաս զխնդրեալ պատկերսդ, այլ ոչ գիտեմ թէ գուցէ՞ ի նոսին եւ յայնմ տեսակէ զոր առ Օննիկն առաքեցի, զի ոչ քաջ յիշեմ զայն. իսկ գինն է հաւասար 50 ֆր[անգ] զոր ընդ առաջնոյն մի՛ զլասցի մեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա անցուցանել զատ յամսական ռոճկէն. իսկ զծախս ճանապարհի առաջնոյն 12 ֆր[անգ] այլով պատեհաւ թեթեւացուցից, զի ի շտապ ժամուս չկարացի եւ ինչ մի փոքրիկ ընծայ առաքել առ սիրելիս մեր եւ առ անմեղսն՝ զոր յիշես. այժմ նոքա առաքեսցեն մեզ զգունագոյն մաղթանս եւ աղօթս, եւ ապա մեք զոր կարասցուք։ Նոյնպէս եւ զնամականոյ նոցին պատասխանի թողում այլում ժամանակի ընդարձակագունի կարօտելւոյ։

Այսօր վասն յառաջագոյն խոստմանն եղելոյ՝ ընկալաք զմանկահասակ որդի Սեր[ովբէ] Վիչենի հիւր աւուրց պարապոյ եւ գեղջ, նոր ոքիկ մի եւ հոգիկ։

Պ[արոն] Յ. Խորասանճեան՝ զորմէ եւ Վեհ գրէր եւ այլ ոք ի Պօլսոյ ՝ ո՞վ է, մերս քէֆիմ կէլիյօր [67] ? եթէ Հայ սեղանաւորն, զի ոմն զայս ասէ եւ ոմն զայն։

Ընկալ զողջոյն եղբայրակցացս եւ տուր զիմսս, եւ կալ զիս

Ք ո հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ]

Վասն փարատելոյ զծուխ պարտիզիդ՝ առաքեցի քեզ այլ պարտէզ բազմաճեմելի ի ձեռն Հոլասայ. իսկ առ ի փարատել զմթարս Բագրատունւոյն զի՞նչ առնելի։

301.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 8 Օգոս[տոս] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալեալ զշնորհեալդ յ՚3 ամսոյս ուրախ եղէ ընդ քաջողջութիւն Վեհի եւ Միաբանիցս, եւ ընդ աւետիս նորընծայելոցն [68], զորս եւ սրտագին ըղձիւք մաղթեմ լինել յօգուտ անձանց եւ ուխտիս, քաջ տեսանելով զպէտս սորա անձանց եւ անձանց լաւաց, զոր եւ առաւել զգամք ի պակասել կամ ի տկարանալ այնպիսեացն, որպէս եւ յայժմուս ի հիւանդութեան Տեսչի վարժարանիս [69], զորմէ եւ յեռանդն գրեցի առ Վեհ ծանուցանելով փոքր ի շատէ ոչ թեթեւ եւ անվտանգ գոլ, որով եւ ընդ յոյս եւ ընդ երկիւղ կարեւոր տատանիմք. զի ամենայն ջան եւ դեղ բժշկաց չկարացին զերծուցանել զթոքսն ի ջրոյն զեղմանէ, եւ աստի երկիւղ վտանգի կրծոցն եւ սրտին։ Յետ ջերմնատանջ գիշերոյ՝ այսօր հանգիստ եւ լաւագոյն գտանի. հանդերձապետքն յարաժամ ի սպասու կան ամենայն խնամով եւ մտադրութեամբ, քան զոր լաւագոյն հիւանդապահս չէր մարթ գտանել նմա [70] ։ Որ զի ըղձայր եւ զԳերապատիւ հարազատ Վեհի ունել առ իւր՝ հեռագրաւ ազդ արարաք նմա, զի մի՛ ինչ ի մէնջ նուազեսցի ի սփոփանս սրտին թերեւս եւ ի կազդուրումն մարմնոյն [71] ։ Յետ վաղուին գալոց է եւ երրորդ ոմն բժիշկ ճարտարագոյն ի դարման այսր ախտի ի զնին եւ ի խորհուրդ։ Եթէ երեւեսցի նշան օր ըստ օրեայ լաւութեան՝ արասցուք զպարգեւաբաշխութեան հանդէս, ապա թէ ոչ չկամիմք եւ չկարեմք կիսահար սրտիւ առնել, բայց եթէ չափաւոր ինչ եւ ընտանեկան, ի շնորհս ուղեւոր մանկանց։

Երեկ յանագանի երեւեցաւ առ մեզ Հ[այր] Լեննէր, զոր առ տագնապի մերոյ եւ անպատրաստութեան ոչ ընկալաք ի գիշերօթ, մանաւանդ, զի իջեալ էր առ բարեկամի ումեմն. բայց այսօր հրաւիրեցաք, եւ ագցի առ մեզ աւուրս երիս, զի վաղ մեկնելոց է աստի։

Յանձն եղեալ դարձեալ եղբարբքս յաղօթս Ուխտիս եւ Վեհի, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

302.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 12 օգ[ոստոս] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ըստ խոստմանս յանցելում եօթնեկի՝ ծրարեմ ի թղթիս զցուցակ պահանջից վարժարանիս ի ծնողաց աշակերտելոցն, յորոց ոմանք հինք են եւ ոմանք նոր լրացեալք, մինչեւ յամիսս յայս. զորս կանխաւ նշանակեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի եւ վասն խօթութեանն խափանեալ, արդ յիմ ձեռն յղէ սիրեցեալ եղբօրդ, եւ երկոքին եւս աղաչեմք փութով եւ արութեամբ կորզել զիրաւունս վարժարանիս եւ զերծուցանել զսա ի պարտուց, եւ ի կարեւոր պիտոյից՝ որք պահանջեն ծախս, զոր եւ Քո աչօք տեսեալ աստ՝ քաջ գիտես։ Առ հիւանդութեան Տեսչիս [72] իմ արդ նշանակելով զծախս եւ զպահանջս վարժարանիս՝ տեսանեմ, զի նեղի սա եւ տագնապի յապաղմամբ ակնկալեալ թոշակաց եւ պահանջից, եւ ծախս առնէ վասն մանկտւոյն 2 կամ 3000 ֆրանգաց մինչչեւ ինչ ընկալեալ ի ծնողաց նոցին. վասն որոյ թուի ինձ թէ ոչ միայն զանցեալ ծախսն պահանջելի է, այլ եւ վասն առաջիկայիցն կանխիկ պահանջել գումար ինչ, մանաւանդ որոց ուսանին զերաժշտութիւն կամ լեզուս ինչ առանձին ծախուք, որպէս Տէվլէթեանք եւ Գալճեանք եւ Տամաթեանք, որք ստէպ եւ բազում ծախս առնեն. զյետնոցս հաշիւ ոչ նշանակեցի ի ցուցակին, թողեալ ի լրումն տարւոյն։

Ի գումար ցուցակիս յաւելջիք զյիշեալ ծախս սկիհին եւ զյանձնեալ արկեղ պատկերաց եւն., զոր յաջորդ շոգենաւով ակն ունիմ առաքել, եւ յայնժամ եւ զգինսն ծանուցանել։

Ի ցուցակին նշանակեալ ծախք երաժշտութեան Թոմաս Աղջիկեանին պահանջելի են, ըստ յանձնելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի քանզի անցեալ ամի եւ հին դաշնադրութեան մնացորդ է. իսկ զոր յետ այնորիկ ըստ նորոյ դաշնադրութեան ձերում՝ կիսամասն պահանջեմք, որպէս եւ ահա նշանակեալ է առանձինն։

Առ Գալճեանն եւ առ Տէվլէթեանս առանձին նշանակեցի զծախս որդւոցն, զայլոցն զօրութեամբ գործակալութեան քո պահանջեսցես, հանդերձ ստիպմամբ, եւ նովին զօրութեամբ հասուսցես մեզ։ Անձամբ մատո՛ զթուղթս Գալճ[եանին] եւ Տէվլէթի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ յետ երկիւղալի աւուրց՝ արդ դարձեալ կազդուրի, այլ ի շնորհաց Տեառն եւ յաղօթից հոգեկցաց ակն ունիմք զկատարեալ առողջութիւնն, զոր եւ Քեզ մաղթել մնամ սիրոյդ հոգեխառնեալ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

303.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 16 Օգոստ[ոս] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Հարկ դառն ստիպեաց զիս ի գրութիւն թղթոցն զոր յիշէք ի շնորհելումդ յ՚13 ամսոյս, զոր եւ արդ ընկալայ. վիճակ հիւանդին խիթալի յոյժ էր քան զնշանակեալս, եւ գոյր երկիւղ մթերելոց հիւթոցն ի կուրծս՝ ճնշել զսիրտն եւ զանդարմանն ածել վտանգ, եւ բժշկաց գրեաթէ այնուհետեւ ի կամս բնութեան ապաստան արարեալ էր զնա. այլ Տէրն բնութեան ողորմեցաւ, եւ լուաւ աղօթողաց բազմաց որք այդր եւ որք աստ, եւ արդ ութ աւուրք են ի լաւ անդր յուշիկ յառաջէ. նուազին հիւթքն, ազատանայ կուրծքն, սկսաւ ուտել եւ բաւական ննջել եւ զգիշերս անտագնապ անցուցանել։ Ի չորից կամ հնգից աւուրց հետէ լսէ եւ պատարագ ի սենեկին եւ հաղորդի, եւ մխիթարեալ կազդուրի [73] ։ Գերապ [այծառ] Հարազատն [74] Վեհի առաքեալ էր նմա մասն պատուական ի նշխարաց Լուսաւորչին մերոյ, որով ոչ սակաւ մխիթարէր. իսկ գալուստ առաքողին երեկ՝ յաւել զմխիթարութիւն, եւ աճեցոյց զնոյն նամակ Վեհի զոր մատուցի նմա, քանզի կարող էր ընդունել։ Երեկ յաջողեաց եւ բնութիւն, կամ շարժող նորին, եւ ջուրքն մթերեալք յերից եօթնեկաց հետէ՝ թափեցան ընդ արգելեալ ճանապարհն բնական, եւ այսպէս ի բարւոք վիճակի կայ։ Բայց զի ստէպ փոփոխէր ախտն յառաջին նուագս, վասն այն ոչ գրեցի զայս եօթնեակ ողջոյն. այլ որպէս ասացի՝ միշտ ի լաւն դիմեաց զայս անգամ, եւ թէ այլ չկրկնէ, որպէս յուսամքս, ապաքինեսցի, այլ յուշիկ՝ որպէս բժիշկք ասեն։ Բժիշկն այն մեծ՝ չեկն, այլ երկոքին առաջինքն ոչ դադարեն յայց առնելոյ։

Վասն այսպիսի դիպուածոց եւ կրից ոչ կամեցաք կատարել այժմ զհանդէս պարգեւաբաշխութեան մանկտւոյն, այլ թողցի յետ գիւղական պարապմանց, բայց յառաջիկայ կիւրակէիս փոքու հանդիսիւ կատարեսցուք զհրաժեշտ յուղարկելի մանկանցն եւ առաքեսցուք զնա ի միւսում հինգշաբաթոջ։

Խորասանճեանին գալստեան մնայ Բարիզ, իսկ մեք առաւել փափագեմք տեսութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վրթանիսի [75], մանաւանդ զի եւ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ աստ է, եւ եթէ խնդրէ զմի ոք՝ աստ թերեւս գտցէ, շատ է թէ եւ երկինք հաճեսցին։

Ողջունելով զմիաբան եղբայրութիւնս, մնամ խոնարհ համբուրիւ օրհնաբաշխիդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

304.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեան - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 19 Օգոս[տոս] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ի գրելումդ յ՚3 Օգոս[տոսի] վասն Տէտէպալեան հաշուին ծանուցեալ էիր. ապահով լեր, զի հատուսցուք Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու, եւ ազատ լեր ի հոգոց։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր արդ ի Պրիւսէլ է, եւ յետ աւուրց դարձցի այսր, իսկ բաղանիք Վիշեայ [76] թերեւս այլ անգամ ընկալցին զնա։

Յերեկոյի Վերափոխման ժամանեաց այսր Գեր[ապայծառ] Եդուարդ հեռագրաւ կոչեցեալ վասն երկիւղալի խօթութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, որ փափագէր յոյժ տեսանել զնա, եւ այժմ փոքր մի լաւագոյն է քան երկու եօթնեկաւ յառաջ, այլ կատարեալ ապաքինութիւնն աղօթից կարօտ եւ բազում ժամանակի։

Առաջնով թղթաբերաւս առաքեցի քեզ զցուցակ պահանջից վարժարանիս, յետ որոյ քննեալ զհաշիւն զոր առաքեալ ես երկմասով յառաջ՝ ծանեայ զվրիպակս ինչ մեր, եւ արդ ուղղեցից, եւ բարձից ի գումարէ պահանջից մերոց 334 ֆր[անգ] քանզի

 

Քիւլհաճեանն վճարեալ է	7 4
Նիկոդիմեանն ի 1800 ֆրանգացն հատուցեալ է	24 0
Փիլոյեանն վճարեալ է	20
	334

 

Արդ զայսոսիկ քո անցուցեալ է մեզ, անպարտ ես, ազատ ես։ Դարձեալ վասն Գալճեանի պահանջեալ էի 1000 ֆր[անգ] տարեկան, պարտ է գիտել, զի տարեկանն այն սկսանի ի յուլիս ամսոյ տարւոյս, քանզի ցայն վայր հատուցեալ է. արդ եթէ վեցամսէիւ միայն վճարէ՝ միայն զ500 կարեմք արդ պահանջել, թէ եւ լաւ լինէր միանգամայն առնուլ զտարեկանն։

Զառանձնական ծախս մանկանցն, զոր վասն երաժշտութեան կամ վասն գրոց եւն., պահանջեա ուժգին եւ փութով. եւ եթէ հնար է ա՛ռ եւ կամ տուր յղել եւ գումար կանխիկ վասն ծախուց Տէվլէթեանց, Գալճեանց, Թոմասեանի, Տամաթեանց եւն., զի սոքա անդադար եւ բազում տան մեզ վճարել վասն առանձին վարժապետաց իւրեանց եւ կամահաճոյ գրոց կամ զգեստուց եւն., եւ միշտ պարտականք մնան եկամտի վարժարանիս, եւ մեք կարօտք կարեւորին ի պատճառս նոցա. արդ ծանո՛ ծնողացն՝ զի չկամիմք նեղիլ, այլ եւ դադարեցուցանեմք զվարժապետս երաժշտութեան եւ զայլսն, եւ չառնումք ինչ ըստ հաճոյս մանկանցն՝ թէ ոչ վաղ եւ կանխաւ հատուսցեն զպէտս դրամոցն։ Եւ դու եղբայր, զոր միանգամ եւ ընկալցիս որոշակի նշանակեալ եւ փութով անցո՛ մեզ, թէ ոչ շահաւոր՝ գոնեա անվնաս եղանակաւ, արծաթ անծակ առեալ եւ ոսկի անպակաս, զի մի՛ տուժեսցուք։

Յաջորդ շոգենաւաւ ուղւոյ լիցին գալ այդր երեք ի հին աշակերտաց վարժարանիս, Թովմաս Հասունեան, Յովսէփ Տէր Դաւթեան եւ Պօղոս Ինճիճեան. կային եւ այլք առաքելիք ընդ նոսա, այլ ոմն ի նոցանէ Պէշիքթաշլեանն դարձցի ընդ հօրեղբօրն, ոմն Գապարաճեանն՝ մնասցէ եւ առ ժամանակ մի ի կատարելութիւն վիմանկար արուեստին, միւսն Այտընեան՝ անցցի յերկրագործութեան վարժարան, հաճութեամբ Ֆուատ փաշայի [77]. Պօյաճեանն մնասցէ առ քեռւոյ իւրում Փանոսի ի Բարիզ։ Ընդ յուղարկելոցն առաքեցից զարկղ պատկերացդ, զի ոչ յաջողեաց այսու շոգենաւու առաքել, քանզի ընդ ուղեւորի ումեմն առաքելոց էի, եւ նա բստեաց եւ չերեւեցաւ։ Ողջ լեր։

Հոգեկից քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

305.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 26 Օգոս[տոս] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ընդ պատանեացս դարձելոց այդր առաքեցի եւ թերեւս ցարդ ընկալեալ ես զարկղն պատկերաց վարդարանաց [78] եւն., որոց եւ գումար գնոյ նշանակեալ է, եւ աւելի քան զխնդրեալդ, այլ ոչ շատ. թերեւս ի գումարին նշանակեալ իցէ 445 ֆր[անգ] 85 հր., յորմէ ի բաց բառնալի է մասն մի, եւ մնայ վասն քո 422։35, որ է ասել 22 ֆր[անգ] աւելի քան զ400՝ զոր դու հրամայեալ էիր։ Նշխարատուփս պղնձիս արծաթէզօծս ոչ գտի առժամայն, եւ փոխանակ նոցին եդի արծաթիս սակաւս. եւ զի վաղ փակեալ եւ բեւեռեալ էր արկղն ոչ յաւելի այլս, մանաւանդ զի գինն անցեալ էր քան զչափն։ Բայց եթէ այսօր գայցէ ի ձեռս իմ յաւելից եւ զայն։ Արդ կարես առաքել զգինս սոցա հանդերձ սկիհաւն եւ այլօք։

Արժան էր պահանջել գէթ զմասն ծախուց ճանապարհորդութեան դարձաւորացն, այլ նախ, զի մոռացայ, եւ երկրորդ, զի ոչ գիտեմ զչափ ծնողաց Ինճիճեանին եւ Տէր Դաւթեանն, յորոց իբրեւ գործակալ կարես պահանջել՝ եթէ ոչ անպատշաճ թուի. իսկ առ Մուսա չէլէպի գրեցից պահանջելով զողջոյն ծախսն։ Բայց ի Պետրոս աղայէ Տէր Դաւթեան Թերզեան, ի վերայ 1280 ֆրանգացն զոր նշանակեցի այլ անգամ՝ պիտի պահանջել եւ 105 ֆր[անգ] վասն գլառնէդ գործւոյ երաժշտականի զոր վասն նորա գնել ետու ըստ յանձնարարութեան առ որդին իւր, որ եւ բերէ զայն ընդ իւր։

Յեկելոցն լուիջիք զայլ ինչ՝ թէ կամիս, եւ ողջ լեր։

Հոգեկից քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

306.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 27 Օգոս[տոս] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Շնորհ մեծ ունիմք Վեհի, զի հաճեցաւ հաւանել ըղձից մերոց եւ իւր իսկ աբբայապատիւ Հ[օր] Վրթանիսի, եւ յուղարկել մեզ ի տեսութիւն եւ ի մխիթարութիւն հիւանդին. եւ եկն եհաս նա ողջամբ այսօր ի միջօրէիս՝ յառաջ քան զակնկալութիւն մեր [79], եւ տեսին զիրար չորեքին դասակիցք Վեհի միանգամայն, որոց մխիթարութեան եւ մեք մասնակիցք գտանիմք, փափագելով միշտ առաւելին առողջութեամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, որ եւ ի վերուստ յուսալի է այսքան երկնաւոր եւ երկրաւոր սրբոց բարեխօսութեամբ եւ եկաւորութեամբ. այլ ըստ մարդկօրէն հնարից տակաւին անստոյգ։ Առ ի վանել զյամառեալ ջրոյն մթերս՝ հարկ եղեւ յեռանդն երից բժշկաց խորհրդակցութեամբ ծակել զկողսն եւ հանել ջուր բազում. յաջողութեամբ վճարեալ է գործն, եւ սիրտն տեղաշարժեալ դարձեալ ի տեղի իւր. բարւոք գտին զնա երեկ եւ այսօր, այլ հարկ է ասեն սպասել եւ ութ աւուրս եւ զորպէսն ստուգել։ Այսպէս ի յիսնից աւուրց հետէ տատանիմք. թուին իմն դիմամարտել բռնութիւն ախտի ընդ այլոյ իմիք բարւոյ բռնութեան. նա երկեցուցանէ, սա քաջալերէ։

Ի կիւրակէիս անցելում դարձ արար Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր Տիւզեան ուղեկցօքն։ Յերկրորդում աւուր արարաք փոքր հանդէս մետալաբաշխութեան եւ պարգեւաց երէց աւարտավարժ դասուն, նախագահութեամբ Գեր[ապայծառ] Հարազատին Վեհի, եւ աթոռակցութեամբ ազգային պարոնայց, որոց հաճոյ թուեցաւ հանդէսն։ Երեկ մեկնեցան երեք ի մանկանցն դառնալ ի Պօլիս, Հասունեանն Թոմաս, Պ. Ինճիճեան եւ Յով[հաննէս] Տէր Դաւթեան. այսօր Ա. Պօյաճեան ել ի վարժարանէս եւ գնաց առ քեռի իւր Կոմ. Փանոս. յետ ամսոց ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրի դարձցի եղբօրորդի նորա. Գապարաճեանն մնալոց է եւ ամիսս ինչ առ ի կատարելագործել զվիմագրութեան արուեստն. իսկ զ Այտընեանն՝ ֆուատ փաշա [80] մուծանելոց է ի վարժարան անտառագիտութեան. ի սկիզբն ամսեան անցելոյ նորին փաշայի եւ ծնողացն խնդրելով առաքեցաւ եւ Բագարատեանն [81] ։ Այսոքիկ են գնացեալքն եւ գնալիք։ Իսկ մնացեալքս մինչ դեռ ակն ունէաք յետ երից աւուրց գնալ ի Վերսայլ ի գեղջ զբօսանս, ահա ի ժամուս գիր ընկալայ, զի ասպնջականն ոչ ընդունի զմեզ, որպէս եւ ոչ ի Ֆոնդէնըպլոյ [82] ընդունելի եղաք վասն նորոգութեանց վարժարանին, եւ կամք տարակուսեալ [83] ։ Շատ է թէ մի՛ պակասեսցէ մեզ համբերութիւն, զոր եւ ակն ունիմք ընդունել ի վերին օգնութենէ եւ յաղօթից եղբարց եւ յօրհնութենէ Վեհի, որում մնամ խոնարհ ողջունիւ եղբարցս

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

307.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 29 Օգոս[տոս] [18]58

Արհիապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զծրար վաւերականացս [84] խնդրեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա, եւ պատշաճ համարեցաք այսու ճանապարհաւ առաքել։

Այսօր Գեր. Աբբայն Վրդանէս մատոյց զհանդիսական պատարագն ի մատրան վարժարանիս։ Վաղիւ երթիցուք ի Վերսայլ, քանզի յետ երկուց ժամուց ընդունելոյ զմերժողական գիր խոստացեալ ասպնջականին, եհաս այլ գիր հրաւիրանաց ի փոքր կղերիկոսարանէն, եւ անդր երթամք։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ լաւագոյն եւս է այժմ, եւ բժիշկ մեր մեծապէս գոհանայր այսօր, եւ գրեաթէ դարձեալ զերծ ի վտանգէ ասէր. վաղիւ գայցեն եւ այլ երկուքն եւ զտեսութիւն նոցա ծանիջիք ի գրութենէ Արհի հարազատիդ։

Ողջունիւ եղբարցս մնամ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ.

Կռճիկ էֆէնտի [85] խնդրէ Անաքարսիս [86] մի. աղաչեմ յանձնել Գրապետիս առաքել այսր։

308.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին – Կ. Պոլիս

Բարիզ, 2 Սեպտ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ակն ունիմ, զի ողջամբ հասին երեքին պատանիքն մեկնեալք եօթնեկաւ յառաջ, եւ ընկալայ զարկղ պատկերացն, զորմէ գրեցի եւ յայնժամ նշանակելով եւ զգինսն, 422։35 ֆր[անգ]։ Յուսամ, զի ցարդ հաւաքեալ իցես ի ծնողաց աշակերտաց Մ[ուրատեան] վարժարանիս զնշանակեալ թոշակսն եւ զառանձին ծախս. յոյս յաւելից զայս նուագ զծախս Թոմ[աս] Հասունեան նորոգ դարձելոյ, առ որ գրեցի զհաշիւն հանդերձ ծախուք ճանապարհին զոր կարող է հայրն վճարել, եւ միահամուռ պարտի 600 ֆր[անգ] կամ աւելի, զորմէ գրեսցէ եւ ինքն առ իս, իսկ զդրամն կարես պահանջել, բայց եթէ ասիցէ փոխանակագրաւ առաքել՝ լուռ լեր առ ժամս։ Թէ չիցես պահանջեալ ի Թէրզեան Տէր Դաւթեան Պետրոս աղայէ զ1280 ֆր[անգ] վասն որդւոյ իւրոյ՝ յաւել ի վերայ նորա եւ զ105 ֆր[անգ] զոր նշանակեցի յանցելում եօթնեկի, եւ մատո նմա զթուղթս, որպէս պատշաճ դատիս։

Եղբօրորդի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու պարտական է մեզ 382։85 զոր ետու Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու գրել առ եղբայր իւր Կարապետ աղայ, եթէ տեսցես եւ դու՝ յիշեցո՛ զպարտսն եւ զայն եւս յաւե՛լ նմա եւ այլոցն որք կամին ուսուցանել որդւոց իւրեանց զերաժշտութիւն, զի այսուհետեւ կամիմք դադարեցուցանել զարուեստն՝ մինչեւ ոչ առաքեսցեն զառաջին ծախսն եւ ի վերայ նորին կանխիկ գումար ինչ իբրեւ 200 ֆրանգաց։

Յաջորդաւս նշանակեցից զայլ նոր պահանջս ի ծնողաց այլոց. եւ այսպէս զձանձրալին ինձ եւ Քեզ սպաս հարից, ցորչափ տեւիցէ խօթութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի կամ այլազգ ինչ տնօրինեսցի, դարձեալ աղաչելով զեղբայրութիւնդ, զի մի՛ յապաղեսցէ առաքել մեզ զոր վասն մեր ընդունի, եւ ընկալցի՛ փութով, քանզի բազում հազար ֆրանգաց պարտք եւ պահանջք կուտեալ են ի վերայ վարժարանիս, եւ 4000եայ թոշակն զոր ի Վենետկոյ ընդունիմք՝ չբաւէ զառօրեայ ծախսն ամսական ծածկել, եւ անդադար պահանջողք նեղեն զիս, զնեղեալս եւ այլուստ։

Իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ թէ ոչ չարւոք՝ եւ ոչ իսկ յառաջադէմ ի բարին, կամ յոյժ յամր եւ անզգալի, ծակեալ զկողսն հանին զմթերեալ ջուրն եւ փոքր մի հանգեաւ։

Ունիմք հիւր առ մեզ զԳեր[յարգոյ] Հ[այր] Վրթանէս ուղեկցօքն, եւ զհին հիւրս զ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ, զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր։ Մանկունքն ի Վերսայլ են ի գեղջ աղագս, իսկ ես տարուբերեալ։ Ողջ լեր։

Հոգեկից քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

309.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Վերսայլ, 6 Սեպտ[եմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յեռանդն թողեալ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ ի լաւագոյն վիճակի, ըստ զարմանաց բժշկին եւ մեծի գոհութեան, (որում չկամիմ շատ հաւատալ, զի ի վերին խնամոց եւ ի նպաստից բնութեան առաւել ակն ունիմ ապաքինութեանն քան ի բժշկացն հնարից եւ բանից), ընդ Գերյարգելւոյն [87] եկաք ի Վերսայլ, եւ այսօր դարձցի նա ի Բարիզ, մեկնիլ անտի ի Հռոմ յերեկոյի ուրբաթուն։

Արձակուրդ աշակերտաց ոմանց ի վարժարանէս յոյժ սակաւ թեթեւութիւն հոգոց պատճառեաց, մանաւանդ ըստ տնտեսական մասին, յոր մխեալ եւ իմ՝ սակս հիւանդութեան Տեսչին [88], տեսանեմ զտագնապելի եւ զտաղտկալի վիճակն, յոր յայսքան ամաց հետէ տառապին տնտեսողք, եւ թերեւս մի ի պատճառաց խօթութեան է Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափ[այէլի], որպէս եւ ինքնին ասացեալ է, եւ բաւական իսկ է խօթացուցանել զառողջս անգամ մտօք եւ մարմնով՝ ցորչափ ի պէտս ամսօրեայ մատակարարութեան 4000 ֆր[անգ] եւեթ ընդունիցին, չունելով այլուստ նպաստ. յառաջնում աւուր ամսոյն աւելի քան զ1100 ֆր[անգ] սահին ի վարձ վարժապետաց եւ սպասաւորաց եւ տնահարկին. յերկրորդումն գրեթէ այլ հազար մի վասն հացի եւ մսոյ լոկոյ, չեւ ի կէս հասեալ ամսոյն երրորդ հազարն սպառի ի վճար այլոց ամսական ծախուց եւ պարտուց. մինչդեռ անբաւ իրք կան տնտեսելիք վասն առաջիկայ ամսեանն. հարեւանցի հաշուով տեսանեմ աւելի քան զ՚10. 000 ֆր[անգ] պարտս ունել վարժարանիս առ զանազան վաճառողս եւ գործաւորս, եւ այն մնացեալ ի հերու եւ յայլ հերու, եւ պահանջողք ստէպ գան եւ յաճախ ձեռնունայն արձակին, ի սրտնեղութիւն արձակողին քան արձակելոյն։ Եւ ի վերայ այսր զօր ամենայն տեսանին կարեւոր իրք դարմանելիք, նորոգելիք, շինելիք, գնելիք, որոց միակ դարման գտանի յառակաց կարգի եղեալ բանն թէ ստակ չկայ, եւ այսպէս կուտին գձձութիւնք եւ աղտեղութիւնք ի վատահամբաւութիւն տեղւոյս, ի քրթմնջանս եւ ի մեղադրանս, եւ յամօթ առաջի մեծայոյս այցելուաց. յայսր վերայ եւ զմանկունսն նիհարացեալս գտանին վասն նուազութեան պարէնի, զորմէ բազում բանք ասացեալք եւ գրեալք, եւ ըստ առակին ոչ է բանիւ փիլաւն եփեալ, եւ վեց ամ սպասեալ, զի խաղողք բժշկիցին եւ ապա մանկունքն յագեսցին՝ ոչ գիտեմ որպիսի համբերութիւն պահանջէ։ Իսկ նուազելով զթիւս մանկանց ոմանց չերեւի օգուտ զգալի, զի վարժապետք գրեաթէ նոյնք գան վասն մնացելոցն, եւ առատապէս վճարին ըստ սովորութեան տեղւոյն, ընդ որս եւ յայսմ հետէ աւելորդն ըստ իս անգղիացին (որում քան զդասատուութիւն գրեթէ չմնաց ինչ գործ առնելի, բայց եթէ մի անգամ յեօթնեկի հանել զմանկունս ի շրջագայութիւն, եւ ազնուապէս պերճանալ) գրեաթէ վայրապար առնու 1200 կամ աւելի ֆր[անգ] ի վերայ վարժապետական վարձուցն, ընդ որում եթէ ի ժամու խօսեցեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափ[այէլ], այժմ լինէր մեզ ոչ միայն փոքրս այս վարձուց թեթեւութիւն, այլ եւ նկատմանց, եւ դիւրագոյն եւս յարէին մանկունք ընդ Միաբանիցս. այլ զի ըստ բաւականին իմ ազդեալ եւ խօսեցեալ է զայսմանէ, չխօսիմ ինչ աստ, զի չկամիմ բնաւ վիշտ կամ անհաճոյ ինչ առնել հիւանդին, այլ զի վայրապար են ծախք եւ խէթ աչաց՝ հարկ եղեւ ասել։ Մարթ էր եւ փոխանակ երկուց գաղղիացի վարժապետաց՝ շատանալ միով, զայր ընտիր վարձելով տնաբնակ, որով եւ ծախուց լինէր խնայութիւն, եւ օգուտ աւելի։

Դառնալով անդրէն ի կարեւոր ծախս եւ տնտեսութիւնս, ի բազմաց կարեւորաց անհրաժեշտ դատեցաք զզատուցումն եւ նորոգութիւն կարեաց սենեկաց մանկտւոյն, բանալով դրունս եւ անցս ինչ ի դասատանց, զի մի՛ որպէս ցարդ խառն ի խուռն երթիցեն եւն. ։ Միւս եւս կարեւոր պէտք շինութեան են փուռն կամ վառարանք խոհակերանոցին խաթարեալք եւ խանգարեալք յաւուրս յայսոսիկ եւ վատաշէնք. այլ այնպէս լքեալ թողաք, չգիտելով զիա՞րդ բուռն արկանել ի շինութիւն, եթէ ոչ ժամանեսցէ ծախուցն նպաստ։ Բազում եւ այլ ինչ է կարեւոր, զոր եւ յասելն նեղիմ եւ չասելն, եւս առաւել ի տեսանելն եւ ի լսել մեղադրանս. եւ այսպէս երթամք, մինչեւ այցելութիւն բարի լիցի, եւ հաստատեսցի ողջութիւն Տեսչին [89], եւ հասցեն ի Պօլսոյ ակնկալեալ թոշակք մանկտւոյն, զոր եւ յուսայք դիւրագոյն ընդունել մեզ ի ձեռն նորոյ գործակալի. յոր սակս եւ աղաչեմ, զփոփոխութիւնն՝ թէ կամիք առնել, մի՛ յերկարել, զի մի՛ եւ նոր պատճառ լիցի անագանելոյ նոցա հասուցանել մեզ զարծաթն, քանզի ոչ միայն տարեկան թոշակքն պահանջին, այլ իբրեւ 3 կամ 4000 ֆր[անգ] ծախեալ է վարժարանս ի զանազան պէտս մանկանց, եւ մնամք ընդունել զկշիռն, եւ ամսոյ ամսոյ իբրեւ 600 ֆր[անգ] ծախս առնէ վասն նոցա, սպասեալ մի անգամ կամ երկիցս ի տարւոջ յանագանի ընդունել զվճարսն, փոխանակ կանխիկ պահանջելոյ։ Յամսոյ հետէ առաքեալ է իմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղ հաշիւ պահանջից վարժարանիս իբրեւ 12. 000 ֆրանգաց ի ծնողաց մանկտւոյն, եւ ամսոյ ամսոյ յաւելում զպահանջսն. այլ եթէ յապաղիցէ արծաթն՝ նեղելոց եմք յոյժ, զի յերից ամսոց հետէ չեմք վճարեալ մսավաճառին, եւ յերկուց ամսոց՝ հացագործին, որք պահանջեն գէթ 2500 ֆր[անգ], դարբինն ցուցանէ հաշիւ 1000 ֆրանգաց, ներկարարն 1500, ածխավաճառն կարծեմ աւելի քան զ՚2500, վարժապետ ոմն 900, եւն., վասն որոյ ստիպիմ դառնալ անդրէն յողորմութիւն քսակի Գործակալիս մերոյ որ ի Պատուա, եթէ կարիցէ վասն անսովոր ծախուց նորոգութեանցս հասանել մեզ ի թիկունս, զի որ ինչ յաւելաւ ի 4000ացն առաքելոց վասն ուղեւորացն՝ չբաւեաց ծածկել զանթիւ ծակտի պարտուց եւ պիտոյից [90] ։

Աղաչեմ ներել ձանձրալի երկայնաբանութեանս, թողում այլ անգամ զայլոյ կարեւոր նիւթոյ գրել։

Հարցեալ էր Սրբութիւնդ վասն Բագարատայ խնդրոյն ի Ֆուատ փաշայէ [91]. բազում անգամ մեք ի ձեռն Կռճիկեանին [92] յիշեցուցաք, այլ չեղեւ օգուտ, խորհիմք առ նոյն ինքն առ Ֆուատ գրել [93] ։

Ողջունիւ Եղբարցս ողջունելով զմիաբան եղբայրութիւնս, խոնարհ համբուրիւ օրհնաբաշխիդ մնամ Աստուածապատիւ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

320.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Վերսայլ, 7 Սեպտ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Խուռն զբաղանք, հարցաքննութիւն ուսմանց մանկտւոյն, պատրաստութիւն արձակման ոմանց ի նոցանէ, հիւրոց յաճախութիւն, հիւանդին հոգ եւն. եւն. չներեցին ցայս վայր գրել ինձ զպատասխանի կամ զփոխադարձ գրելումդ յ՚17 գնացելոյ ամսեան. յ՚30 նորին յաջողեցաւ մեզ ի Վերսայլ գիւղաւորիլ, այլ ես վաղ դարձայ ի Բարիզ, եւ հազիւ գտի պարապ գողանալ աւուրս երիս աստ, ցանկանալով անդորրութեան Ազոլոյ [94] եւ միայնութեան Ֆիեսսոյ անգամ, եւս առաւել առանձնութեան վանական սենեկի. այլ բարի իցէ աշխատիլ ակամայ քան կամաւ հանգչել, ցորչափ ոչ ստնանի խիղճ։

Զվիճակ հիւանդին լսէք արդ ի թղթոց Գեր[ապայծառ] Եդուարդայ, որ իբրեւ հիւանդապահ կայ առ նմա, եւ մեզ դիւր ազատ ոգի կլանել եւ ի գիւղ ելանել, թէպէտ եւ առաւել հոգով տառապէաք վասն հիւանդին՝ քան աշխատութեամբ եւ հսկմամբ, զոր այլք առնէին։ Յերկարել տկարութեանն ի տագնապի կացոյց եւ զգործս մեր. զհանդէս պարգեւաբաշխութեան թողաք յետ դարձի ի գեղջէ, յոր հազիւ ճողոպրեցաւ մանկտին. եւ ես յակամայս եւ յանդէպս պարտաւորեցայ յիշկիւզարութիւն, յորում սրտնեղագոյն մասն է մատակարարութիւն սակաւածոր արծաթոյ, զորմէ երեկ սակաւ մի տրտնջեցի առ Վեհ. չգիտեմ ե՞րբ զերծցուք ի զզուելի իրացս, եւ լցցին կարեւոր պէտք եւ չափաւոր վայելչութիւն վարժարանիս։

Զ Աբբայ Վրթանէս բերի ի Վերսայլ. յեռանդն շրջեցաք ի դահլիճս պատկերաց, երեկ ի գործարան յախճապակեաց Սենուայ [95], եւ ի Սէն Գլու զֆրադական մխիթարութեան հէլվայն վայելեցաք. նա դարձաւ ի Բարիզ, ուր եւ ես ի վաղիւ կամ ի միւսում աւուր, զի յուրբաթին երեկոյի մեկնելոց է ի Մարսիլիա՝ երթալ ի Հռոմ։ Բարեկամն քո Երեմիա Տւ, ասաց, թէ զպատկեր իմ գտեալ անդ ուր յանձնեցի Ե[ղբայր] Օգոստինոսի ՝ առեալ եւ առաքեալ իցէ ի Կ. Պօլիս. եթէ ստոյգ է ասացածն (որում ոչ կարեմ եւ ոչ կամիմ հաւատալ) աղաչեմ ծանուցանել առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս՝ զի կորզիցէ եւ չտայցէ նմա. գրեցի եւ ես առ նա զայսմանէ։

Զ200 ֆրանգդ զգին պատկերաց եւ մասնատփոց ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայ, անկասկած լեր. իսկ վասն 12 ֆրանգաց ծախուց ճանապարհին՝ ես առ կատակս գրեալ էի զոր գրեցիս, եւ ոչ, վասն արդարութեան հատուցման, եւ դու ընդ այս մի՛ խղճեր։

Դեռ ոչ երեւեցաւ քէֆիմ, Խորասանճեանն, թուի թէ անդ առաւել գայ նորա քէֆն. շատ է թէ եւ Բարիզ ոչ առցէ զատամունսն։ Բայց թուի իմն ի գրելոցդ թէ եւ Վենետիկ մրցի արդ ընդ սմա բազմութեամբ Հայազգի եկաւորաց։

Որպիսի՞ է համ նորոյ գեղջդ Բոլչենիկոյ [96], եւ զիա՞րդ կշռի ընդ Ազոլոյ [97] ։ Վերսայլ՝ ճարտարութեամբ վրձնոյ նկարահանից եւ ոչ վրձնաւ բնութեան մրցի ընդ նմա. սակայն ազնուութիւն օդոյն կամ ազատութիւն ծանուցանէ, զի քաջ գիւղ է հովասուն եւ ոչ որպէս զ Բարիզ մղձուկ։

Ողջոյն բազում սիրելեաց մերոց. Պոնտապետն յաւել եբիսոտ [98] մեծ ի դիւցազնականսն ծովային արշաւանացն ի Տերգեստ [99], եւ ո՞չ շատ էր նմա ասպարէզ սենեկին. յիշեսցէ զմեզ ի . . . եւ մեք ոչ մոռասցուք ի նուազութեան մերում։ Ողջ լեր.

Հ ոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ]

Զ Ղազարայ Փարպեցւոյ թուղթն ընկալայ։ Ներբող իմ ի Մխ[իթար] Աբբայ ՝ որպէս ծանեայ՝ առ քեզ է, պահեա հաւատարմութեամբ։

311.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 9 Սեպտ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Չընկալեալ տակաւին զպատասխանի կարեւոր այլ զզուելի խնդրոց արծաթոյ, յաւելում եւ զնորս զայս, այլ ոչ գիտեմ ի ժամու թէ տարաժամու. քանզի լուայ եթէ հրաժարեալ ես ի պաշտամանէ գործակալութեան վարժարանացս, եւ թէ զայլ ոք խորհին կարգել փոխանակ քո. ես որպէս սիրող քո եւ միաբանութեանս՝ զբարին հասարակաց փափագեմ եւ զքո անդորրութիւն. եղիցի որպէս այլք տնօրինեն եւ դու ընտրես։ Բայց դարձեալ առ քեզ գրեմ զայս նուագ զնոր հաշիւ պահանջիցս, զոր եւ գտցես ի միւսում թղթի նամակիս, եւ եթէ արդէն յանձնեալ իցէ այլում պաշտօնդ՝ կարես տալ նմա, հանդերձ նամականեաւս ծրարելով առ Տամաթեանս եւ առ Ֆրերի, որ են պահանջողականք թոշակի որդւոց նոցա։ Զերիս ի պահանջիցս նշանակեալ էի քեզ եւ յանցելում թղթաբերի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ, տակաւին յանկողնի, այլ լաւագոյն եւս։

Գեր. Վրթանէս աբբայ վաղիւ մեկնի աստի երթալ ի Հռոմ եւ անտի գալ այդր։

Մանկունք արդ ի Վերսայլ են ի գեղջ զբօսանս։ Միհրան պէյ չեւ եւս երեւեցաւ։ Զնամականի Տիւզեանց խնդրեմ փութով հասուցանել առ որ ուղղեալն է։

Սերտ եւ գրկալիր սիրով մնամ քեզ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

312.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 23 Սեպտ[եմբեր] 1858

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ընդ նամակիդ որ յ՚7 ամսոյս ընկալայ յոստիկանէ թղթատանն եւ զ՚ 370 ֆրանգդ յանձնեալ, յորոց 220 գին է սկիհին, զորմէ հարցանես. արդ գիտելով զայս՝ պահանջեսցես ուստի արժանն է զգինսն. մնան առ իս 150 ֆր[անգ] ի հաշիւ պատկերաց, եւն., որոց արկղ յուսամ թէ արդ հասեալ իցէ ի ձեռս քո, այլ զանգիտեմ թէ վտանգեալ ինչ իցէ, զի տկար էր արկղն, վասն այնր յանձնեալ էի ի խնամս ուղեւորաց, եւ ոչ իբրեւ բեռն առանձին կամէի առաքել։

Գալով առ հաշիւ մանկտւոյն, վրիպակ մեր՝ զոր ազդես դիւրաւ սրբագրի, եւ ոչ շատ հեռանամք յիրերաց. իսկ ասել ոմանց թէ 10. 000 ֆր[անգ] պարտիս, մեկնելի է այսպէս. ծնողք մանկանցն 10. 000 ֆր[անգ] պարտին առ Հ[այր] Բարսեղ, եւ նա՝ վարժատանն։ Իջեալ ի մասնաւորս, վասն Նիկոդիմեան պատանւոյն ասես՝ թէ թոշակն տարեկան 500 է եւ ոչ 600. ես զոր լուայ՝ զայն գրեցի, եւ լուայ, զի նախ 500 խոստացեալ են, ապա աստի գրեալ է թէ սակաւ է՝ եւ յաւելեալ են 100 եւս. սակայն եթէ այս այսպէս չիցէ լեալ եւ միշտ 500 վճարեալ են՝ թող վճարեսցեն նոյնպէս։ Արդ որպէս մի ըստ միոջէ նշանակես՝ ընկալեալ է քո 10 վեցամսեայս, որ է ասել 5 տարեկան. պատանին մտեալ է ի վարժարանս ոչ ի մի յունիսի 1852 ամին՝ որպէս գրես, այլ ի մի Հոկտ[եմբերի] 1851, զի եւ ես ի սկիզբն 1852 ամին ի Բարիզ գոլով՝ տեսեալ եմ զնա. արդ 5 տարեկանքն վճարեալք աւարտին յելս Սեպտեմբեր 1856 ամին, վասն որոյ մնան պահանջք երկու տարեկան, որ լիցի 1000 ֆրանք. յառաջին 5 տարեկանացն մնան պակաս 175 ֆր[անգ], զի փոխանակ 2500 ֆրանգաց ընկալեալ ես 2325. եթէ այդ վասն փոփոխութեան արժէից դահեկանացն է, եւ չիցէ մարթ պահանջել, դու գիտես. բայց պահանջելի են 2 տարեկանքն անցեալք, եւ ընդ հուպ նոր տարեկան կամ վեցամսեայ ութերորդ ամին յոր մտանէ ի վերջ Սեպտ[եմբեր] կամ ի սկիզբն Հոկտեմբերի տարւոյս։ Իսկ զառանձին ծախուցն գումար 70 ֆր[անգ] 35 հար[իւրեակ] նշանակեալ էր իմ եւ ոչ 122, յետ որոյ արար եւ այլ ծախս 9. 50, որով պահանջ մեր վասն առանձին ծախուցն լինի արդ 80 ֆր[անգ] պակաս 15 հարիւրեակ։ Իսկ այլ ինչ ծախք նորա վճարեալ են առանձին դրամօք զոր առաքեալ ես երբեք երբեք, յորոց վերջինն է 80 ֆր[անգ], զոր այժմ ի նամակիդ 100 ֆր[անգ] գրես, իսկ ի հաշուին զոր տուեալ ես առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափ[այէլ] ի սկիզբն յունիսի տարւոյս՝ 80 ֆր[անգ] գրեալ ես։ Գումարեսցուք միւսանգամ.

 

երկու անցեալ տարեկանք	1000 ֆր.
ա վեցամսեայ ութերորդ տարւոյս	250 ֆր.
Վասն առանձին ծախուց	80 ֆր.
մնացորդ յառաջին տարեկանաց	175 ֆր.
համագումար պահանջ	1505 ֆր.

 

Եկեսցուք առ Տէօլվէթեանս. հաշիւ քո եւ մեր վասն սոցա միաբան եւ հաւասար են, զի պատանիքն մտեալ են ի վարժարանս ի սկիզբն Սեպտ[եմբերի] 1856, որով աւարտեալ է 2 ամ. վճարեալ են վասն 22 ամսոց միայն 4766։70. արդ պարտին վասն երկուց ամսոց երկրորդի տարւոյն 433։30. եւ վասն երրորդի տարւոյս մտելոյ՝ զառաջին վեցամսեայն 1. 300. մեք զբոլոր տարեկանն միանգամայն պահանջեալ էաք 2. 600, համարելով թէ համանգամայն վճարեն, որպէս երբեմն, որպէս երբեմն վասն 10 ամսոց վճարեալ են 2166։70։ Առանձին ծախք նոցա 711 Օգոստ[ոսի] եղեալ էին 1396։25 որպէս նշանակեալ եմ, յետ այնր արարին եւ այլ ոչ սակաւ ծախս վասն վարժապետաց, գրոց, պատկերաց խաղալկաց եւ եհաս գումարն ի 1659։15. վերստին գումարեսցուք.

 

մնացորդ 2 ամսոց երկրորդ տարեկանի	433։3 0
ա վեցամսեայ երրորդ տարւոյ	1300։
առանձին ծախք նոցա զվերջ Օգոստ[ոսի] 1858	1659։1 5
համագումար պահանջ	3392։4 5

 

Արդ եթէ չիցես տուեալ Տէլվէթեանց զցուցակ հաշուին զոր վաղ առաքեցի՝ կարես տալ զայս յաւելուածով նորոց ծախուցն. իսկ եթէ ցուցեալ ես զայն նոցա՝ մնասցեն նոր ծախքն յայլ անգամ։

Այսչափ շատ լիցի վասն առի եւ տրի. թերեւս դու իսպառ թօթափեալ ես զհոգ իրացդ յանձնէ, եւ թողեալ յ Ե[ղբայր] Ստեփանոս. թէ այդպէս է՝ նմա յանձնեսջիր, եւ դու զերծ լեր։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ թէ եւ լաւագոյն՝ տակաւին տկար յանկողնի. շնորհակալ եղեւ վասն սիրոյդ եւ աղօթիցդ յանձնելոց առ խոստովանորդիս. լուիցէ Տէր արագ եւ կազդուրեսցէ վաղ վաղ։

Միհրան պէյ դարձաւ ի բաղանեաց, եւ եկեալ է երկիցս ի վարժարանս. նոյնպէս եւ Վարդան փաշա, որ աստ է տակաւին։

Մանկունքն ի Վերսայլ են ի գեղջ զբօսանս, եւ դարձցին ընդ հուպ, եւ ապա կատարեսցի հանդէս մրցանակաց բաշխման, յոր հրաւիրեմ եւ զՔեզ, թէ կարես գալ՝ անցեալ ընդ Վոսպոր. ապա թէ ոչ՝ կաց մնա՛ եւ միշտ ողջ լեր սիրով հոգեկցիդ

Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան

313.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 2 Հոկտ[եմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յապաղեցի ի պատասխանի շնորհելումդ յ՚13 Սեպտ[եմբերի] ընկալեալ եւ յառաջ քան զայն զգիրն ծանուցիչ յապահովի հասման վաւերականացն. պատճառք դանդաղութեանս ոչ այնքան զբաղանքն էին, որքան տաղտկալի խնդիր Անգղ[իացւոյն], որ թողաւ ի խէթ եւ ի կրճիմն անթերի սրտակցութեանս, եւ ի գայթակղութիւն մանկտւոյն՝ ընդ երկուս պառակտելոց ըստ բերել շահուն, զորմէ չկամիմ այլ խօսել, եւ ոչ ընդ առնն՝ ի հարցանել զվիճակ իւր. թէ կամի Վեհ՝ Գ[երյարգելի] Հարազատ իւր խօսեսցի կամ այլ ոք։

Վ[երապատուեալ] Տեսչին [100] վիճակ երկբայական թուի ինձ, եւ ոչ գիտեմ թէ ըստ ըղձից մերոց եւ բժշկացն կարիցէ՞ ձմերել յայլ քաղաք ջերմօդ. մնալն աստ լաւ է մեզ ի խորհրդակցութիւն, թէպէտ եւ խէթ առողջութեանն, իսկ եթէ մեկնի նա եւ Գերապ[այծառ] Եդուարդ ընդ նմա, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս ընդ Միհրան Պէյի, որպէս ասի, կարեւոր է խոստովանահայր մանկտւոյս, միանգամայն եւ յանձանձիչ այլոց պաշտամանց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, զոր ծանր եւ խիղճ է ինձ ընդ երկար յանձն առնուլ։ Աղաչեմ խնամով քնին եւ դարման մատուցանել կարեւոր խնդրոյս։

Աւելորդ համարիմ եւ վասն արծաթոյ երկրորդել, բայց զի հարկ է մեզ շինել զգեստս եւ եփել կերակուր վասն մանկանց, թէ ոչ կամիցիմք գրգլեկաւ եւ հացիւ պահել զնոսա, եւ զվճարելն թողուլ ի 4000 ամսականն, ի Պօլսական գալիսն, եւ առաւել ի Նախախնամութիւն, յոր ակն կալեալ մնամ խոնարհ համբուրիւ օրհնաբաշխիդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

314.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 12 Հոկ[տեմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Որքան եւ նեղութիւն ժամանակիս ստիպէ զմեզ ի չափաւորութիւն ծախուց, այնքան եւ անհրաժեշտ հարկք առաջի լինին, յորոց սակի է այժմիկ վտանգ անկանելոյ ձեղուան զբօսարանի մանկանց, յորոյ դարման պիտոյ վարկան 1000 ֆր[անգ] աւելի կամ սակաւ պակաս [101] ։ Աւելի եւս պիտի ի շինութիւն վառարանի խոհանոցին, եւ սա եւս կարեւոր, յոր սակս եւ ի խնդիր ելաք ընդ Գեր. Հարազատիդ բարւոք եւ սակաւածախ վառարանաց։ Ոչ է մարթ անագանել զշինութիւն կամ զնորոգութիւն սոցին, վասն որոյ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ ազդեաց փութով գրել առ Վեհ, մաղթելով զերկնաւոր եւ զերկրաւոր օրհնութիւն նորին, որում խոնարհ համբուրիւ տիրականին մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

315.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 12 Հոկ[տեմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Կարծեցի երբեմն եթէ գտեալ մեղր ի Բոլչենիկոյ [102] մոռացար զմեզ, այլ արդ ծանեայ, զի եւ քաղցրութիւն նորին անցեալ է, եւ փոխանակ քաղցրութեան զդառնութիւն հիւանդութեանդ նշանակես, ընդ որոյ փարատելն խնդամ ես, իսկ դու ընդ նուազել թանձրութեան պատենիդ. զի՞նչ ասիցէ արդեօք Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս, նուազ գտանելով զքեզ ի կլորութենէ . . . ։ Յետ սակաւ մի ծիծաղելոյ աստանօր, լացցուք եւ փոքր մի ընդ մտատանջ աշխատութիւնդ զորմէ գանգատիս. այլ մի՛ լացցուք, զի մի՛ ընդ վայր մաշեսցին եւ միտք, զի հարկ է միշտ խորհել, իսկ հոգալն կրկին ծանրացուցանէ զմիտս, շատ է մի ծանրութիւն։ Զայս եւ ինձ կարեւոր դատիմ յակամայ իշկիւզարութիւն ըմբռնեալս, զոր եւ չկարծէի այսչափ յերկարել, յոր եւ ոչ բուռն հարկանել փափագէի, յորմէ եւ հրաժարել փութով բաղձամ եւ ամփոփիլ, եւ եթէ հնար է ամփոփիլ ի խղիկն իմ մենական։. . .

Հոլասեանն գուշակէի, զի բազում ինչ ունի խօսել, վասն որոյ եւ աղաչեցի զնա չխօսել, բայց ընդ քեզ միայնոյ, թէպէտ եւ ախորժէի իմն, զի լսէին եւ այլք եւ ճանաչէին զվիճակ տեղւոյս. սակայն եւ ոչ կամէի լսել վայրապար։ Յետ մեկնելոյ Հոլասայ ի ժամանակի պարապոյ գեղջս ոչ սակաւ նորոգութիւնք կամ յարդարմունք եղեն ի սեղանատան, ի դասատունս եւ ի մէկալ տեղիս. որով սեղանատունն արդ վայելչացաւ զերծեալ ի գբոյ կերպարանացն եւ բացաւ ի նմա ճեմելի, այսինքն միջին սեղանքն բարձան եւ միայն կողմնականք թողան ընդ չորեքումբք որմովք. որմք եւ ձեղուն մաքրեալք պայծառացան, եւն. մէկալ տեղիքն անջրպետեցան յիրերաց՝ մէն մի առ իւրաքանչիւր դասատուն սեփականեալ, անհաղորդ ի միւսոյն. եւ դասատունք ներկեալ մաքրեցան. ըստ այսմ եւ որմք առ մտիւք մեծի դրանն եւ մեծի սանդխոց։ Այլ այս զի՞նչ իցէ առ այնքան պէտս տեղւոյս. մեծ սրահ մի կայ նորաշէն, որպէս գիտես, առ ի զբօսարան մանկտւոյն, վատաշէն եւ նորոգութեանց միշտ կարօտ, որպէս զդպրոցն Տրապիզոնի, եւ յաւուրս յայսոսիկ ձեղունն ծանրացեալ եւ անձրեւաթափանց սպառնայ անկանել եւ զոր ընդ իւրեւ գտցէ ջաղխել. որմնադիր, ատաղձագործ, երդայարդար, ամենեքին զարհուրեցան, եւ ասեն թէ ի նստել ձեան ձմերայնոյ՝ աներկբայապէս անկցի դա, եւ վտանգ մեծ է շրջել ընդ դովաւ. կամ ի սպառ քակել հարկ է, կամ նորոգել. եւ հարկ յետինս համարի, թէեւ դժկամութեամբ, գերանս կամ հեծանս ստուարս ձգելով ի ձեղուան. եւ պիտի առ այս աւելի կամ գէթ 1000 ֆր[անգ]։ Նոյնքան եւ աւելի եւս վասն վառարանի խոհանոցին. այլ աւելի վասն զգեստուց մանկանցն՝ որք ի հնութենէ թափանցիկ լեալ եւ յիւղոյ եւ ճարպոյ՝ խիթալի է թէ զմանկունսն ի հրեշտակս փոխիցեն խայտառակս. իսկ գլխարկքն ճեղքեալք ի սաղաւարտս սպառազինաց փոխեալ են ի ծածկոյթ երեսաց. թղթեան որմոց սենեկաց եւ պաստառք բազմականաց նոցին պատառոտեալք՝ ընդունին զհիւրս ի պատիւ մեր եւ նոցա. եւ այսոցիկ ամենայնի դարման տանելի է 4000 ամսականօք, որ իբրեւ զ՚2000 ցուանցիկ հալին աստ. 15. 000 ֆր[անգ] պարտք կան, եւ այտի կամին, զի յուսով դրամոյ ի Պօլսոյ առաքելւոյ յերկարաձգեսցուք զհիգութիւնս մեր եւ սրտատանջ ձանձրասցուք։ Եթէ ոչ սէր հիւանդին ստիպէր զիս վաղու թերեւս ի բաց թօթափեալ էր յանձնէս զայսպիսեացս տեսութիւն, յոր չեմ բաւական, եւ յոր հարկն եւեթ պարտաւորեաց առ ժամս. բայց եւ ոչ այլում ումեք մաղթեմ զայսպիսի տնտեսութիւն, միշտ կարօտ եւ պարտական եւ ամօթապարտ առաջի պարտատեարց պահանջողաց։ Ո՞ւր թողցուք, զի ի պատճառս հիւանդի եւ հիւրոցս, եւ վասն երթեւեկի ուրումն կառօք՝ տարապայման լինին ծախք այժմիկ. օրինակի վասն կառաց միոյն երբեմն 300 ֆր[անգ], երբեմն 200 յամսեան. եւ վասն ծնեբեկի միայնոյ ի պէտս հիւանդին՝ գրեաթէ 100 ֆր[անգ] յամսեան միում, եւ թէ այլեւս աւելի լինիցի՝ իբրեւ Պիւթագորական օրէնս հարկ է մեզ միշտ չորս հազարս գիտել. մինչդեռ անդ էի խոստացաւ Ժողովդ գոնեա 200 ֆր[անգ] աւելի առաքել, եւ յուսացուցանէր առաւելին եւս ի բժշկել այգեաց, աստ բժշկեալ են այգիք, չգիտեմ ե՞րբ հասցէ անդր զօրութիւնդ ապաքինիչ. թէպէտ եւ յայսր ամենայնի վերայ շնորհապարտ եմք եւ օրհնեմք զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա որ անվրէպ հասուցանէ մեզ զսահմանեալն, յանձն առեալ զաշխատութիւն քրտնաջան, որում ականատես իսկ եմ։

Զայսոսիկ եւս դի՛ր առ բանից Հոլասայ, եթէ չկայցէ օգուտ յազդելն առ Վեհ կամ առ գործակալ կամ առ Ժողովդ։

Իսկ հիւանդիս վիճակ նուազ յոյժ քան զփափագ մեր տեսանի ինձ, զի թէպէտ եւ ի ջրոյն զեղլոյ զերծեալ՝ այլ չյառաջէ ի զօրութիւն, եւ թուին վտանգեալ թոքքն. երկեցուցանէ զիս ձմեռնս առաջիկայ. բժիշկ վարժարանիս հանգոյն մեզ առօրեայ փոփոխութեամբքն յեղաշրջի՝ մերթ լաւ եւ մերթ անլաւ գտեալ. այլ ճարտարն այն որ է զ Ե[ղբայր] Արսէն բժշկեալն է՝ նա ոչ է գոհ։ Գեր. Եդուարդ ըստ յամենայնի բարեսիրութեանն՝ լաւագոյն քան զոր էն՝ տեսանէ. լուիցէ Տէր տեսութեան նորա եւ ըղձից մերոց։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս պատրաստի ընդ Միհրանայ պէյի գալ այդր եւ այտի երթալ ի Պօլիս. ոչ գիտեմ թէ յաջողի. այլ զիա՞րդ եւ է՝ թուի ինձ թէ վարժարանս պէտս ունիցի խոստովանահօր եւ տնտեսի (ընդարձակօրէն առեալ զյետին անունս), վասն որոյ եւ գրեցի առ Վեհ, եւ ի հարկէ ծանուցեալ է քեզ, աղաչեմ առնուլ զայս ի consideration [103], լաւ խորհելով զկար եւ զտկարութիւն մեր, եւ զպէտս եւ զպատիւ Մ[ուրատեան] վարժարանի։

Խորասանճեանն իւրովքն յերկուց եօթնեկաց հետէ աստ է. թախանձէր մուծանել ի վարժարանս զեղբայր իւր կրսեր, զոր քո չէ ընկալեալ եւ յիմ վերայ թողեալ. եւ ես հրաժարեալ թողի ի հրաման Վեհից։ Փոխանակ նորա դու ընդունիս զ Երամեանն, ի հարկէ վայելուչ պայմանօք, յորս յաւելուի ես, թէ հարցանէիր զիս, պայման մի եւս, այսինքն միջնորդ լինելոյ Վիջենայ առ եղբարսն, զի հատուսցեն զպարտս իւրեանց. Անտոն 4000 եւ Յովսէփ 3000 ֆր[անգ] վասն որդւոց իւրեանց, առ Մ[ուրատեան] վարժարանս, կարծեմ թէ պարտին եւ առ Ռափայէլեանդ՝ Գրիգոր եւ Յովսէփ։ Իսկ վասն առաքելեացդ յետս՝ չունիմ ասել, բայց զյոյս իմ թէ չիցես մոռացեալ զհամբուրիկդ ի փարելի դէմս պառաւափթիթ փափազիդ։

Վարդան փաշայ մեկնելոց է աստի յառաջիկայ հինգշաբաթոջս, թերեւս եւ Ֆուատ փաշայ [104], որ խոստացաւ գալ մեզ յայցելութիւն՝ եթէ չկարասցէ գալ ի նախագահութիւն հանդիսի պարգեւաբաշխութեան, որ ցարդ մնաց։

Աղաչեմ զողջոյնս իմ մատուցանել առ ամենայն սիրելիս մեր, սկսեալ ի Պոնտապետէդ, մինչեւ ի Միքէ եւ ի Գ. Գ. Տիգրան, չմոռանալով եւ զխնամիս իմ եւ զՀաուտուեուտու [105], զորմէ ասեն թէ երթալոց է ի Կ. Պօլիս. զնոյն ասեն եւ վասն Պ[ատուական] Հ[օր] Գարեգնի, Հ[օր] Եւգինեայ. ես միայն մնացի

Քո Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

316.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 14 Հոկ[տեմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Լուեալ զի առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս յանձնեալ ես զհաշիւս վարժարանաց, առ նա ինքն սկսայ գրել զձանձրալեացն։ Իսկ դու ոչ գրեցեր ցարդ զարկեղէ պատկերացն թէ եհա՞ս արդեօք, զի իրաւագոյնս պահանջէի ի քէն զգինսն, զորոյ մի մասն հատուցեր, այսինքն 150 ֆր[անգ] այլով 220 ֆրանգաւ հատուցի զգինս սկիհիդ։

Բաց ի սովորականէն՝ վասն աւելի ծախուց ի պատճառս հիւրոց եւ հիւանդիս՝ ի նեղութեան եւ ի կարօտութեան է վարժարանս, վասն որոյ ստիպիմք յուզել զհին հաշիւս, եւ տեսանեմք, զի Յովսէփ աղա Երամեան պարտի 3000 ֆրանգ, վասն որդւոյ իւրոյ Աբիկայ. եւ զի լսեմ թէ քո յանձն առեալ է զերաշխաւորութիւն, աղաչեմ ազդ առնել, եթէ հնար իցէ ժամանակն, որպէս եւ է մեզ ամենայն իրօք։

Հիւանդս մեր տկար է յոյժ, վտանգեալ ի թոքս. աղօթից կարօտ, թերեւս մեք առաւել քան զնա. յանձնեա դարձեալ խոստովանորդւոց քոց, եւ զիս իսկ, որ եմս

Քո Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

317.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 16 Հոկտ[եմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի գրել իմում զԱնգղիացւոյն ոչ երբեք զմտաւ ածէի՝ թէ մեկնիցի այրն յայսպիսում վիճակի Տեսչիս [106], այլ զի գիտասցէ միայն զխորհուրդ մեր, եւ մի՛ դժուարասցի ապա եւ կարծիցէ թէ նորեկքս հանաք զնա. ո՞ տայր թէ յերկարելով յերկարէր բնակութիւն նորին պայմանաւ յերկարելոյ ախտացելոյն առ մեզ, զոր այցելութեան աստուածայնոյ մարթ է թափել եւ պարգեւել այսքան ըղձից եւ մաղթանաց մերոց, եթէ ոչ կամիցի հարկաւորել զմեզ ի յետինն եւ սրտառուչ եղիցին կամք քո!

Զկոչոյ այդր միոյ յերկուց յիշելոց հարցդ, ինձ դժուար ընտրելն եւ ասել, վասն վիճակիս զոր կարէք գուշակել, միոյն ուղեկից գոլով ինձ յայս գործ եւ աւագ, եւ միւսոյն դիպող՝ ծանօթութեամբ իրաց տեղւոյս. յուսումնականին թերեւս սա յարմարագոյն է, յարտաքին գործս՝ նա. թողում ի կամս եւ յիմաստութիւն Ժողովոյդ, եւ ի խորհրդակցութիւն այլոց Վ[երապատուեալ] հարց գտելոց այժմ աստ։ Բայց թուի թէ այժմեանս մեր վիճակ հարկ առնիցէ փոքր մի յամել յընտրութիւնդ, եւ թերեւս ընդարձակել զթիւ ընտրելեաց, քանզի ըստ առաջնում գրութեանս՝ ինձ անհրաժեշտ կարեւոր երեւի տեղւոյս՝ տարեւոր ոք յառաջնորդութիւն, ի խոստովանահայրութիւն եւ ի մատակարարութիւն։

Վասն պահանջից վարժարանիս ի Պօլսոյ ՝ գրեցի առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս ի 23 Սեպտ[եմբերի], առաքելով զցուցակ 17731 ֆրանգաց՝ ցվերջ Սեպտեմբերի տարւոյս, զոր եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղ առաքեալ էի կանխաւ, եւ մինչ նա պատրաստէր ի ժողովել ինչ եւ առաքել իսկոյն, որպէս խոստանայրն, ի վերայ եհաս փոփոխութիւն պաշտամանն, եւ մեք ցականեալ մնացաք։ Ի նշանակեալ գումարիդ իբրեւ 1500 ֆր[անգ] են պարտք Նիկոդիմեան պատանւոյն՝ յերկուց ամաց հետէ անվճարք. իբրեւ 4000 են երից Տէր Դաւթեանց, որոց ծնողք մին ամաւ յառաջ զանկարութիւն պատճառեալ՝ խնդրեալ է յապաղել ամ մի եւս, եւ արդ վերստին գրեցի առ նա գոնեա զառաջին ամն վճարել. միւսն նոր գրեաց զթշուառութիւն իւր ողբալով, եւ առ նա գրեցի խօսել ընդ Ե[ղբայր] Ստեփ[անոսի]։ Ըստ այսոցիկ գոն եւ այլ 2 կամ 3000 ֆր[անգ] զոր դժուարին թուի ի ձեռս բերել, - գոնեա վաղ, թէ եւ հարկ է պահանջել ուժգին։ Իբրեւ 4000 են առանձին ծախք մանկանց զատ ի թոշակացն, որք ծանրութիւն են տնտեսութեան վարժարանիս, զի ամսոյ ամսոյ իբրեւ 4 կամ 500 ֆր[անգ] վճարեմք վասն առանձնական վարժապետաց նոցին եւ գրոց եւ մրոց, եւ հազիւ մի անգամ կամ երկիցս ի տարւոջ անագան ընդունիմք զկշիռն, եթէ ընդունիմք, թուի թէ պարտ էր եւ վասն առանձնական ծանօթ ծախուցն, որպիսի են վարժապետաց վարձք, կանխիկ պահանջել ի ծնողացն գումար ինչ, եւ ի չհատուցանելն՝ չառնել զծախսն։

Հաւասար պահանջիցս յուսալեաց տեսանեմ զպարտս վարժարանիս յերկեմենից դիզեալ, զոր թէ ախորժէք քննել, թուեցից զոմանս. պարտք վասն մսոյ 1464 ֆր[անգ] հացի 800, դարբնի 600, ներկարարի 1500, վարժապետի միոյ 800, գինւոյ 1000, ածխոյ 2300, գրավաճառաց եւ թղթավաճառաց աւելի քան զ2000, թող զհարիւրաւորսն, եւ զայսր տարւոյ շինութեանց ծախս, զոր չեւ եւս գիտեմ, այլ հարկ է ի 5 կամ 6000 հասանել, թող եւ զբժշկացն հարկ, զի վասն միոյ եւեթ կողածակութեան ասեն 5 կամ 600 ֆր[անգ] պիտի հատուցանել։ Զայս ամիս անհրաժեշտ պարտիմք վճարել զգին գինւոյն՝ զի գալոց է փոխանակագիր ի վերայ մեր. վասն որոյ ըստ ազդելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի պահեալ զգուշութեամբ 1000 ֆր[անգ] երեկ մնայր ի ձեռս իմ վասն կիսոյ ներկայ ամսեանս եւ վասն բովանդակ պարտուցս՝ 100 ֆր[անգ] միայն, պակաս եւ ոչ աւելի. եւ մինչդեռ նեղեալ վարանէի առնուլ փոխ եթէ սպասել Պօլսոյ թղթաբերին, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ երեւեցոյց 1000 ֆր[անգ] մի պահեալ՝ վասն շինութեան վառարանին, զորմէ աւուրբք յառաջ գրեցի։ Արդ զհազարն պահեալ վասն գինւոյն՝ միւսով հազարաւս խաղասցուք ի վերայ ամենայն ծանօթ եւ անծանօթ պահանջմանց, մինչեւ հասցեն օժանդակք, եւ ահա արդէն 300ն թռեաւ, եւ ցվերջ ամսոյս մնայցեն քսակքն ազատք։

Յերկարութիւն բանիցս կարծեմ ոչ միայն զկարօտութիւն իմացոյց զվարժարանիս, այլ եւ զհոգ մատակարարին եւ զամօթ եւ զխիղճ ի զլանալն առ իրաւացի պարտատեարս կարօտս, որովք չկարէ նա անդորր պարապել յինչ, եթէ եւ ներեսցէ նմա ժամանակ. վասն այսորիկ եւ յայլ ոք կարող եւ փորձ եւ լայնասիրտ աղաչեմ յանձնել զգործս՝ յոր առ հարկի խառնեցայ, եւ առ սէր հիւանդին միայն լռէի ըստ կարի, զի տեսեալ զնեղութիւն մեր՝ նեղի եւ ինքն, եւ մեք փոխադարձ։

Յայսր ամենայնի վերայ՝ գոհութիւն նախ Տեառն, որ պահէ զպատիւ վարժարանիս եւ այց առնէ յանձկութեան մերում, եւ տայ առողջութիւն, որոց պիտոյ է աշխատել եւ զաշխատողսն վասն ինքեանց խնամել, եւ ապա Վեհի՝ որ խնամով հոգակից մեզ լինի եւ քաջալեր բանիւքն սրտապնդէ. նոյնպէս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայ ՝ որ անվրէպ զսահմանեալ թոշակն հասուցանէ. եւ դարձեալ Նախախնամութեան՝ որ ի դառնութեան ժամանակիս ետ մեզ զԳեր. Հարազատդ եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս յօգնութիւն եւ ի մխիթար, որոց ամենեցուն տատանեալ սրտիս շրթամբք մաղթեմ ի նմանէ զօրութիւն եւ սփոփանս, եւ ի Վեհէ զօրհնութիւն նորային, ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս մնալով ի խոնարհ համբոյր բաշխողիդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

318.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 21 Հոկ[տեմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ թղթոյդ ընկալայ եւ զմուրհակ 393 ֆրանգացն, որով եւ զգումարն առի. շնորհակալութիւն. 70 սանդիմ աւելի կայ ի քո հաշիւ, բաց անտի կէս ֆրանգի արծաթ մի գտի ի նամակիդ, կարծեմ պատահմամբ անկեալ ի ծրարիդ. որպէս եւ է՝ զայն յաւելի ի վերայ 120 ֆրանգաց գրոց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մելգոնի, որ պարտէր լինել 124 ֆր[անգ] եւ 60 կամ 80 սանդիմ։ Զայս պարապոյ վասն եւ ծաղու գրեցի։

Նիկոդիմեանն ստուգիւ ի հոկտ[եմբերի] 1851 ամին մտեալ է ի վարժարանս, եւ միայն 5 տարեկան հատուցեալ, որպէս եւ դուդ վկայես. ապա պահանջելի է երկու տարեկան, եւ կէս առաջիկայ տարւոյս՝ որ առնեն 6250 դահեկան. չգիտեմ թէ ո՞րպէս վերածելի է զդահեկանդ ի ֆրանգ. փափագելի էր թէ այդր սահմանէիք հաստատուն ինչ ընդ ծնողաց այնոցիկ որ դահեկանաւ խոստացեալ են. թէպէտ եւ դու արդ ի բաց թօթափեցեր զանձնդ յայսցանէ. այլ ի հարկէ հին ծանօթութիւնք եւ վերաբերութիւնք ոչ ամենեւին զերծուսցեն զքեզ ի հասարակաց օգտէ եւ օգնութենէ։

Զոր վասն նամակաց մանկտւոյս ասես, շնորհակալութեամբ ընդունիմ. եւ եթէ այսուհետեւ անպատեհ ինչ գտցես՝ դարձո՛ առ իս անխիղճ։

Վասն որդւոց ազգականի Փանոսին գիտեա՛, զի նախ կամէր զչորեսին միանգամայն տալ, եւ վասն միոյ միոյ 1200 ֆր[անգ] եւ ոչ լոկ 1000 իսկ արդ զկրսերսն եւեթ կամի առաքել ո՞ գիտէ թէ գիտիցեն հայերէն ընթեռնուլ եւ գրել. որպէս եւ է ըստ այժմու վիճակի վարժարանիս բեռն եւ հոգ լինելոց են մեզ, զի վասն երկուց եւ երից մանունց հարկ լինի վարժապետ մի ողջոյն, եւ ժամք բազումք, թող զայլ անպատեհսն. վասն որոյ եւ ոչ ումեք հաւանեսցուք՝ որոց խնդրէինն զորդիս իւրեանց մուծանել ի վարժարանս. եւ ոչ եւս կամիմք առանձինն առանձինն ընդունել մանկունս, թէ եւ 1000 ֆր[անգ] վճարեսցեն, զի առաւել քան զայն ծախք լինին վասն միոյ մանկան։ Այսմ այսպէս հաւանեալ են եւ այլք որք ի վարժարանիս, յորս առաւել վարժապետքս՝ որք նեղիմք ի հոգս այնոցիկ որք առանձինն եկեալք են, որպէս Գալճեանն եւ Տէր Դաւթեանն. թէ ընդ միոյ միոյ 2000 տայր, որ է լի թոշակ, թերեւս առ դիւրութեան ինչ՝ յորդորէաք. լաւ եւս լինէր թէ զորդիսն պահէր առ իւր, եւ զարծաթն առաքէր փոխանակ այնոցիկ որ ոչն առաքեն. տեսցուք թէ ե՞րբ գործեսցեն այսպիսի հրաշք։

Ընթերցեալ զգրեալս առ Յովհ[աննէս] աղայ Տամաթեան եւ ի վերայ հասեալ իրացն, մատո՛ ըստ պատեհ ժամու զթուղթն, եւ ծանո՛ կամ տուր ծանուցանել մեզ զարժանն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ փոքր մի լաւագոյն է յայսմ եօթնեկի. այլ մեք եւ նա աղօթից կարօտ եւ այցելութեան Աստուծոյ, որում յանձն արարեալ եւ զՍիրելիդ մնամ

Հ ոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

[Յ. Գ. ] Վասն գրելոյդ զԳ[երապայծառ] Եդուարդայ անկասկած լեր, զի ըստ բերել առթին՝ ազդեցից մեղմով. բայց գիտեա եւ զայս, զի աւելի քան զերկու ամիսք են յորմէ հետէ աստ է, իմ չէ լուեալ ի նմանէ մեղադրութիւն զքէն։

319.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 26 Հոկ[տեմբեր] 1858

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զշնորհեալդ ի 22 ամսոյս ընկալեալ մխիթարեցայ ընդ հայրախնամ փոյթ Վեհի, որում յաջողութիւն յամենայնի կրկին ուխտիւք խնդրեմ ի Տեառնէ, յաւելուածով զօրութեանն եւ քաջողջութեան զոր մեզ մաղթէ։

Զ1000 ֆր[անգ] պարտս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու առ Գապարաճեանն ՝ խորհրդակցութեամբ Գեր[ա]պ[այծառ] Եդուարդայ խոստացաք հատուցանել իբրեւ ի գին գրենոյն։

Զխնդիր անգղիացւոյն թողեալ էր իմ ի Վեհ եւ ի Հարազատ նորին, զարժանն սիրոյ, օգտի եւ պատուոյ մերոյ առնել։

Ասացեալս յինէն « ընդարձակել զթիւ ընտրելեաց », ոչ յերիցագոյնն յերկուց կոչեցելոցն հայէր, այլ յերիցագոյն եւս ոք, որ է նուաստս, եւ յայլ ոք առաքելի այտի, որ ոչ միայն մեզ օգնական լիցի, այլ եւ հասակաւն պատկառելի յաչս օտարաց. եւ ըղձալի էր գալուստն յառաջ քան զմեկնիլ Գեր[ա]պ[այծառ] Եդուարդայ, կամ յապաղել սմա. քանզի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս մեկնեսցի ընդ հուպ, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր թերեւս ի միւսում եօթնեկի. իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ թէ եւ ի տասն աւուրց հետէ լաւագոյն է, սակայն չէ տակաւին արտաքոյ վտանգի կամ կասկածանաց, եւ յայսպիսում վիճակի մեկնիլ Հարազատիդ խիթամ թէ հարուած իցէ եւ հիւանդին, յորոյ մխիթարութիւն իսկ առաւել փափագէի զչմեկնիլ նորա կամ զծերագունի ուրուք գալ։

Վասն պօլսական մատակարարութեանն ծանուցանեմ, ա. զի ցուցակդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բարսղի յերիւրեալ է կէս ըստ իմոյ ցուցակիս կանխաւ առաքելոյ առ նա, եւ կէս ըստ իւրոյ գիտութեան, յետ որոյ առաքեալ էի այլ ցուցակ առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս, որոյ հաւասարն է ծրարեալս։ բ. Ե[ղբայր] Ստեփանոս սկսաւ առաքել ինչ, այսինքն իբրեւ 3000 ֆր[անգ] փոխանակագրօք եռամսեայ պայմանաւ, որով ստիպիմք վնասու վաճառել զնոսին, առ ի լնուլ զանհանդուրժելի կարօտութիւնս մեր։ գ. Արտաքոյ ցուցակիս մնան պահանջք յայլոց ոմանց, որք ուղղակի փոխանակագրով առաքեն։ Իսկ անառիկք կամ թերայոյսք են պարտք Յովսեփայ Երամեան 3000 ֆր[անգ] եւ եղբօր նորա Անտոն աղայի 4000, վասն դաստիարակութեան որդւոց նոցին, ընդ որս եւ Բագարատայն։

Ուր ուրեմն կատարեցաւ երեկ հանդէս պարգեւաբաշխութեան մանկտւոյն, նախագահութեամբ Նուիրակի [107] Ս. Պապին, եւ ընթերակայութեամբ Պիւքէի [108] աթոռակալի արքեպիսկոպոսին [109], եւ Միհրանայ պէյի, որ յետ վաղուիս ասէ մեկնիլ աստի ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու եւ փութալ այդր, կալ աւուրս երիս, եւ նաւել ի Պօլիս։

Ողջունիւ յարգութեան Պ[ատուական] Եղբարցս եւ խոնարհ համբուրիւ օրհնաբաշխիդ՝ մնամ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

320.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 31 Հոկտ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր, Հ[այր] Բասիլիէ,

Շնորհ սիրոյ ունիմ յոյժ յոյժ՝ զի ոչ կամիս թողուլ զիս անաշխատ, որպէս ասես, գիտելով քաջ, զի ոչ է ի կարգի աշխատանաց զոր վասն քո ինչ կարացից առնել. եւ թեթեւութիւն իսկ այլոց զբաղանացս համարեցայց։

Եւ արդ ըստ յօժարութեանդ փութացայ ի քննութիւն խնդրոյդ, վասն այսորիկ իսկ եւ անսովոր ճանապարհաւ առաքեմ զթուղթս, զի աւուրբք յառաջ հասցէ քան զսովորական գաղղիացի թղթաբերս։ Ելեալ ի խնդիր ափսէիցդ արծաթէնմանեաց չոգայ ի մեծագոյն եւ հռչակագոյն գործանոցն կամ կրպակ Քրիստոֆլի [110], որ բազում ինչ յայդպիսեաց առաքէ այդր եւ յարեւելս. եւ տեսի զոր ինչ եւ ունէր, ափսէս գեղեցիկս, այլ եւ ոչ մի գտաւ հաւասար մեծութեանդ խնդրելոյ. զի մեծագոյնք որ առ նա՝ չանցանէին քան զ՚70 հարիւրորդամեդր, եւ գին զուգին արժէ 650 ֆր[անգ] աւելի կամ պակաս սակաւ. իսկ քո խնդրեալ չափովդ, այսինքն 75 հարիւրորդամեդր՝ խոստացաւ շինել ի 15 կամ 20 աւուրս զոյգ մի, եւ գինն լիցի իբրեւ 850 ֆր[անգ]։ Արդ ես ըստ պատուիրանիդ ոչ յանձնեցի նմա, մնալով հրամանիդ, միայն զգինսն տեղեկացայ եւ ահա ծանուցի քեզ։ Աստի իմանաս, զի եւ անմարթ է քեզ ունել զայնոսիկ ի կէս Նոյեմբերի ձերոյ, այլ թերեւս ի կէս Դեկտեմբերի։

Յետ այսորիկ հարցից եւ զհանգամանս ինչ. այսինքն նախ զձեւ ափսէին, բոլորա՞կ կամիս թէ քառանկիւն թէ ձուաձեւ. ինձ յետինս գեղեցիկ երեւի։ բ. զերկոսին եւս համանմանս կամ զո՞յգս կամիցիս, թէ այլաձեւս, այսինքն այլազարդս։ գ. խախմայքն [111] յեզերս կամ ի շրջանակս եւեթ ափսէիցն իցեն անշուշտ, եւ ի միջին ոչ. այսինքն ի միջին միայն գծազարդք եւ ոչ խախմայք, զի չէ մարթ այդպիսւոյ լինել։ դ. խորութիւն ափսէիցն ընդհանրապէս սակաւ է, թէ խորագոյն կամիցիք, յիշեցո՛ եւ զայն. զարդքն ընդհանրապէս կակաջ ծաղիկք են. թէ եւ զայն մասնաւոր ինչ կամիք՝ յիշեցո, այլ ոչ գիտեմ թէ առնուցո՞ւ յանձն նովին գնով շինել զոր եւ է տուեալ օրինակ կամ ձեւ։

Արդ գիտելով զայս ծանո՛, թէ կամիս եւ զո՛ր եւ կամիս, զպատրաստ փոքու՞նսն գնել, եթէ նոր յանձնել մեծաշէն։ Վասն գնոյն, եթէ չիցէ հնար անդ վճարել ի հասանել ափսէիցն (զի չհարցի զայս առ ճարտարն) ի հարկէ ոչ անագանես հասուցանել այսր։

Զտապանագիր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի ծերունւոյ հանգուցելոյ կատարեցից ըստ կարի, թէպէտ եւ վաղու թողեալ եմ զքերդողութիւն [112] ։

Ցաւեցաք յոյժ ընդ խափանումն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վարդանայ [113] եւ առաւել ընդ վիշտս պատուական ծերունւոյն մերոյ. յուսամ, զի ի Ղրիմ զօրաւոր եւս լիցին բանք նորա քան այդր։

Ողջունիւ մնացեալ հարցս, ողջ լինել մաղթեմ արգոյ եղբայրութեանդ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

321.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 4 Նոյ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւուրբք յառաջ գրեցի քեզ վասն ափսէիցն եւ առաքեցի ընդ ճանապարհ Իտալիոյ ՝ զի հասցէ վաղագոյն, եւ ակն ունիմ թէ հասեալ իսկ է ցարդ, կամ թէ ի նոյն իսկ ի ձեռաց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու ընկալեալ իցես։ Այլ առ անկասկածութեան յաւելից եւ այսու ծանուցանել, զի խնդրեալ առ գլխաւոր ճարտարին ոչ գտի ափսէս ըստ խնդրեալ մեծութեանդ, այլ մեծագոյնքն էին իբրեւ 70 սանդիմեդր, եւ գին զուգին էր իբր 650. իսկ ըստ խնդրեալ մեծութեանդ շինեսցէ յաւուրս 15 կամ 20, եւ գին զուգին լիցի 850 ֆր[անգ]։ Մնայ քեզ ծանուցանել զհաճութիւնդ, եւ զայն եւս թէ յո՞ր ձեւ կամիցիք, քառակուսի՞, բոլորակ, եթէ ձուաձեւ՝ որպէս ինձ հաճոյ թուի։ Յառաջնում թղթիս երկարագոյն գրեցի զայսմանէ. այսքանս այժմ շատ լիցի։

Չեւ եւս ձեռն արկի ի տապանագիրդ խնդրեալ [114] ։

Ցաւեցայ ընդ խափանել չուոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վարդանայ, եւ առաւել եւս ընդ տրտմութիւն պատուական ծերունւոյն։

Յակոբ Տամաթ [115] զուարթագոյն եւ լաւագոյն է այժմս, այլ ոչ զերծ բոլորովին ի ծանրութենէ իմն կամ ի պտուտից գլխոյ։

Յաջորդ շոգենաւաւ ասէ ուղեւորիլ այդր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր եղբօրորդւով իւրով։ Ողջ լեր։

Քոյին

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

322.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 7 Նոյ[եմբեր] 1858

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Տեսեր զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս եւ զ Միհրան, եւ վաղու մեկնեցան այտի, զերկայն գիշերս դուք կարճ ի կարճոյ հատէք, արդ պարապ առեալ ի կոչնոց զոր ետուք հիւրոցդ այդոցիկ, թերեւս այժմ գոլով ի վանս յողջոյն տօնի Վեհի Ծննդոց, ընկալցիս զթուղթս, եւ բաղդատեսցես զիշկիւզարութիւնս մեր այսու, զի դու նոր շինես մէկալ տեղ, մեք նորոգեցաք կամ զատուցաք. դու զներքին հանդերձսն եւս նորես, մեք հազիւ յարտաքինն ժամանեցաք. դու զգեղեցիկ դասատունսն կրկին մաքրել եւ դեղել տուեալ ես, մեք հազիւ մաքրել կարացաք։ Իսկ վասն կուսդոյիդ [116] ի ճարտարապետութեան տեղւոյն ոչ երկբայիմ զայդպիսեաց ունելով վկայութիւն, եւ Գ[երապայծառ] Եդուարդ ոչ սակաւ ծիծաղեցաւ ընդ յիշատակ բանաստեղծութեանն յայդպիսում վայրի, մութլու լայըգ օլանլարա [117] ։

Հարցեալ էիր մտերմաբար վասն խոստովանահօր եւ տնտեսի թէ զո՞ կարծիցեմ պատշաճ, եւ զի թիւրքճէ [118] խօսեցայց, արդ ես թիւրքճէ ասացից քեզ եւ դու քրիստիանճա [119] թարգմանեա ոմանց. ինձ խէթ էր թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ վասն հիւանդութեանն բարձցի աստի եւ դուք կամիցիք թողուլ յիմ վերայ զբեռնն մեծ եւ զպատասխանատուութիւն, զոր զարհուրիմ յանձն առնուլ. եւ զի չէր մարթ ինձ կանխել մերկանալ զայդպիսի խէթ, փոքր մի մթագոյն խօսեցայ, եւ ի խնդրելս զխոստովանահայր՝ ակնարկէի լինել եւ այնպիսի ոք, որ (եթէ հեռանալոց իցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափ[այէլ]) կարասցէ միանգամայն եւ զառաջնորդութիւնն առնուլ. իսկ ես, եթէ կամիցին ինձ մնալ աստ, եղէց նմին օգնական, որպէս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի, կամ թէ ի լինել նորին բաւական օգնութեամբ երիտասարդացս՝ ճողոպրեցից զանձն իմ ի խղիկն, զոր խնդրեմ ինձ ապաստան՝ որպէս զդիոգինեանն տակառ [120], եւ նա օր քան զօր հոլովեալ հեռանայ յինէն։ Աստի կարես գուշակել, զի կամ զճարպիկ զոք որպէս զքեզ խոկայի, կամ զծերագոյն, որոյ հայրենի կերպարանն տացէ պատկառել արտաքնոց, եւ չասել զվարժարանս թողեալ ի ձեռս անփորձից. իսկ յանուանէ ասել զծերունիսն՝ ծաղր թերեւս թուիցիմ. եւ ոմն փչե՜մ ասիցէ, եւ ոմն վասն պաշտամանն զոր ունի անշարժելի թուիցի։ Այս էր իմ իղձ եւ կարծէի օգուտ, քան զերիտասարդի ուրուք գալ ի խոստովանահայրութիւն, զոր կարէր առնել, այլ եւ յայնմ կարծեմ նուազ լինէր օգուտ եւ մխիթարութիւն ոչ միայն մանկտւոյն այլ եւ երիտասարդացս, քան ի լինել ծերագունի ումեք, եւ կարծեմ թէ զտուն մի այսպէս մեծ, ուր մանկունք բազումք եւ եղբարք նորահասք, չիցէ պարտ թողուլ առանց պապայի՝ ի հեռաւորս աշխարհի։ Իսկ վասն տնտեսութեան՝ եթէ պարզ զվանական տնտեսին գործ իմանաս՝ զայն ոչ է դժուարին եւ եղելոցս աստ կատարել. իսկ վասն նշանակելոյ զել եւ զմուտ, արդարեւ ժամանակի կարօտ է որ յանձն առնուցու, եւ զայն եւս մարթ էր առնել պապային։ Եթէ ապաքինիցի իսպառ հիւանդս եւ յետ սակաւ օդափոխութեան կարիցէ վարել զպաշտօն իւր, ապաքէն ի զուր են այս խոկք եւ հոգք, ապա թէ ոչ՝ վերստին հարկ լիցի ձեզ խոկալ եւ քննել. իսկ առ այժմ քանզի ոչ զոք գտէք առաքել, հարկաւ խնդրեսցուք խոստովանահայր գաղղիացի, զի ինձ չէ մարթ յանձն առնուլ զբազմազգոյշ պաշտօնդ, որ հազիւ յորդորանօք եւ բռնադատութեամբ հաւանեցուցի զմանկունսն յորոշեալ աւուր խոստովանել ամենեցուն անփախուստ. եւ ոչ պարտ եւ ոչ լաւ, զի ստիպիցին գալ առ իս, որպէս ոմանք թելադիր եղեն, եւ ես հրաժարելով հրաժարեցայ, թողեալ յազատութեան զյօժարափոյթ ջերմեռանդս ոմանս։ Բաւականք են մանկունքն ի խօսել գաղղիացի, եւ թէպէտ զառաջինն դժուարութիւն ինչ կրեսցեն ի խոստովանական բացատրութիւնս, այլ ակն ունիմ թէ ոչ ընդ երկար։ - Աստ լմընցաւ թիւրքճէն [121] ։

Երեկ կատարեցաք զհանդէս Հրեշտակապետաց, եւ զի յառաջնում երեկոյին բժիշկք բարւոք վկայութիւն ետուն զհիւանդէն՝ ուրախ եղաք. յո՛ւշ, զի տօն էր ոչ միայն Տեսչին [122] ՝ այլ եւ թոռնակցին մերոյ Հ[օր] Քերոբէի։

Աւելի քան զքառասուն աւուրք են լինելոյ այսր Խորասանճեանին եւ իւրոցն, եւ տակաւին ոչ էաք պատուեալ զնոսա հացկերութիւ, եւ արդ հրաւիրեցան վասն երեքշաբաթի աւուր. իսկ Գ[երապայծառ] Եդուարդ եւ ես հրաւիրեալ եմք վասն հինգշաբաթոջս ի քոյոցդ եւ ի մտերմաց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ստեփանոսի ի. ի. . ի. . . ի. . . . Գոլոնեանց, ընդ որ գիտեմ, զի նախանձիս. գոնեա մխիթարեաց մերձաւորութեամբ դրակցութեան Որսոլայ, ողջունելով զնա եւ զ Հոլասեանս, զ Լեննէր եւ զ Ճիւլիոյ, զՎրացի տէրտէրն, եւ զքոյդ տէր Կարապետ, եւ զամենայն զքոյս եւ զմերսն, զմեծն Պոնտապետ եւ զԱրաբացիս եւ զ Պիէսի, զմանկտին, զթօսպաղին [123], զգոգուրպաղին [124] . . . այլ եւ զսիրելի փարօքոյդ [125], ոչ զոր ի տանդ է՝ ըպլըխն [126], այլ զբուն փարօք թաղիդ, այլովք հանդերձ, եւ զամենայն եղբարս մեր, եւ դու ողջ լեր պաշտպանեալ ի ցրտոյ.

Քո Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

323.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 7 Նոյ[եմբեր] 1858

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալաք ընդ թղթոյ Վեհի եւ զՀ[օր] Անանիայ հանդերձ շնորհելովք 3000 ֆրանգօք, որք յաւելեալք ընդ առ ի Պօլսոյ առաքեալսն՝ ետուն մեզ ոգի առնուլ, եւ թեթեւացուսցեն զպարտս մեր. վասն որոյ եւ շնորհակալ լինիմք Ժողովոյդ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալի։

Իսկ զոր վասն անձանց պակասութեան ասէ Վեհ՝ գիտելով եւ մեր եւ ոչ ունելով ակն վաղ վաղ այտի ումեք գալոյ՝ ստիպիմք գտանել արտաքուստ խոստովանահայր գաղղիացի, որպէս զի համարձակութեամբ կարասցուք տալ կատարել մանկանց զպարտս իւրեանց, մինչեւ զօրասցի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ, կամ այլ ոք ցուցցի. այսմ հաւանեցաւ եւ նա եւ Գ[երապայծառ] Եդուարդ եւ այլքն, եւ զմանկունսն ընտելացուսցուք. մնայ արդ եւ Վեհի հաճութիւն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր ասէ մեկնիլ յառաջիկայ չորեքշաբաթոջս, իսկ Գ[երապայծառ] Եդուարդ ի միւսումն։

Երկաւուրբ յառաջ երեցուն բժշկաց քննեալ եւ խորհրդակցեալ՝ լաւագոյն գտին զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ. եւ թէպէտ չիշխեն տակաւին անկասկած կամ ապահով ասել, այլ հաւանագոյն։

Յանձն եղեալ յաղօթս Ուխտիս, մնամ խոնարհ համբուրիւ օրհնաբաշխի Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

324.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 11 Նոյ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յերկոսին նախընթաց թուղթս իմ գրեցի վասն ափսէիցդ, եւ արդ ի քէն մնամ պատուիրանի։

Նոյնպէս ծանուցի եւ զընդունելութիւն 393 ֆրանգացդ ի լրումն պարտուցդ վասն պատկերաց եւ վասն գրոց։

Վասն չդնելոյ ի ծրարս թղթոցս ծանրագին իրս, գրեալ էի եւ այլ անգամ զգուշանալ եւ զգուշացայց։

Վասն Երամեան Յովսեփայ գրեցի երբեմն եւ առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս։

Մի՛ մեղադրես համառօտութեանս, զի նեղէ ժամանակն. եւ ընդ Գ[երապայծառ] Եդուարդայ երթալոց եմք յայցելութիւն, զի մեկնելոց է եւ նա աստի յառաջիկայ երեքշաբաթոջ, որպէս մեկնեցան Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս եւ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր եւ եկին առ քեզ։

Հիւանդս մեր չափաւոր իմն բարւոք է, թէպէտ եւ չիշխեն տակաւին անկասկած ասել բոլորովին, այսքան երկար եւ յամրաբոյժ եղեւ ախտն։

Կամէի գիտել թէ գնացէ՞ք յողջոյն նորընտիր կաթուղիկոսին եւ զի՞նչ բանք եղեն։

Ողջ լեր ամենայն փութով եւ սիրով

Հոգեկցիդ
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

325.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 17 Նոյ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Հայր Բասիլիէ,

Վասն Յակոբայ Տամաթեան ահա գրեցի առ հայր նորա կարճ ի կարճոյ, եւ դու եւս կարես վստահ առնել զնա իբրեւ առանձին գիտացեալ յինէն, զի լաւագոյն է այժմ, եւ փարատեաց զերկիւղ մեր. քանզի (զայս դու գիտեա) խիթայաք թէ ի մաղձէն ցնորիցի եւ վնաս արասցէ անձին, որպէս եւ ասացեալ է առ ոմանս բանս այսպիսիս. վասն այսորիկ ոչ յինէն կողմանէ այլ խորհրդակցութեամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի եւ Գ[երապայծառ] Եդուարդայ գրեալ էի զգիրն։ Բժիշկքն դեղս թեթեւս սրտաբացս եւեթ ետուն, եւ ըստ խրատու հօրն պատուիրեցին չտալ պարապել յուսմունս, այլ երբեք երբեք հանել արտաքս ի զբօսանս, յոր չյօժարէր պատանին, զի չկամի նոր ինչ եւ անսովոր առնել վասն իւր, եւ մեք փոքր մի զիջանիմք կամացն՝ զի մի՛ առաւել սրտնեղիցի։

Վասն հաշուոցն զանազանութեան գրեցից եւ ես առ Վեհ անկասկած առնել զնա եւ մի՛ զմեզ աշխատ։

Յեռանդն մեկնեցաւ եւ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ ընդ Մարսիլիա գնալ ի Հռոմ, ի լաւագոյն վիճակի թողլով զհիւանդն, որ եւ տայ յոյս ապաքինութեան, թէպէտ եւ դանդաղ։

Գրեցի արձանագիր ինչ շիրմի Հ[օր] Սրապիոնի, տե՛ս որպէս թուի. քառասուն ամ եդի հոգեւոր վաստակոցն, ոչ գիտեմ թէ արդարեւ այնքան իցեն ամք քարոզութեանն, այլ որպէս ինձ թուեցաւ [127] ։

Չունելով նոր ինչ ծանուցանել քեզ՝ մնամ խոստացելումդ երկար նամակի, զոր թերեւս երկարագոյն արասցեն դէպք նորեկ եղբարցս այդր ի զանազան կողմանց, զորս եւ ողջունելով մնամ

Հոգեկից քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

326.            

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [128]

Բարիզ, 20 Նոյ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ ցանկալի Հայր,

Վայրկեան մի եւ առ իս՝ պարապ առեալ յ Ոսկեբերանէ, վայրկեան մի եւ առ յինէն, քանզի բազումս փափագեալ խօսել, ի համառօտն փութամ, մանաւանդ թէ ի լռութիւն։ Արդ նախ զկարեւորագոյնն ասացից, զի մի՛ մոռասցիս զքոյսդ՝ զմեզ, եւ զմերայինս յաստուածահաճոյ աղօթիցդ, եւ հաւատամ՝ զի օգնես սիրելեացդ ի բարիս՝ որոց ցանկաս։

Երկրորդ աւետեցից՝ զի գտեալ երբեմն պարապ յայլ գործոց, ձեռն արկանեմ յառաջ վարել զմեծ տեղագիր Հայաստանեայց, այսինքն զաշխարհագրութիւնն իմ, եւ ըստ բաղդի եհաս սկսանել ի տենչալի գաւառացն իշոց, ի Մոկաց նահանգէ. եւ զի իմ կարծիք են թէ զերեսին իշապատիւ գաւառսդ բովանդակիցէ այդ ձայնակիր նոցին Զըռըգանն, կամէի ծանօթս ինչ զտեղւոյն, այսինքն զեկեղեցւոյն կամ զվանաց՝ յորում գտեալ էր Հօրդ զՁեռագիրսն. զի՞նչ էր տեղին, գեօ՞ղ թէ քաղաք, եւն. եւն. ։ Եթէ ոչ ժամանես գրել առ իս՝ յանձնել աղաչեմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս, զի նա գրեսցէ զաւանդեալն առ ի քէն։

Բազում եւ կարօտախառն ողջոյն ամենայն եղբարց բոլորելոց զջեռարանիւ ճեմարանիդ, յիշեսջիք եւ ողջ լերուք։

Հոգեկից եւ ն[ուաստ] եղբայր
Հ[օր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան

327.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 20 Նոյ[եմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Երկոցուն թղթոց Վեհի շնորհելոց յ՚9 եւ ի 15 ամսոյս մինչչեւ արարեալ պատասխանի՝ շնորհ ունիմ նախ զանպակաս խնամոցն եւ հոգոց՝ որովք այց առնէք, քաջալերէք, եւ զդոյզն ինչ ջանս մեր յարգէք, յոր եւ անդուլ դեգերիլ յորդորիմք գիտելով չափ զնուազութիւն անձանց ի վանս, եւ հեռանալով հիւրոցս ի մէնջ։ Քանզի եւ արհիաշնորհ Հարազատ Վեհի բարձաւ ի մէնջ ի 16 ամսոյս, որ զհիւանդն եւ զմեզ մխիթարէր հոգեւոր եւ ընկերական ձեռնտուութեամբ, ընդ որ ոչ սակաւ զգամք զրկումն, այլ պատկառեալք ի համակամութենէ հիւանդին՝ եւ մեք մնամք այսուհետեւ մխիթարութեան գրոյ եւ սիրոյ նորին, որ եւ զազգայինս յոյժ սխրացոյց։ Այսօր ընկալաք ի նմանէ գիր ի Մարսիլիոյ, գրեալ յ՚18, ծանուցանելով զխաղաղութիւն ծովուն յոր հանդերձէր մխիլ խաղալ յափունս Հռովմայ։

Զոր վասն խոստովանահօր գրէ Վեհ՝ նոյն եւ մերս էր խէթ, այսինքն դժուարանալ մանկտւոյն ի բացատրութիւն յօտար լեզու, որպէս եւ ասէին իսկ ոմանք ի նոցանէ, բայց զի բաւական վարժք են ի խօսել՝ ակն ունիմք ոչ յերկարել դժուարութեանն, մատուցանելով եւ զօգնութիւն կարեւոր՝ տկարագունիցն. չեւ եւս խօսեցաք ընդ ումեք, այլ ընտրեցաք ի խորհրդեան մերում զոմն ի Բառնաբեան Հարց [129] ՝ որք գրեաթէ դրակիցք են մեր, օթեվանեալք ի ծայր փողոցիս մերոյ եւ Բաբելայն, եւ գիտեն գաղղիացի եւ իտալացի, եւ երկոքումբք իսկ պիտանացուք, քանզի գոն եւ իտալագէտք ոմանք ի խոստովանելիս։ Այսպէս վարեսցուք մինչեւ ցուցցէ ժամանակն Տերամբ։

Գլխաւոր պատճառ զանազանութեան հաշուի պահանջից վարժարանիս էր զոմանց ի մանկտւոյն թոշակս դահեկանաւ գումարելն. մեք ըստ հին արժէիցն գումարէաք, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղ ըստ նորոյն եւ փոփոխականի. ըստ որում տեսանէք, զի եւ ի յետնում ցուցակին (զորոյ պատճէն առաքեալդ էք) զ 5000 դահեկան թոշակ երկամեայ Նիկոդիմեան պատանւոյն յ833 ֆր[անգ] գումարէ, իսկ մեք գէթ 1000 ֆր[անգ] համարիմք, եւ ի վերայ այնր յաւելումք զառաջին վեցամսեայ տարւոյս եւ զառանձին ծախսն, որով իբրեւ 500 ֆր[անգ] խտիր կայ ի միջի։ Այսպէս եւ Գաթըրճեանին թոշակ 4500 դահ[եկան] 1000 ֆր[անգ] նշանակեալ էր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլէ, իսկ ըստ այժմեան ժամանակիս մերթ 750 գրի եւ մերթ 700 ֆր[անգ] ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղէ։ Դարձեալ զՖրէրի Տէր Դաւթեանց հաշիւ վրիպմամբ փոխանակ 2640 ֆր[անգ] գրեալ է 1640 ֆր[անգ] եւ զայս ծանոյց ինքնին եւ ուղղել աղաչեաց։ Արդ այսոքիկ փոքր ինչ են եւ միաբանիմք իմացեալ զպատճառս զանազանութեանցն. շատ է թէ եւ զնուազագոյնն ի համօրէն գումարէն (որ հասանէ ց՚15000) հասուսցէ մեզ բաղդն, քանզի ի վերայ հասեալ եմք ջանից Ե[ղբայր] Ստեփանոսի, որ եւ ամենայն ժտութեամբն ցարդ 4000 ֆր[անգ] միայն առաքեաց փոխանակագրաւ. յանցանք ծնողաց մանկտւոյն է, կամ թուրք օդոց տեղւոյն։

Արտաքոյ գումարիս եւ ցուցակիս թողեալ էի զպարտս Ալլահվերտեան, Թաւուքճեան եւ Ասլանեան պատանեաց, քանզի նոքա յաճախ առանձին փոխանակագրաւ _{անցուցանեն} զդրամսն եւ ոչ ի ձեռն մերոցս գործակալաց. եւ երեքին եւս պարտականք են արդ զկիսամեայ թոշակս։ Այս յապաղանք նոցին նեղէ զմեզ, մանաւանդ զի հարկ լինի անհրաժեշտ երբեմն ծախս ինչ առնել ըստ կամաց կամ խնդրոյ նոցին, որչափ եւ առաջադրեմք չառնել ինչ, եւ մնամք հատուցմանն անագանելոյ։ Ահա եւ յայսմ իսկ ամսեան ոչ պակաս քան զ1000 ֆր[անգ] ստիպեցայ տալ կէս ի հաշիւ կամաւոր վարժապետաց մանկտւոյն (զորս դադարեցուցի ցարդ) կէս ի հաշիւ Ալլահվերտեանց, եւ կէս փոխ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր [130] ։ Յանսովոր ծախուց ամսեանս են եւ ճանապարհորդաց 500 ֆր[անգ] եւ Խապարաճեան ին պահանջք ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէ, որում ետու 200 ֆր[անգ] խոստացեալ եւ զմնացորդն հատուցանել յամիսս ինչ. եւ յ՚3000աց յղելոց ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայէ վճարեցի զպարտս ինչ, եւ մնամ միշտ յուսով նորոց նպաստից ի Պօլսոյ։

Վասն Թէրզեանն Տէր Դաւթի գրեալ էր առ իս եւ Ե[ղբայր] Ստեփան, եւ նոյն ինքն այրն զիւրոց աղիտից, որում պատասխանեցի խօսել ընդ Ե[ղբայր] Ստեփանու, եւ խօսեցեալ եւ սպառնացեալ է չհատուցանել ինչ բնաւ, թէեւ ի բաց առաքիցեմք զորդին, եւ Ե[ղբայր] ծանուցանէր, զի թէպէտ եւ հրդեհ զտուն նորա կերեալ է, այլ փոխանակ փայտակերտին քարաշէն կառուցանէ, թէ եւ օգնութեամբ այլոց. բայց զի յետ ամենայնի խոստանայ դարձեալ հատուցանել՝ լռեմք եւ մեք առ ժամանակ մի եւս։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ, որպէս եւ յինքնագիր բանից նորա գուշակէք, լաւագոյն է եւ վստահ յառողջութիւն, բայց մեզ անկ է տակաւին թախանձել զՏէր, զի ոչ իսպառ ելիք զնա ախտն յամառ։

Խոնարհ ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ շնորհակալութեամբ մանկտւոյն՝ մնամ ի խոնարհ համբոյր օրհնաբաշխիդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

328.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 26 Նոյեմ[բեր] 1858

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Այն ինչ ընկալեալ զշնորհեալդ ի 23 ամսոյս՝ ոչ յապաղեմ զպատասխանին, թէ եւ կարեւոր հարցուածոյ պահանջիմ պատասխանել։ Ամենայն իրք եւ գնացք մեր արդ ի հիւանդն ապաստան են, եւ թուի նորա բաղդին զմերս սահմանել, եթէ բաւական յուժի էր նա՝ ըստ ըղձից հասարակաց եւ ըստ կարծեաց ոմանց, ոչ դանդաղէի (գիտելով քաջ զպէտս վանացս) խոնարհել եւ իմովսանն կամաց եւ ընտրութեան Ժողովոյդ՝ ի կոչ նշանակեալ Հօրն. քանզի զճշմարիտն ասելով՝ ի դասատուութիւն բաւեմք եւ երեքին ըստ այժմու հանգամանաց աշակերտացն. եւ որպէս կոչեցեալդ յարմարագոյն դատի վասն այտի գործոց, եւ թողեալս (Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ) գրեաթէ անհրաժեշտ կարեւոր այսր ի ժամանակիս, յորում հիւանդն յետ մեկնելոյ Գ[երյարգելի] Հարազատիդ՝ նովաւ սփոփի։ Իսկ վիճակ նորա՝ տագնապեցուցանէ զմեզ. աւուրբք յառաջ քան զմեկնիլ Գ[երապայծառ] Եդուարդայ ՝ քննեցին բժիշկք, (որպէս գուցէ գրեալ իսկ է նա կամ նոյն ինքն հիւանդն) եւ ոչ այնչափ գոհք գտան. Գ[երապայծառ] Եդուարդ չիմացաւ զայն, եւ քաջայոյս մեկնեցաւ. Տէր լուիցէ սուրբ սրտին։ Շարունակեալ զարտաքնատեսիլ լաւութիւնն իբրեւ եօթնեակ մի եւս՝ արդ երեք աւուրք են, զի սաստիկ ունի զնա տենդ եւ պէսպէս ցաւք. երեկ քննեալ բժշկաց դժգոհագոյնք գտան. զայս գիշեր տագնապաւ անցուցեալ է, եւ այսօր բացին նոր խարան ի թիկունս։ Հին ախտն թերեւս նուազեալ է յոյժ, այլ բնութիւնն տկարացեալ ի ցաւակիր մարմնի, որոյ ներքին ի հարկէ յոյժ այլայլեալ եւ խանգարեալ։ Միայն յոյս մեր ի զօրութիւն աղօթից եւ ի բարեպաշտական նպաստս է, որոց օժանդակութիւն գրեաթէ զգալի տեսաւ ի նմա բազում անգամ։

Յայսպիսում գոլով իրացս վիճակի, թուի նուաստութեանս՝ թէ բարի իցէ երկայնամտել Ժողովոյդ եւ առ փոքր մի, մինչեւ պարզեսցէ Տէր զճանապարհս մեր։ Իսկ մանկտին՝ գոհութիւն Տեառն եւ աղօթից Վեհի եւ բարեսիրաց, որպէս եւ ասէն՝ կան ի կարգի եւ ի հրամանի. եւ թէ գուցէ եւս հին խմոր յոմանս ոչ համարձակի հոլանել, միայն մեծահասակն ի նոսին Թաւուքճեանն անյարմար տեղւոյս եւ անուղղայ, որպէս թուի, թերեւս ի բաց առաքեսցի յետ սակաւուց, զի գրեալ եմք առ քեռի նորա Սերոբէ Քէօչէեան, եւ յաջորդ թղթաբերաւ ծանիցուք զկամս նորին։

Ի գրել Վեհի զթուղթն չեւ եւս էր առեալ զլուր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու, զոր երեկ ընկալաք մեք, ընդ նմին եւ զՆախագահին տհաճութիւն եւ զբանս, զոր եւ ի հարկէ ամենեքին գուշակէին, եւ Վեհի պատրաստեալ էր թերեւս զպատասխանին, այլ զի եւ ի կազմն լինել զինուք՝ տակաւին կրի տագնապ պատերազմին եւ խէթ անստուգութեան իրացն, զարիութիւն՝ ամենայն սրտիւ մաղթեմ Վեհի, զկարեւորն վասն իւր եւ վասն առաջնորդելոցն առ ի նմանէ, զոր եւ մեզ որ աստս եմք ժտելով հանդերձ օրհնութեամբն՝ մնամ ընդ նոսին խոնարհ համբուրիւ օրհնաբաշխիդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

329.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 30 Նոյ[եմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Առիթ ունելով գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա եւ ծանուցանել զընդունելութիւն թոշակի դեկտեմբերի ամսեան, երկտողիւ գրեմ եւ առ Վեհ վասն բանին եւ անձին զորմէ յոյժ հոգայ. թէպէտ եւ ծանր է քան զտեսանել գրելն զանհաճոյս. սակայն եթէ այս կամք են Տեառն վշտօք պաշտել զնա եւ հաստատել զսիրտս մեր բարձրագոյն մխիթարութեամբք՝ ջանասցուք քաջալերել զանձինս։

Յետ վերջին գրոյս լաւութիւն ինչ ցարդ չերեւեցաւ ի հիւանդն, այլ նուազութիւն զօրութեան, զոր ծախէ ջերմն եւ ցաւ ինչ գլխոյ եւ ուղղոյ. այլ տակաւին կատարէ զհոգեւոր պաշտամունսն, զհանապազօրեայ հաղորդութիւն եւ զժամասացութիւն՝ լսելով։ Բազում անգամ տկարացեալ եւ կազդուրեալ, գուցէ եւ զայս նուագ մխիթարեսցէ զմեզ Տէր՝ պահանջելով համբերութիւն եւ եռանդագին պաղատանս. յոր եւ մեր ապաստան լեալ՝ ժտիմք եւ ի Վեհէ հանդերձ օրհնութեամբ, մնալով

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

330.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 11 Դեկտ[եմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զգորովալից թուղթդ զգրեալդ ի 5 դեկտ[եմբերի] ընկալայ եւ ընթերցայ ի սնարս մահճաց օրհասականին, յայտ է՝ որովք զգացմամբք, յորս՝ սէր եւ պատուէր Վեհի ազդէր ինձ եւ զզօրութիւն եւ զգուշութիւն, որք եւ ի կանուխ աղօթիցդ սատարութենէ ժամանեցին յիմ տկարութիւնս. եւ ողորմ եւ ցաւագին տեսարանքն չեղեն բաւականք յարգելուլ զիս ի պարտուց պաշտամանց որ ինձ քան թէ այլոց գտելոցս ընդ իս՝ անկ էին. վասն որոյ եւ լրջմտութեամբ իմովին անարժան ձեռօքս պաշտեցի հիւանդին զյետին թոշակն եւ զօծումն եւ զկափուցումն աչացն եւ շրթանց, քանզի բարեպարիշտ եռանդն նորա եւ հեզութիւն՝ քաջալեր հոգեւոր մատուցանէր քան թէ տխրութիւն մարմնաւոր, զոր արդարեւ անկ էր ինձ կրել ի վիճակիս՝ քան այլոյ ումեք, որպէս կարեն գուշակել զգայունք։

Ախտ հիւանդութեան որ տառապեցոյցն ընդ երկար՝ նոյն եւ զրաւեաց զկեանսն, ի կրծոցն փոխեալ ի գլուխ, տանջելով սաստիկ ցաւով եւ ջերմամբ, որով յառաջնում աւուր ամսոյս անկաւ յանել մահիճսն. եւ մեր յայնմ օրէ ութօրեայ հաստատեալ պաշտօն օրհնութեան ամենասուրբ խորհրդովն, ի լրման ութօրէին կատարեաց Տէր զուխտ մեր որպէս ինքն հաճեցաւ. զնոյն օր Տօնի Անարատ Յղութեան Տիրուհւոյն կէտ եդեալ էր եւ հիւանդին, եւ ասէր եօթնեկօք յառաջ հաւատալ հաստատապէս՝ զի զայն օր կատարեսցէ, եւ զի յայնմ աւուր բարի լիցի նմա։ Ի չորք ամսոյս պաշտեցան նմա խորհուրդք թոշակին եւ օծման, զոր ընկալաւ քաջապէս արութեամբ հոգւոյ եւ մարմնոյ անգամ, զի բռնաբարեալ զմեծ տկարութիւնն՝ նստաւ, եւ ի կատարման խորհրդոցն արտասուախառն համբուրիւ գոհացաւ զՏեառնէ եւ զմէնջ, որպէս թէ հանդէս ուխտի եւ սքեմառութեան կատարէաք։ Զերկրորդ օրն տկարութեամբ անցուցեալ եւ զերրորդն զուարթութեամբ, ի միւսումն (Գշբթի) իսպառ տկարանայր, եւ ընդ երեկս լռեաց ի խօսելոյ. եմուտ յօրհաս՝ որ քնախառն օրինակաւ եւ անդուլ ջերմամբ տեւեաց ժամս 40. զմտացն զգաստութիւն պահեալ յոյժ ընդ երկար եւ յետ դադարելոյ բովանդակ շարժմանց, զի ի մատուցանել նմա զխաչ եւ զմետալ՝ պնդէր զշրթունս ի համբոյր։ յ7 ½ ժամու առաւօտու հինգշաբաթուն ի յետին հոգեվարսն ժամանէր, եւ հինգ վայրկենիւ զկնի ութերորդ ժամու առաւօտուն՝ ոչ եւս զգալի եղեւ շունչն հեզացեալ. եւ ծանեաք, զի իսպառ հատեալ զրաւեալ էր առանց բնաւին հառաչման եւ կռնչման եւ այլայլութեան դիմաց, մինչեւ չհաւատալ այլոց ընթերակայից թէ մեռեալ իցէ, եւ մինչեւ ցամփոփումն մարմնոյն ի տապանի՝ զնոյն անտգեղ եւ սխրալի կերպարանս աղօթականի պահելով հանդերձ կակղութեամբ մարմնոյն՝ զամենայն տեսողսն մխիթարեաց, զբարեպաշտութեանն վարկ ի սրբականութեան փոխեալ։

Հրաման առեալ յարքեպիսկոպոսարանէն, զի որպէս զխորհուրդսն եւ զյուղարկաւորութիւն մերով ծիսիւս կատարեսցուք, արարաք այնպէս ի վաղիւն յառաւօտու ուրբաթու, ըստ վանական օրինաց մերոց եւ վայելչութեան, եւ ի ժամ հանդիսական պատարագին, (զոր մատոյց քեռորդի հանգուցելոյն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ) գտան ամենայն գլխաւոր ազգայինք (հանդերձ Կռճիկաւ [131] եւ Գալֆայեան հարազատօք) եւ ոչ սակաւ ծանօթք գաղղիացիք, որք եւ եկին յուղարկ մինչեւ ի գերեզմանս Մոն Պառնասայ [132], ուր զդամբարան ազգատոհմին իւրոյ նուիրեաց փաստաբանս մեր Կիլմէն յաւանդապահ նշխարաց Հօրս, զոր ամփոփեցաքս ի կրկնակի տապանս ի կապարեայ եւ ի փայտեայ, որպէս զի փոխադրեսցի ապա ըստ կամաց Միաբանութեանս ի Ժողովարան Ուխտիս կամ ուր եւ սահմանիցէ։

Նշան սգոյ ոչ եդաք ոչ ի մատրան եւ ոչ ի վերայ դրան վարժարանիս, այլ միայն երեք կառք սգոյ եւ դագաղակիրն, եւ մանկտին եւ վարժապետք մեր եւ սպասաւորք սեաւ կապեալ ի բազուկս, եւ մեք հետի զհետ դագաղացն։

Արդ մենացեալք եւ զրկեալք յառաջնորդէ մերմէ եւ յընկերակցէ, եթէ զքանիօնութիւն կորստեանս քննիցեմք, թերեւս յանօգուտ ողբս եւ ստրջանս անկցուք, այլ լաւ վարկանիմ ափ ի բերան եւ յերես՝ խոնարհել առաջի խնկելի կամացն, եւ ի նմանէ ակն ունել զմխիթարութիւն եւ զիմաստութիւն։ Բայց պարտք կարեւորք կան ի վերայ իմ, լռելով զՀանգուցելոյն, յայտնել զլաւութիւն եւ զհլութիւն եղբարցս, որք առաւել քան զարժանն իմ վարեցան ընդ իս մեծարանօք զամենայն ժամանակս հիւանդութեան առաջնորդիս. եւ այս հանդերձ հլութեամբ մանկանցն ոչ փոքր սփոփանք էր Հանգուցելոյն եւ օրհնութեան առիթ. վասն որոյ եւ իմոցս թերութեանց որ առ նոսա եւ առ հիւանդն ի նոցանէ եւ յԱստուծոյ հայցեմ ինձ ներել, եւ նոցա փոխարէնս յԱստուծոյ ընդունել, եւ ի Վեհէ՝ քաջալեր. եւ ապա վասն իմ եւ վասն նոցա եւ վասն տեղւոյս խնդրեմ յԱստուծոյ եւ ի Վեհէ (որք հաւատամ թէ գիտեն զանկեղծութիւնս) առաջնորդ արթուն եւ խոհական՝ որ կարող իցէ լինել առաջին պատասխանատու վասն մանկտւոյն եւ վասն ընդհանուր պատուոյ վարժարանիս։

Միւս եւս պարտք թուին մեզ վարձատրել զերկոսին հանդերձատեսս, որ զայս ամիսս հինգ զցայգ եւ զցերեկ պաշտէին զհիւանդն. եւ գրեաթէ անքուն անցուցին զեօթնեակս ողջոյն. տուաք նոցա առժամայն գնել ձեռն մի պարզ զգեստ սգոյ ամենայն սարօք (որք արժիցեն թերեւս 160 ֆր[անգ], տացուք եւ ի հնոտի զգեստուց հանգուցելոյն. այլ կարծեմ թէ արժան է տալ նոցա եւ արծաթ զատ յամսական վարձուցն. վասն այսորիկ կամիմ գիտել ի Վեհէ, թէ Գեր. Հարազատն իւր ե՞տ ինչ նոցա, եւ այժմ ո՞րչափ եւս հրամայիցէ տալ։ Նոյնպէս եւ Գրեվեյլեայ բժշկի վասն յետին այցելութեանցն արժան թուի տալ ընծայ ինչ. եւ Անտրալայ բժշկի ՝ որում ոչինչ ոչ տուաւ. այլ եւ մերոյս Ժերարտենայ, որում 100 ֆր[անգ] միայն յղեալ է, զի ամենայն մտադրութեամբ անվրէպ իբրեւ զմտերիմ սիրելի դարմանէր, եւ ի խոր խոցեալ է ընդ կորուստն առաջին եւ պատուականագոյն ի տան՝ յորում յ՚12 ամաց հետէ դարման տանի 300 ֆր[անգ] տարեկանաւ եւ քանի մի շիշ գինեաւ ի տարեգլխին։

Իսկ վասն դրամական պիտոյից մերոց ի ժամուս՝ ասացից, զի էին առ իս փոխանակագիրք յղեալք ի Պօլսոյ, զմին ետու վաճառել սակաւ ինչ կորստեամբ. տալոց էի եւ զմիւսն, այլ ծանեայ ի գրութենէ Ե[ղբայր] Ստեփանու, զի գումար մի կարեւոր ի պահանջից վարժարանիս անցուցեալ է ի հաշիւ վանաց, եւ այտի հատուսցի ի մեզ կշիռն. վասն որոյ սպասեմ այդմ փութով, զի անկորուստ վաճառեսցին այլքն։

Ի թուղթս եւ ի գրեան հանգուցելոյն ոչ մերձեցաք. կարծեմ թէ զկարեւորսն Գեր. Հարազատիդ հոգացեալ եւ յապահովեալ է. յայսր վերայ՝ ես զոր եւ գտից անխառն եւ անխուզ ամփոփեցից եւ փակեցից ուրեք, մինչեւ առաքեսջիք քննիչ կամ հրաման։ Կամէի եւս գիտել թէ ո՞րչափ ինչ առանձին գումար արծաթոյ առաքեալ էիք ի պէտս ծախուց հիւանդութեանն, որպէս զի որոշեցից թէ ի գտելոց ինչ դրամուց առ նմա ո՞ր իցէ վանաց քսակին եւ ո՞ր վարժարանիս։ Չգիտեմ թէ գտցի ինչ թանկագին առ նմա. զժամացոյցն արծաթի ետու միոյ ի հարցս վարել՝ ցորչափ չիցէ Վեհի այլազգ տնօրինեալ։

Վասն հոգւոյ Հանգուցելոյն մեք ութ օր մատուսցուք պատարագ հանդերձ այգողիւք. բաժանեցաք եւ թեմական եկեղեցւոյս եւ այլոց ոմանց քահանայից պատարագիս եւ տուրս աղքատաց։ Ի պահու գրութեանս եկն ոմն մի ի պաշտօնէից Հասարակաց կրթութեան եւ կրօնից տեղեկանալ թէ ո՞ արդ վարիցէ զառաջնորդութիւն վարժարանիս մինչեւ տացի յաջորդ, եւ գրով եւս պահանջեաց տեղեկութիւն։

Շնորհ ունիմ եւ զտուեալ լրոցդ, եւ զի զխոստովանահօրէ գրեալ էր, ծանուցից՝ զի ոչ յաջողեաց մեզ ի Բառնաբեանց [133] զոք ստանալ եւ ոչ յայլոց վանականաց՝ առ որս շատ դեգերեցայ ի խնդիր. ի վախճանի եցոյց մեզ Տէր զդրացի մեր զմատրանապետ կուսանոցին, որ նոր հաստատեալ է անդէն. այր գովեալ եւ տիօք չափաւոր, որ եւ հաճեցաւ ընդ մանկունսն եւ սոքա ընդ նա։ Բայց ակն ունիմ թէ շնորհելի տեսչին զայս եւս պաշտօն յանձն առեալ՝ ամփոփեսցէ զսիրտս մանկանցն ի վարժարանին, զի սերտագոյնս զօդեսցին ընդ մերքս։

Չունելով այլ ինչ կարեւոր ծանուցանել ի ժամուս թողից յապայն զծախուց իրս, եւ աղաչեմ զՏէր տալ եւ յաւելուլ Վեհի զօրութիւն եւ մխիթարութիւն, յորոց գրեսցի մի եւ անսայթաք եւ անշփոթ գնացք վարժարանիս ի կարեւոր ժամուս, յորոյ վերայ եւ յիմս մաղթելով զաստուածաձիր օրհնութիւնս համբուրելի աջոյդ, մնամ Աստուածապատիւ սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ]

Ի կնքել զծրարս եհաս մեզ թուղթ մխիթարութեան ի Ծիրանաւոր Արքեպիսկոպոսէն [134], ինքնագիր, զոր ոչ ժամանեմ գաղափարել։

Երեկ եհաս եւ ի Ֆուատ փաշայէ [135] թուղթ առ հանգուցեալն, ծանուցանելով, զի ըստ խնդրոյ նորա զ Հասունեան պատանին կարգեալ է ի գործ արքունի։

331.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 16 Դեկտ[եմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Երկոցուն թղթոցդ գրելոց ի 24 Նոյեմբ[երի] եւ որ յառաջ քան զայն՝ տաց անագան զպատասխանի, եւ ոչ մեղադրես զիս վասն յապաղելոյս, լուեալ թէ որպիսի՞ ծանր եւ սրտագին դիպուած եհաս մեզ, բարձումն ի մէնջ եղբօր եւ հօր եւ առաջնորդի յետ երկարատեւ հիւանդութեանն. Աստուծոյ այսպէս կամեցեալ՝ զյոլովութիւն աղօթիցն որ վասն նորա՝ յօգուտ հոգւոյն ընդունել եւ ոչ յերկրաւոր կենացն։ Տացէ մեզ նոյն ինքն Տէր մխիթարութիւն եւ զօրութիւն եւ իմաստութիւն։ Յինն ամսոյս յառաւօտուն հանգեաւ ի Տէր, եւ ի վաղիւն թաղեցաւ. պարկեշտ շքով, յուղարկաւորութեամբ ամենայն ծանօթ Հայազգեաց, ի Մոն Պառնաս գերեզմանատան [136], յառանձին շիրմի բարեկամի ուրեք, ի կրկնակ դագաղի կամ արկեղ յապահովեալ, զի ապա փոխադրեսցի՝ ուր եւ կամք լիցի Միաբանութեանս։

Ոչ յերկարեմ ի տխրախառն յիշատակքս. բայց սփոփիմ այսու եւ սփոփեմ զքեզ, զի ամենայն բարեպաշտական պատրաստութեամբ եւ հաւատովք ննջեաց, եւ մեզ բարեխօս լիցի ի կարեւոր ժամանակիս։ Վարժարանիս կարգք անայլայլակ եւ անխռով պահին, եւ մանկտին պարապի մտադիւր ի գործս իւր։

Զգրեալդ վասն ափսէից իմացայ, եւ զարմանամ ընդ տարբերութիւն գնոյն. գուցէ այլ ինչ նիւթ իցէ այդր գնեալդ եւ այլ որ աստ. շատ է, զի գոհ են գնողքն այդր, եւ դու եւ ես։

Վասն գրելոցդ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէ ոչ կասկածէաք թէ այդպիսիք հանդիպիցին, այլ մնամք տեսանել զկատարածն, աղօթեմք, զի մի՛ լիցի անհամ եւ դժկամ ինչ, այլ խաղաղութեամբ վճարիցի. շատ իցեն մեզ անցեալ սրտամաշ խռովքն։

Զկաղան[դ]չեայսդ պատրաստեցի ըստ հապճեպ եւ կարեւոր ժամանակիս որչափ եւ կարացի. վասն որոյ եթէ յընտրութեանն ինչ ոչ յաջողեցայ՝ ներեսցես. ըստ խնդրոյդ՝ դիւրագինս գնեցի, եւ ահա ընդ 350 ֆր[անգ] ընկալցիս 450 հատս, այսինքն

168 հատոր գիրս, զանազան մեծութեամբ.

140 պատկերս հրատիպս (ֆոթոկրաֆ).

24 շրջանակաւ պատկերս.

60 վարդարանք [137].

20 մասնատուփս ականազարդք.

12 պղինձ մետալք ընտիրք.

12 արծաթ մետալք.

24 արծաթ խաչք.

1 ընթրեաց պատկեր մեդրաչափ երկայն, ընդ որ կարծեմ թէ հաճիս եւ ընդ մեծութիւն, եւ ընդ գեղեցկութիւն եւ ընդ թեթեւութիւն գնոյն, զի է 18 ֆր[անգ] եւ պատկերն ոչ է վիմագիր, այլ ազգ ինչ փորագրի։ Միահամուռ գին դոցա 330։20 եղեւ, զատ ի ծախուց արկեղն եւ զետեղման, զոր չեւ եւս եմ վճարեալ, վասն որոյ եւ ոչ գիտեմ. իսկ ծախք ճանապարհին ի հարկէ լիցին ի քո վերայ ի հասանել արկեղն, զոր եւ այսօր առաքեցից ճեպով, վասն որոյ եւ կարես յընդունել թղթոյս խնդրել զարկղն ի մաքսատանն, յորոյ վերայ եդեալ է նշան B. M. N° 1 եւ գրեալ անուն քո։ Թերեւս այսօր հասցէ ի քէն գիր եւ թուղթ ընդունելութեան արծաթոյն, եւ եթէ ունիցիմ ինչ կարեւոր՝ գրեցից ուրոյն վաղիւ։ Առ այժմ ողջ լեր եւ աղօթեա վասն Հոգեկցի քո

Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշանեան

332.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 17 Դեկ[տեմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Յետ գրելոյ քեզ զթուղթն որ ի մեծի ծրարին՝ այսօր հարցի եւ տեղեկացայ ի Ռօշիլտ սեղանաւորէ՝ զի ոչ է մարթ նոցա ընդունել զփոխանակագիրն զոր Անտոն Պէյ յղեալ էր մեզ յանուն հանգուցելոյն, վասն որոյ դարձուցանեմ զայն առ առաքողն Պէյ ի ներփակեալ թղթիս, զոր եւ հասուսցես փութով, որպէս զի եւ նա փութով դարձուսցէ մեզ։ Երեկ գրեալ էի զայսմանէ բան մի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս, զի խօսեսցի ընդ Պէյին, եթէ տեսցես զնա՝ ասա, զի մի՛ ինչ ասասցէ, եւ դու մատո զթուղթս։

Արկղ գրենոյ ընծայիցդ առաքեցաւ երեկ, վասն որոյ գտցես ի մաքսատան։

Զ Ֆերհատայ խնդիրն քննեցի՝ իրաւունս ունիս, չէր նա պարտական երկամսեայ թոշակին, զորմէ ապա գրեցից առ նա. դու մի՛ ինչ խօսիր։ Բայց սխալիս կարծեմ յասելդ, թէ նա նոր վճարեաց զտարեկանն ցվերջ յունիսի 1859 ամին, ոչ այդպէս այլ վճարեալ է ցվերջ տարւոյս, վասն որոյ ի նոր տարի դարձեալ նոր վեցամսեայ պահանջելոց եմ։

Չունելով այլ ինչ կարեւոր, կրկին ողջունիւ եւ կրկին քաջալերութեամբ մխիթարելոյ ի Տէր, մնամ յ[արգոյ] Եղբայրութեանդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

333.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 18 Դեկտ[եմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յօրէ գրելոյ իմ զցաւառիթ թուղթս՝ զՀանգուցեալն ի Տէր յանձն արարեալ, յար զՎեհ խորհիմ եւ զնա հոգամ որ հոգայրն զմեզ եւ զիս առանձինն, եւ զխրատ քաջալերութեան զոր հայրաբար ստէպ մատուցանէր, զնոյն՝ լռութեամբ սրտի եւ արդ համարձակաձայն ազդեմ առ ինքդ Վեհ, ըստ գեղեցիկ թելադրութեանցդ սփոփիլ ի կամս Տեառն, եւ ըստ ծայրացեալ Գլխոյ աստիճանիդ արիապէս յանձանձել եւ ուղղել զստորեւ կացեալ լրութիւն մարմնոյ Միաբանութեանս. եւ մեք աղօթիւք ժտեսցուք ի Տեառնէ եւ հաւատամ իսկ, զի որ զտկարագոյնս զօրացոյց՝ նա եւ զՎեհ կազդուրեսցէ։

Երեկ ընկալայ զշնորհեալդ ի 11 ամսոյս, որ անսովոր օրինակաւ յամեալ էր յուղւոջ կամ այլուր աւուրս երիս. վասն որոյ եւ վճարումն փոխանակագրին որ ի նմա՝ անկցի ի յետին օր տարւոյս. բայց շնորհ ունիմ փութոյ Վեհի, զի եւ յայդմ հոգոյ զմեզ թեթեւացուցանէ. քանզի եւ ի կատարած ժամանեալք տարւոյս՝ պէտս ունիմք ոչ սակաւ. բայց են արդ ի ձեռին իմում փոխանակագիրք 4000 եւ աւելի ֆրանգաց վճարելիք յետ ամսոց, զորս մի առ մի վաճառեցից սակաւ կորստեամբ։

Ընկալաք այսօր եւ դեռադեռ զմխիթարականդ սրտառուչ, որով եւ յոյժ սփոփեցաք ի սէր եւ ի հոգ հայրենի, եւ այդ թուղթ եւ գրեալն յարքեպիսկոպոսէն (զորոյ զպատճէն ծրարեմ) մեծագոյն մխիթարիչք եղեն մեզ, քան զկենդանի բերանս. վասն որոյ եւ սերտագոյնս աղաչեսցուք զՏէր պահել անսասան զՄիաբանութիւնս Պատուական Գլխովն։

Երեկ աւարտեալ զութօրեայ սուգ մեր՝ սկսաք շրջել ի փոխադարձ այցելութիւն. այսօր խորհիմք ելանել առ Ուսմանց Պաշտօնեայն եւ առ Արքեպիսկոպոսն [138]. այրն (Կրանէ) [139] եկեալ ի դիմաց առաջնոյն՝ ոչ յոյժ բարեկամ մեր է, կամ էր, եւ ասաց ունել ծրար մի ամբաստանութեանց ի Թէոդորէ [140] տուեալ. այլ զի բարեկամ է Լադուշայ Գաղղ[իացի] վարժապետի մերոյ՝ ամոքեալ է. եւ ինձ իսկ ասաց՝ չկարծել թէ կամիցին պերճանալ ի վերայ մեր, եւն. ։ Այցելութեամբս յուսամք առաւել շահել զնա։

Վասն արծաթոյն յղելոյ այտի ի պէտս հիւանդին, այսչափ տեղեկացայ ի թղթեկէ միոյ գրելոյ ձեռամբ Գ[երյարգելի] Հարազատիդ, զի տուեալ է

հանդերձատեսաց 200 ֆր.

Ժէրարտենայ բժշկի 100 ֆր.

դռնապանից 40 ֆր.

Դրուսոյ բժշկի 250 ֆր.

զայս 590 ֆր[անգ] Հանգուցեալն գումարեալ է 600, եւ մատիտաւ յաւելեալ Գրեւելլեայ 100. ողորմութիւնս, պատարագիս եւն. 44. եւ գումարել զամենայն 744, եւ հանեալ ի հազար թուոյ, եւ մնացեալն նշանակեալ 256. եւ արդարեւ ի քսակի միում նորին գտի զոյգ կշիռ 256 ֆր[անգ], որ է անշուշտ մնացորդ 1000 ֆրանգաց յղելոց ի Վեհէ վասն ուղեւորութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու. իսկ պակաս 10 ֆրանգին կարծեմ այն է՝ զոր իմ բարձեալ էր ի բերելն զհազարն զայն ի պէտս ուղեւորութեան մերոյ, զի պակասեաց մեզ արծաթ։ Յայլում քսակի կար 160 ֆր[անգ] եւ է, որպէս բազում հաւանութեամբ համարիմ՝ հաւաքեալ ի ռոճկաց մանկանց վասն գնոյ երաժշտութեան գործւոյն, վասն որոյ եւ անտի հատուցի մասն ինչ առ պարտատէրն։ Իսկ ի պատարագեաց հաւաքեալ էր նորա իբրեւ 315 ֆր[անգ] եւ ի գանձանակէ վասն շինութեան եկեղեցւոյն 133 ֆր[անգ], յիմ ժամանակս հաւաքեցաւ 140 ֆր[անգ] պատարագի, որք լինին սուղ ինչ պակաս 600 ֆր[անգ] եւ ծախեալ եմք զմեծագոյն մասն ի հաշիւ վանաց վասն պատկերաց Հայկին [141] եւ Ռոդոլփեայ [142]. եւ ի ժամուն տաց զհաշիւս։ Իսկ ի գրոց վաճառելոց չունիմ արդ ասել զպարտս եւ զպահանջս, թէպէտ գտի եւ զայն նշանակեալ ի նմանէ, այլ զի չէր եդեալ զթուական, ոչ գիտեմ անցելոյ ամին իցէ եթէ ներկայիս. ստուգեսցուք ապա։

Ըստ հրամանի Վեհիդ բացից զեկեալ նամականին, յորոց զանկասկածելիս ոմանս բացի եւ զոմն անբաց ի հուր արկի, զի չկարծէի թէ գուցէ կարեւոր ինչ ի նմա։ Յեռանդն գիր եհաս ի Խոտիկ Յովսեփայ, որ յղէր փոխանակագիր մի 2000 եւ այսչափ ֆրանգաց եւ յանձնէր յիմ ձեռս վճարել զմասն վասն որդւոյ Անտոն պէյի (որ եւ առ իս գրեալ էր զայսմանէ). այլ զի փոխանակագիրն յանուն Հանգուցելոյն էր՝ հարցեալ զ Ռոշիլտ (յորոյ վերայ արարեալն էր) յետս դարձուցի առ պէյն, զի յիմ անուն նորոգեսցէ։

Բայց զգրասեղանոյն գզրոցս ոչ բացի զամենայն, եւ սպասեմ հրամանի Վեհի, զի հարկ է լինել անդ առանձին գրուածոց իւրոց, որպէս եւ տեսի ինչ օրագրութիւն, եւ չեղէ ձեռնամուխ։ Իսկ զնամականին գտեալ արտաքոյ գզրոցին, պահեցի ուրոյն։

Յղեմ առ Վեհ եւ զգիր Ֆուատ փաշայի, առ որ պատշաճագոյն իցէ թերեւս գրելն այտի եւ ծանուցանել զեղեալն, եւ խնդրել զպաշտպանութիւն նորին ի վերայ վարժարանիս եւ ապագայ տեսչին։

Նշանակեալ է ի հաշուեգրին եւ 2000 ֆր[անգ] առաքեալ ի Վեհէ վասն ուսումնական գործեաց, եւ արդէն ծախեալ է զայն առաւելաւն հանդերձ ի գին գործեաց եւ բնաբանական նիւթոց։

Ժէրարտէնի տուաք յընծայ եւ յիշատակ զպատկերն նկարէն զԱյրդ ցձեզ զկախեալն ի վերայ գլխոյ Հանգուցելոյն, եւ յոյժ հաճոյ եղեւ եւ արտասուեաց բժիշկն, իսկ հանդերձատեսաց, քանզի վճարեալ է Հարազատն Վեհի եւ մեք տուաք զգեստ՝ սակաւ ինչ այլ յաւելցուք։

Ծախք վասն հանդիսի յուղարկաւորութեանն եւ դագաղացն իբրեւ 600 ֆր[անգ] յորս յաւելեալ եւ զողորմութիւնս եւ զպատարագիս զոր յառաջ եւ զոր յետ փոխմանն ի Տէր՝ եղեւ 1000 ֆր[անգ]։

Առ Գոլոնեանս մատուսցուք զշնորհս Վեհի, որում եւ արժանիք են, զի մեծ սէր եւ հոգ ցուցին առ լուսահոգին եւ առ մեզ, ստէպ բերելով նուէրս եւ դարմանս։

Չունելով այլ ինչ կարեւոր ի ծանուցանել ի ժամուս, խառնեմ զկիրս եւ զուխտ սրտիս ընդ միաբանիցս Եղբարց եւ ընդ Վեհի, խնդրելով զաղօթս եւ զօրհնութիւն նորին, եւ խոնարհ համբուրիւ տիրականիդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

334.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 18 Դեկ[տեմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մի՛ զարմանար եւ մի՛ կասկածիր ընդ իս՝ եթէ Աբրահամ Խոստովանող զայս ամ անագանեաց ի գալ. զի որպէս տեսանեսդ ծերացեալ է, եւ ընդ անապատ մեծ անցեալ, անապատ տխրութեան եւ զբաղանաց, որ եւ զաւուրս Տօնացուցին շփոթեաց, սակայն սրտի ցուցակ յար ի նմին կայ տեղւոջ. այլ զոր ոչ ժամանէ բարբառել ի ձայն կամ ի գիր՝ զայն Պաշտպանն քո ազդեսցէ առ յինէն քում սրտի. եւ կեցցես յամայր ի սէր իմ եւ բազում եղբարց եւ մանկտւոյ, որք եւ անագան յոյժ լացցեն զզրկումն քո ի կենցաղումս։

Մաղթելով եւ այլոց եղբարց մխիթարութիւն եւ քաջողջութիւն, եւ առանձինն կամաւոր աղքատին՝ զոր եւ յիշեցաք յաւուր տօնին, մնամ անձկաւ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

[Յ. Գ. ] Աւուրբք յառաջ առաքեցի ի ձեռն երիցու Գաղղիացւոյ ծրար մի յանուն քո յանձնելի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա. յուսամ թէ ոչ կորիցէ եւ սա որպէս զայլ ինչ հասանելիս ի ձեռս քո. եւ ի հասանելն աւանդեսցես առ որ ուղղեալն է եւ ես գրեցից առ նա յետոյ։

335.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 21 Դեկ[տեմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յետ գրելոյ իմ զոր յառաջ քան զայս գիր՝ չոգաք յուսմանց պաշտօնատուն, եւ նախ տեսեալ զ Կրանէ եւ հաճեալ զնա, ապա ելաք առ Ժուռտէն [143] ՝ գլխաւոր հոգաբարձու վարժարանացն, զոր կարծեմ ճանաչէ Վեհ. սա երկայնաճառ խօսիւք ծանոյց, զի ընդ լսել զլուր վախճանի հանգուցելոյն՝ կամեցեալ է պաշտօնեայն ուսմանց առաքել ի վարժարան մեր տեսուչ կամ խնամակալ զոմն ( inspecteur ) մինչեւ կարգեսցի օրինաւոր տեսուչ, եւ զայս առ ահի նորոց ինչ շփոթութեանց, որպէս թէ պաշտօնէին ուսմանց անկ իցէ պատասխանատու լինել առաջի պետութեանն, եւն. ։ Չերկարեմ ես զբանս, այլ ասացից զմիտս նորա եւ զայլոց նմանեաց. ա. մախան ընդ անկախ ազատութիւն մեր ի տեսչութենէ նոցին. բ. թելադրեալք են ի Թէոդորեանց թէ սակաւս ունիցիմք աշակերտս, եւ խնդրեն գիտել զթիւ նոցին. գ. կամին պաշտօնապէս գիտել թէ յո՛յր ձեռս իցէ տեսչութիւն վարժարանիս, որպէս զի ապահովք իցեն ընդ անդորր գնացս սորին, եւ ի լինել հարկի՝ խօսիցին ընդ նմա։ Յայսր վերայ մեծապէս երկնչին ի մէնջ կամ պատկառ կան իրաւանց եւ ազատութեան մերոյ, եւ բազում անգամ կրկնէր եւ ասէր Ժուռտէն թէ չիք ոք արդ ի Գաղղիա որ իշխիցէ համարել ունել իրաւունս մխելոյ յիրս ձեր եւ քննելոյ, եւ մեղադրէր զ Գավենեաքայ [144] վճիռն. միայն կամէր իմն, զի մի՛ ուծասցուք եւ հեռի շրջեսցուք ի նոցանէ. խղճէր առաւել ընդ նուազութիւն թուոյ աշակերտացս, որոյ պատճառ մեք զծանրութիւն հարկաց Իտալիոյ տուաք, եւ լուեալ, զի արդ առաւել քան զկրկինն հարկիմք՝ պատկառեաց։

Առ մեծ պաշտօնեայն՝ Ռուլան [145] ՝ ոչ կարացաք ելանել, զի չէր անդ զայն օր, եւ չկամիմ ելանել առանց գրոյ Վեհի, զի պատշաճ թուի գրել Վեհի առ նա հակիրճ եւ ծանուցանել, զի որպէս ծանուցաւ նմա ի ձեռն իմ (Հ[օր] Ղեւոնդեայ) մինչեւ ի հաստատութիւն նորոյ տեսչի՝ յիս եւ յընկերս իմ թողեալ են խնամք վարժարանին, որոյ գնացք ըստ կամաց ձերոց են. եւ զի Պաշտօնեայն հաճեսցի մարդասիրապէս հայել ընդ մեզ եւ ընդունել զխնդիրս մեր՝ եթէ ունիցիմք ինչ, որպէս ընկալաւ զՀանգուցելոյն։ Եւ թէ հնար էր հասուցանել ինձ զայս յառաջ քան զնոր ամ՝ ընդ շնորհաւորութեան նորին մատուցանէի։

Գոլոնեանք ընկալեալ զողջոյն եւ զշնորհս Վեհի՝ մատուցանեն զմեծարանս իւրեանց։

Երեկ ելաք առ Ծիրանաւոր արքեպիսկոպոսն [146] եւ շնորհս կալաք զհայրական սփոփանացն. յորս յաւել նա մեզ եւ միւս եւս, զի ասաց անագան յոյժ իմացեալ զխօթութիւն հանգուցելոյն, եւ ընդ լսելն զփոխումն նորա՝ ասացեալ պատարագ հանգստեան. ընդ որ գրեաթէ զարմացեալ սխրացաք։ Արդ եւ սմա թերեւս արժանի համարիցի Վեհ գրել զարժանն, զի եւ տեղակալ նորա Պիւքէ [147] սիրով ընդունի զմեզ եւ զամենայն խնդիրս մեր անյապաղ կատարեաց։ Լուայ յումեմնէ եօթնեկօք յառաջ, թէ վաճառիցեն ոմանք ի քաղաքիս յանուն մեր եւ ի շահ վարժարանիս նիւթս ինչ բարեպաշտականս, որպէս ջուր Յորդանանու, համարիչս աղօթից եւն, ընդ որ եւ գայթակղեալ էր, եւ լուեալ, զի հեռի է ի մէնջ այդպիսի խորհուրդ եւ գիտութիւն, ծանուցեալ է արքեպիսկոպոսին, եւ նա պատուիրեալ Պիւքէի քննել եւ ի վերայ հասանել իրացն. զայսմանէ չհարցի առ Պիւքէ։

Բարեսիրութիւն թեմականացս առաւել դժուարացոյց զմեզ ընդ լռութիւն Նուիրակին [148], զի եւ առ նա յղեցաք ծանօթութիւն գուժի, եւ չեկն առ մեզ մխիթարական կամ մխիթարիչ. կամ առ մոռացօնս, կամ թէ մեք ոչ իմացաք, կամ ոչ գիտեմ զի՞ն։

Բազումք ի ծանօթից Վեհի որ այսր յանձնեն մեզ զողջոյնս մեծարանաց իւրեանց, ընդ որս ընդունիք եւ զփաստաբանիս Կիլմենայ [149] նամակ, եւ ի պատասխանելն առ նա յիշէք անշուշտ զնմանեալ Արեմաթացւոյն։

Ի շինութիւնս վարժատանս՝ վաղ աւարտեալ էր նորոգութիւն զբօսարան դահլճի մանկանցն. եւ այսօր աւարտի զետեղումն ճարտարաշէն վառարանի խոհանոցին, որոյ գին հատաւ 1100 ֆր[անգ] ամենայն սարօքն։ Նմին ճարտարի խորհիմք տալ շինել եւ ջեռարան մատրան եւ սեղանատան, մի մեքենայ վասն երկոցուն միանգամայն, զի որմնակիցք են, որպէս գիտէ Վեհ. այնու եղանակաւ, զի առանց խախտելոյ զսեղանս եւ առանց կորստեան տեղւոյ՝ ջեռցի սեղանատունն. եւ առ այս խնդրի իբր 450 ֆր[անգ] զոր ակն ունիմ թէ ոչ արգելուք, որպէս զի զերծցուք միանգամ յամենայն կարեւոր պիտոյից եւ ծախուց։ Յորոց մի է եւ հիւանդանոց մի, զի ի ձմերան անդադար պատահէ տկարանալ մանկանց, եւ սենեակք նոցա, որպէս ճանաչէ Վեհ, անպատսպարք են ի ցրտոյ, յոլովից յերդիս գոլով. վասն որոյ նախ տուաք սփրիդս [150] պատրաստել վասն սենեկաց, զի ցարդ չէր լեալ այդր սովորութիւն եւ ցրտահար տառապէին մանկունքն, եւ երկրորդ զառանձինն յարկ մի՝ յորում 5 կամ վեց սենեակք են պատրաստեմք ի հիւանդանոց՝ ջերաբեր խողովակօք, յոր ոչ բազում ծախք պիտին, զի ի վերայ դասատանցն է, եւ դիւրին է անտուստ ի վեր բերել զջերմութիւն։ Զայս եւս աւարտեալ, որպէս եւ զարտաքին զգեստս մանկանցն, որք գրեթէ բոլորովին նորեցան՝ ի գլխարկաց ցկօշիկս, չմնայցէ ինչ ի կարեւորաց յառաջիկայ ամս, բայց նորոգութիւն ինչ ի մատրան, որպէս խոստովանարանն որ իսպառ փտեալ է ի ներքուստ առ խոնաւութեան որմոյն, նոյնպէս եւ որմնայեց փայտեայ մակասիւնք, եթէ եւ այլ ինչ նոր չծագեսցէ։

Յանձն եղեալ յաղօթս եւ յօրհնութիւն Վեհի, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

336.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 23 Դեկ[տեմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արտաքոյ ծրարին յորում եդեալ էի գիր մի առ քեզ, գրեցի միւս եւս շտապաւ ի տան բարեկամի միոյ, զոր յուսամ թէ ի ժամուն ընկալեալ իցես եւ տուեալ զեդեալն ի նմին առ Անտոն Պէյ։

Մինչչեւ տուեալ պատասխանի այլոց բանից թղթիդ գրելոյ յ՚8 ամսոյս, որոց ոմանց պատասխանեցի յանցելումն եօթնեկի, խնդրեցից թողութիւն վասն անագանելոյ արկեղ խնդրեալ գրոցդ, զոր ոչ ընկալար ընդ թղթոյս՝ որպէս յուսացուցանէի, եւ ոչ զայս նուագ ընկալցիս. զի ես իմովսանն փութացայ վաղ վաղ պատրաստել զընծայսն եւ դնել յարկեղ եւ հանել ի չու. այլ յետոյ ծանեայ, զի վրիպակաւ ոչ արագարագ ընթացիւք յուղարկեալ են ի Մարսիլիա, այլ միջակ գնացիւք։ Վասն որոյ ի յաջորդ եօթնեկի հասցէ քեզ, այն է 3 կամ 4 աւուրբք յառաջ քան զկաղանդ ձեր, որով եւ հասցէ յօրն սահմանեալ, այլ ոչ որպէս դուդ եւ եսս փափագէի աւուրբք բազմօք յառաջ։ Մեղայ, էֆէնտիմ, այլ թէ ո՞ր աստիճան՝ զայն դու դատեա։

Վասն օրագրաց Պ[արոն] Շաշեան [151] գիտուն լիցի եղբօրդ, զի Ե[ղբայր] Ստեփան գրեալ էր բազում անգամ վասն միոյ եւեթ օրագրի աղջկանց, եւ իմ վաղ ընկերագրեալ, եւ առաքեալ եւս երկուս թերթս, այլ ցարդ չառի այտի զլուր ընդունելութեան. ապա լուայ երկբայութիւն թէ ոչ այն իցէ խնդրեալն օրագիր, քանզի զստոյգ տիտլոսն կամ զանունն ոչ առաքեցին, եւ այսպէս սուղ ինչ անմտադրութիւն պատճառ լինի երկայն տհաճութեան, եւն. արդ իմ ընկերագրեալ օրագիրն էր Journal des Demoiselles, 12 ֆր[անգ] 50ս. իսկ այժմ յետ քո գրութեան ընկերագրեցաք միւսում օրագրի որ է Magasin des Demoiselles զորոյ եւ զմուրհակ գտանես ընդ թղթիս. եւ գինն է 18 ֆր[անգ]. տպագրողն առաքելոց է առ Շաշեանն. եւ կարծեմ թէ այս է խնդրածն. իսկ զմիւսոյն գինն ո՞վ հատուսցէ. ես եւ զայն առաքեցից նմա պատեհիւ։

Ընկերագրեցայ եւ վասն երկոցուն օրագրացն ի քէն յանձնելոց, այսինքն Revue des deux mondes եւ Illustration. սորա գին է 36 ֆր[անգ], զոր վճարեցի. իսկ զմիւսն այսինքն զ Revue տակաւին ոչ վճարեցի, այլ գինն է 50 ֆր[անգ]. զերկոսին զայսոսիկ մեք առաքեսցուք ծրարիւ նամակացս. զմին սկսեալ ի մերձակայ յաջորդ տարւոյ, եւ զմիւսն յառաջիկայ եօթնեկէ։ Եւ դու զգինսն ընկալցիս եւ հասուսցես ի ժամուն, ընդ նմին եւ զարկեղ գրենոյն, զոր խոստացեալ էիր ի յանձնելդ յաջորդ թղթաբերաւն առաքել։ Գին արկեղդ եւ զետեղման եւ պատանաց եւն. 13 ֆր[անգ] եղեւ. որ ընդ գնոյ գրենոյն եւն. լինի 343, իսկ ծախք ճանապարհին աւադիկ ի ծրարեալ մուրհակէդ յայտնի։

Ի հասանել գրոյս առ քեզ՝ հասանէ եւ նոր ամ արեւմտեայ, վասն որոյ եւ կանխեմ զմաղթանս իմ ի քաջողջութիւն եւ ի բարգաւաճանս Սիրելւոյ Եղբօրդ, մնալով

Հոգեկից եւ անձկալից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

337.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 28 Դեկ[տեմբեր] [18]58

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Երեկ ընկալայ զգրեալդ ի Ճրագալուցի Ծննդեան Տեառն, եւ այսօր առիթ ունելով առ Վեհ գրել, փութամ եւ առ եղբայրդ, զի եւ դու մի՛ յապաղեսցես ի գրել՝ այդպիսի պատճառանօք զոր ասեսդ, եւ տխրեցուցանես զիս. վասն որոյ եւ համարձակ ասեմ, զի ոչ ընդունիմ զայն պատճառ, այսինքն զխիթալդ թէ գրելիքդ չիցեն ինձ ի մխիթարութիւն, կամ թէ չիցէ քեզ անկ մխիթարելն զիս. ոչ ընդունիմ, սակայն ներեմ եւ առաւել քան զներել, քանզի խոնարհամտութեամբ եւ զգացմամբ ասես։ Բայց դժուարանամ ի ներել եւ այլոյ բանի զոր յետ այնր ասես պարկեշտութեամբ, եթէ չիցէ եւ յիս յանդգնութիւն յիմանալն. այլ զի ճարտարագոյն քան զիս շատ զքեզ ճանաչեմ ի կարեւորս եւ ի մեծագոյն իրս՝ աղաչեմ զայնպիսի շնորհս ի քեզ բերել, եթէ հարկ իցէ բերել միում յերկոցունս։

Զայս գիր թերեւս ընկալցիս ի վանս, ուր իցես երթեալ ընդ մանկտւոյդ ի շնորհաւորութիւն Վեհի եւ եղբարց. խառնեա ընդ քոյոցդ եւ զիմ մաղթանս յունկն նոցա, եւ ի հեռուստ առ Պ[ ատուական] Հ[այր] Աթանաս գոչեա՛, մինչեւ գտից պարապ գրելոյ առ նա տողս ինչ։ Աղաչեմ չմոռանալ եւ զբարեկամս մեր զՊ[արոն] Պիեսի, զ Հ[այր] Լեննէր, զմայրապետն, զ Հոլասեանս, եւ զայլս։ Եւ եթէ յայսմ երեկոյի կատարիցէք զտարեկանի հանդէսն՝ շնորհեսջիք զմի ի պատկերացս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ [152], մի առ Պ[ատուական] Հ[այր] Ալեքսիս [153], մի առ Ե[ղբայր] Օգոս[տինոս], մի առ Չըրաղեան, մի առ մօրաքեռթոռնեակն իմ, մի առ Արդարեանն փոխանակ պատասխանւոյ նամակին, զմի արկջիք ի վիճակ փոխանակ ամենեցուն, եւ զերկուս մնացեալսն առ քորս Սոփեակս։ Ի ծանրութենէ ծրարին երկուցեալ ոչ յղեցի առ այլս։ Հրատիպն առ Պ[արոն] Պիէսի։

Հոգեկից քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

338.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 28 Դեկ[տեմբեր] [18]58

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Պատասխանել շնորհելումդ յ՚19 ամսոյս դժուարին է ինձ, եւ հարկ էր կրել միանգամ զդժուարութիւն, եւ իցի՜ւ թէ միանգամ եւեթ. իմանայ Վեհ զիմէ՞ խօսիմ, եւ յիշելով զոր անդէն մինչչեւ եկեալ այսր ասէի բերանով, ոչ խոնարհութեան՝ այլ ստոյգ երկիւղի եւ անբաւականութեան համարիցի եւ զարդ ասացեալս. զի մեծ է տունս եւ բազմաց նշաւակ, եւ բազում պատասխանատուութիւնք. եւ ես յառաւել քան զչափ եւ զխիղճ թուիմ յանդգնել անբռնադատ յանձնառութեամբ տեսչութեանն պաշտաման։ Եւ զի համարձակեցուցանէ Վեհ զկարծեցեալն ինձ յարմարագոյն յօժանդակութիւն վարչութեան տեղւոյս ազդել, ասացից, ոչ քննելով զկարելիութիւնն, քանզի խոստովանահայր եւ համարակալ զոք խորհի յղել, ըղձալի է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս, պայմանաւ առնլոյ եւ զՏեսչութեանն անուն, զդժպհին ինձ։ Զի եթէ ի կրսերաց զոք կամիցի Վեհ առաքել յօգնական, խիթամ թէ եւ զմիւս աստի կոչեսցէ, եւ ինձ ի՞նչ մխիթարութիւն. կարծեմ թէ եւ ոչ այլոց, գուցէ եւ նուազութիւն եւս։ Եւ եթէ աւագագունի եւ ծերագունի գալով՝ աւելորդ թուիցի եւ իմ մնալս աստ, ըղձալի եւս է ինձ դառնալ ի վանս եւ վաստակել յոր կարեմս, մինչչեւ քաջ շաղապատեալ յիրս տեղւոյս եւ արմատս իմն ձգեալ, ուստի դժուարասցի ճողոպրելն ապա։ Իցէ ինչ թերեւս յայսոսիկ եւ մարդկային տեսութիւն կամ շահ, որոյ գլխաւորն չբռնադատիլ ի տեսութիւն մարդկան ըստ պատշաճի եւ օգտի վարժարանիս, եւ չլուծանել զոճ առանձնութեանս՝ որ ինձ կենացս լուծումն թուի, թէպէտ եւ եւ յաջորդելն իսկ ինձ Հանգուցելոյն՝ զի՞նչ այլ է, քան թէ ի սնար շիրմին նստել, եւ ձաղանս կրել պէսպէս յիշատակօք, մինչեւ այլ ինչ հզօր ոգի գերեսցէ զմիտս։ Սակայն ի վերայ այսր ամենայնի զզուեալ յանձնանկատ խորհրդոց եւ ըղձից՝ թողում կամաց Տեառն եւ Ժողովոյդ՝ զարժանն պարապով եւ ոչ աճապարելով քննել, սահմանել եւ պահանջել, զի զոր ստէպ ի ցաւս այլոյ յեղյեղէաք զնոյն եւ յանձին կիրս խոստովանեցայց, Եղիցին կամք Տեառն՝ որպէս յայտնեսցէ Ձեզ։

Գեր[ապայծառ] Եդուարդ ծանոյց, զի գումար մի դրամոց գտելոց ի քսակի ուրեմն սահմանեալ էր ի գին շրջանակաց պատկերաց խաչի զոր ետ դնել ի մատրանս բարեպաշտ ոք անծանօթ ինձ. գտի եւ յայլ քսակս դրամս իբրեւ 400 ֆր[անգ] զորոց ինչ ոչ էր նշանակեալ ուրեք, եւ անցուցանեմ ի հաշիւ վարժարանիս։ Չգտի ինչ թանկագին առ նմա, բայց մետալս ինչ արծաթիս զ Պիոսի Թ. [154] եւ այլ ինչ ինչ ի սակս ընծայի, յորոց զառաջինսն առաքեցից ի վանս հանդերձ այլովք ինչ ի յիշատակ սիրելեացն։ Ի գրաւորս՝ գոն դիւանական գրուածք ինչ, որպէս հին օրինակ մի Սահմանադրութեան, նամականի Վեհի եւ այլոց, զորս հաւատարմութեամբ պահեցից եւ հասուցից այդր։ Զդասագիրսն կալցուք աստ ըստ խնդրոյ աշակերտացն (քահանայից)։ Գոյ եւ նոր օրինակ մի Սահմանադրութեան, զոր առ իս կալայց։ Ի նախ քան զայս թղթիս գրեալ էի վասն ջեռարանի մատրան եւ սեղանատան, դարձեալ խորհելով զծանրութիւն ծախուցն եւ զմեղմութիւն ձմերանս մինչեւ ցայժմ, թողաք զայն խորհուրդ, եւ դոյզն գործեաւ շատասցուք։

Ընդ յաջողութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եսայեայ խնդացաք, այլ ընդ արգելսն վերահաս ոչ նոյնպէս։ Ցանկայի գիտել թէ զի՞նչ լինի վանատուն մեր ի Պօլիս, քանզի լսեմ թէ այլք կառուցանեն։

Առ Գոլոնեանս մատուցի զողջոյնս Վեհի, եւ փոխադարձ ողջունիւ նոցին եւ իմոցս Պ[ատուական] Եղբարց եւ աշակերտաց եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյդ մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]