1883

1229.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 6 Յուն[ուար] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Յամենայն սրտէ մաղթեմ շնորհաւոր զնորս տարի, փափագելով եւ զառողջութիւն մարմնոյդ, նախ քեզ յօգուտ եւ ի մխիթարութիւն, ապա եւ մեզ միաբանիցս եղբարց, վասն որոց վաստակիս եւ հոգաս, որպէս գիտեմ, եւ որք փափագեն նոյնպէս՝ թէ հնար է՝ թեթեւա­ցուցանել զաշխատանքդ։

Հ[օր] Եազըճեանի [1] խնդիր մնասցէ որպէս մնայն, այլ ցաւալի է զի զանցեալ խէթս ինչ յիշելով վանականս՝ նախամեծար առնէ զայդ վիճակ. մինչչեւ անկեալ մեր ի գուբն գերեզմանի. հարկ է զայնպիսի խէթս կանխել արկանել ի գուբ մոռացութեան, եւ ազատօ­րէն կեալ զմնացուած կենաց՝ յայնպիսի յիշատակաց։

Առ Մկրեան Աւագ քահանայ, եթէ դարձեալ առիթ լիցի տեսութեան, կարես խնդա­կից լինել եւ իմովսանն վասն վերահաստատութեան Ներսիսի Պատրիարքի [2], իսկ վասն շա­րա­յա­րութեան Շիրակայ ՝ յիշեցուցանել զի է իմ պատրաստեալ ինչ մի՝ թերեւս բազմօք հաճոյական քան զայն, այլ միայն փափագանօք եւ գովութեամբ չվճար ինչ. ծանր ծախուց պիտոյանայ գործն. վաճառումն Շիրակայ դիւրելոց էր զյաջորդութիւնն եւ ահա յոյժ սակաւ օրինակք վաճառեալ են այդր. եթէ դիւրեսցեն այդպիսի բարեկամք զվաճառն՝ լիցի նիւթ պատրաստութեան պատկերաց յաջորդին, որ արդէն սկսեալ են փորագրիլ, այլ տակաւին ի ծայր ծրարոցին եմք. եւ ես յերկուս միտս ծփիմ. միով փափագեմ ճոխագոյն յարդարել զտեսարանս՝ ունելով հաւաքեալ կամ նշանակեալ ոչ սակաւ. միւսով՝ խղճեմ ծանրանալ Միաբանութեանս, որ որպէս եւ գիտես, առ կարեւորագոյն պէտս իւր անձեռնհաս գտանի, առ անյաջողութեան ժամանակիս եւ նուազութեան եկամտի, յիշելով մանաւանդ զտառապանս Գործակալի՝ զիմոյ յաջորդի, փորձ գոլով իմ հոգոցն, յաւէտ ի սկզբան նորոյ տարւոյ։

Վասն սալորոյ քաղցրաւենոյն մի՛ երկբայիր՝ զի արդէն մինչչեւ ընկալեալ քաղցրացաւ, լոկ ի կամացդ քաղցրութենէ եւ յայնչափ գործս եւ հոգս քո՝ զայս եւս խորհելով, զոր կամիմ թէ լինէր յետին ամենայն խորհրդոցդ։

Շաքըրեանն ասացեալ էր թէ ատլաս մի կամ աշխարհացոյց Զէյթունի տպագրի ի Մոսկուա։ - Ե՞րբ ելցէ ի լոյս. անհաւատալի թուի ինձ. եթէ տպագրելի ինչ էր՝ Տփղիս ճահագոյն տեղի է կարծեմ քան զ Մոսկուա [3] ։

Հարցից երկուս բառս ճարտարապետականս կամ շինուածականս, ոչ ի գրոց նախնեաց այլ ի միջնոց կամ ռամկականաց, զորս ոչ կարացի ստուգել, եւ են

ֆարշ, որ թուեցաւ ինձ մասն ինչ տանեաց. եւ Ղաշ.

Չգիտեմ թո՞ւրք, պարսիկ թէ այլոյ լեզուի են։

Կրկին մաղթանօք առ ի վերուստ յաջողութեանդ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1230.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Պոլիս

Ս. Ղազար, 13 Յունու [ ար ] 1883

ըստ Ձեզ կաղանդ շնորհաւոր

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի նախընթաց իսկ գրութենէս ի վերայ հասանես՝ զի հոգամք զքէն. պակասութիւն չափահասից եւ փորձից Եղբարց դժուարացուցանէ զփոխանակութիւնդ. այլ ոչ եթէ այսու դատապարտել կամիցիմք զքեզ ի վիշտ եւ ի տագնապ։ Ի տօնական աւուրս Ս. Անտոնի, որ է յասել յառաջիկայ եօթնեկիս, ակն ունիմք ի գալ բացակայ առաջիկայից, գումարել Ժողով եւ խորհել զխնդրոյդ։ Չկարծեմ թէ հաւանեսցի ոք շարժել արդ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն, որ հազիւ թէ սկսեալ իցէ զգործն յոր սակս առաքեցաւ, եւ յոր հային աչք հարազատաց եւ օտարաց։ Աղօթեսջիր, զի լուսաւորեսցէ զմեզ Տէր եւ Ս. պաշտպան մեր, եւ դիւր արասցէ։

Վասն Կիլիկեան տեղեաց, մի՛ հոգար շատ. բարւոք ասացեալ է համանուն Վարդապետդ Զէյթունցի [4], թէ հարկ է անձամբ երթալ եւ ստուգել. այլ գործ է զգնացողն գտանել, կամ կրկին ծնանել։

Յ Էջմիածնէ բազում ինչ գոն խնդրելիք եւ ընդօրինակելիք. այլ յոյժ սակաւ յուսամ յաջողութեան. մանաւանդ զի արդ չիք Կաթողիկոս, գուցէ փակեալ եւ կնքեալ ասիցեն զմատենադարանսն, սակայն զի դու յուսաս՝ ահա նշանակեմ ի զերծ թղթի Յիշատակարանս ինչ, թուով եւ անուամբ եւ տեղեաւ գրչութեան մատենիցն, ըստ տպագրեալ ցանկին։ Եթէ շատ թուին՝ յանձնեա որչափ եւ կամիս. (?) հարցականք նշանակեն անծանօթ լինել ինձ անուանց կամ տեղեացն. իսկ այլք ծանօթք ըստ տեղւոյ, այլ նոր ինչ տեղեկութիւն խնդրեմ ի նոսին։

Ընկալայ զքաղցուենի սալորոյ, որոյ եւ կորիզ իսկ վայելչաձեւ եւ սպրկիկ, ոչ յիշէի զայնպիսի սալոր։ Քաղցր եղիցի յիշատակ սիրելեաց։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ ասաց, թէ Մկրեանի գուցեն երկու արկեղք հին տպագրութեանց եւ Ձեռագրաց. իցե՞ն եւ քննեցէ՞ք։ - Ողջ լեր շնորհիւ աւուրս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1231.

* Սերովբէ Ալիշանին – Կ. Պոլիս

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 13 յունուար 1883

Սիրելի եղբայր,

Այսօր ձեզ կաղանդ է եւ ամանոր, վասն որոյ վերստին շնորհաւորեմ, նախ եւ միշտ զօրութեամբ սուրբ Խաչին, եւ ապա նաեւ բարի ներգործութեամբ գօնեաքի, եւ փափագեմ, որ Նելիտով ի [5] նման վկայեն եւ այլք ստէպ՝ կազդուրիլդ եւ գունաւորիլդ։ Բայց զի այսօր պահանջէ եւ անուշապուր քեզ, ահա բրդեմ ինչ Քեզ. թէ եւ անոր մէջ ալ կայ քեզմէ ինձ բրդօն ։  

Սիրելւոյն Ներսիսի Լամբրոնացւոյ պարագայ մի ալ գրելու միտք ունէի. երկու մեծ անձինք ներկայացնելով ի մի պատկերի, զինքն զ Ներսէս եւ զ Լեւոն թագաւոր Ա. այլ ոչ կատարեցի զառաջադրութիւնս։ Իսկ ներկայ գրուածիս մէջ դրուագ մի կ՚ունենայ Ներսէս եւ շատ անգամ յիշուի. գրուածս է (մի՛ ըսեր այլոց առ այժմ) թերեւս եւ գուշակած ըլլաս, ընդարձակ տեղագրութիւն բովանդակ Կիլիկիոյ. աշխարհագրութիւն մի պատմա­խառն, յորում առաջին անգամ պի ­ տի մտնէ քու բրդօնդ, այսինքն՝ Ներսիսեան ի ձեռօք գտած Կիլիկեցի պատմիչն, կամ հին Սմբատ ն, որոյ նոր յիշատակքն ըստ կարգի եւ պահանջի տեղեաց երկրին՝ մուծած եմ... [6]

Ահաւասիկ, սիրելի եղբայր, անուշապուրս կամ աւետիս անուշապուրիս. եթէ հաճի Տէր հասուցանել յաւարտ գործոյն տպագրութեամբ՝ վայելեսցուք, եթէ արդարեւ այլոց ալ թուի անու ­ շապուր եւ ոչ թթու թան։

Հիմայ երկուքիս կենդանութեան համար ալ փոքրիկ սկահով գօնեաք մի քամէ, եւ ողջ ու քաջողջ լեր։

Հարազատդ՝
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1232.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Յունու [ ար ] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մի՛ նեղիր հարցմանց իմոց զհայկական կողմանց. այլ եթէ ինքնին առիթ կամ պատեհ լիցի տեսաւորութեան ընդ ծանօթից տեղեացն։ - Վարդապետն Գրիգոր Զէյթունցի [7] մի՛ խղճեսցէ վասն թուոյ բնակչաց տեղւոյն. ի ցուցակին զոր առաքեաց Տէր Մկրեան, եւ որ է ըստ Օսմանեան վիճակագրութեան, 17, 000 նշանակին բնակիչք Զէյթուն աւանի, եւ 10, 000 եւս գիւղորայիցն. այսոքիկ Հայք. իսկ մահմէտականք աւելի քան զ՚8000։ Զարդիս բացեալ է ճանապարհ Զէյթունի, եւ մարթ է հաւաստել զայսոսիկ։ - Եթէ գիտէ Վարդա­պետդ զանուանս եպիսկոպոսաց տեղւոյն՝ սկսեալ ի ներկայ եպիսկոպոսէն, ի վեր ելանելով որչափ կարէ գիտել, ինձ հաճոյ է. գուցէ եւ ի պատրիարքարանի քաղաքիդ գտցի այս։ Նոյնպէս կամիմ գիտել զանուանս 2 կամ 3 նախորդաց այժմու Կաթողիկոսին Սսոյ (Մկրտչի) առ ի բովանդակել զշար կաթողիկոսաց աթոռոյն։

Տես ինձ արդ զբաղդն կամ զդէպս. այսքան ամք են զի դեգերիմ ի սնոտիքս, եւ բնաւ չէի գտեալ բան առ եւրոպացի գրիչս զ Զէյթուն է, քանզի եւ չէր ուրուք մուտ գտեալ ի դժուարամուտն վայր. եւ ահա յետ երից աւուրց ընդունելոյ զթուղթ քո զայդ՝ յորում զհամանուն Վարդապետիդ [8] ասացածն գրես, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս զոր գրեմս, ընկալայ զճանապարհագրութիւն փռանկի միոյ, որ, որպէս կարծեմ, առաջին մտեալ է ի Զէյթուն, յամի 1864, եւ տայ ծանօթս ինչ. զթիւ բնակչացն ասէ 20, 000 (իմա՛ զաւանին Զէյթունի միայն, եւ ոչ զգիւղիցն միանգամայն). ցաւէ հեղինակին, որպէս եւ ինձ, զի ոչ է ժամանեալ հանել զպատկերս կողմանցն, զորս յոյժ ահեղագեղս ասէ, բազում մարդասիրութեամբ ընկալեալ են զնա Աբարտեան քահանայն [9] եւ Խոսրոյեան իշխանն, մի ի չորիցն։ Ակն ունիմ յետ սակաւուց ընդունել եւ այլ ճանապարհագիր Գերմանացի, այցելու վայրացն. զորմէ այսօր իսկ գրեցի առ Քիբերդ, հարցանելով եւ խնդրելով, քանզի սա ինքն ամսօք յառաջ առաքեալ էր ինձ զմասն աշխարհացուցի այնր ճանապարհագրի, զոր ինքն իսկ յարդարէ եւ հրատարակէ։ Սպասեսցուք։

Այժմեան սովորութիւն է Կիլիկիա կամ ի Կիլիկիա համարիլ զամենայն թեմս որ ընդ իշխանութեամբ Կաթողիկոսին Սսոյ են, եւ արտաքոյ են բուն Կիլիկիոյ. վասն որոյ եւ այժմիկ չեն ինձ պիտանացու. այլ միայն բնիկքն Կիլիկիոյ, որպէս Սիս, Ատանա, Տարսոն եւ յարակիցք Զէյթուն, Հաճին, Ֆռնուս։ Էին երբեմն եպիսկոպոսք եւ ի Մսիս եւ յ Անարզաբա. այլ զարդիս կարծեմ թէ ի վերջնումս եւ ոչ քահանայ գոյ եւ ոչ աշխարհական, վասն որոյ մի՛ լինիր աշխատ առ հեռաւոր թեմականս թղթել։

Ազղըտ անուն բերդ չէի լուեալ կամ գտեալ ուրեք. բայց այնքան ընդարձակ սահմանս աստի եւ անտի նշանակեալ է ծանօթարարդ, որպէս թէ առ ի գտանել զտեղին նմանել հարկ իցէ աչք-կապուկ խաղացողաց, եւ ըմբռնել զո՛ր եւ հանդիպեսցի ի լայնածաւալ ամայութիւնս։ Կապան ՝ ըստ իմս գիտութեան գրեաթէ ի հիւսիս-արեւելեան սահմանածայրս է Կիլիկիոյ, Մսիս ի հարաւ-արեւելեանն, ոչ հեռի ի ծովէ։

Ի վեր անդր ի յիշելս զ Աբարտեան եւ զ Խոսրոյեան ՝ յիշեցի, զի Ապտուլլահեանք [10] կամ բարեկամք մեր առաքեալ էին յամսն անցեալս զլուսագիր պատկեր վարդապետին եւ զիշխանացն, եւ ես յանձնեցի գրապետի ժամանակին պահել ուրեք, հանդերձ այլովք եւս լուսատիպ պատկերօք. արդ ոչ գտանեմք եւ ոչ գիտեմք զի՞ եղեն. Գրապետն այն չէ աստ։ Վասն որոյ եթէ գտանին առ լուսագրողսն օրինակք պատկերացն, յուսամ թէ տան միւսանգամ։

Ողջ լեր ողջունելով զծանօթս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1233.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 3 Փետր[ուար] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Ընդ Ղեւոնդեանցն Սրբոց խառնելով եւ զքաղցրաբարբառ սրբոյն Մինայ բարեխօսութիւն, մաղթեմ եւ ես քեզ քաջողջութիւն եւ մխիթարութիւն, եթէ մօտ իցես եւ թէ հեռի, թէ եւ փափագեմ զմերձաւորութիւնդ յաչս եւս, որպէս եսդ ի միտս եւ ի սրտի։ Արդ լեր ինձ բերան սիրաբան եւ առ մեծարգոյ մեծաւորդ եւ իմ ընկեր, վասն սիրաբուղխ մաղթանացն։ Զայս ամ աճապարելով Ֆռանկ Զատկին եւ զուգելով ընդ տօնի Աւետման, խանգարեցան աւուրք այլոց տօնից։ Ապայք [11] մեր անհետացան, եւ է ինչ յոր դուք յառաջադէմ գտայք ի տօնս Սրբոց. դուք զմերն յիշէ, մեք մոռանամք զձերդ, գէթ ես, այլ սէր զգայ՝ եթէ եւ չյիշէ։

Վասն Աւետարանի Մախըռ գեղջ ՝ յանձնեա պատեհի եւ մի՛ հոգար։ Իսկ վասն ուղեւորութեանդ կամ նաւարկութեան ի Պոնտոս, փափագեմ եւ ես փութով լինել, զի վաղ լիցի եւ ընդ նոյն դարձ։

Ողջոյն տուր եւ ընկերացդ, եւ առանձինն Պ[ատուական] Հ[օր] Ներսիսի, առ որ գրեցից երբ ընթերցայց զթուղթն՝ զոր յանձնէ ինձ ընթեռնուլ։

Լանդանա † [հանգեաւ] ամաց 91. աղօթեսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մեծաւորն, զոր յիշէր ստէպ բարեկամն ծերունի եւ երբեմն շաքարընկալն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1234.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 10 Փետր[ուար] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Սկսեալ ի վերջնոյն արարից պատասխանի. այն է, ընկալայ զ65 ֆրանգն, եւ զմին ետու առ Եղ[բայր] Անտոն։ Իսկ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւթէ ց՚ժամ գրութեանս չեմ ընկալեալ զոր վասն Եմմայի [12]. ոչ գիտեմ թէ եհա՞ս առ նա փոխանակագիր քո, յորում համարեալ էր եւ այդ գումար, 86։50, եւ որ վասն «Բազմավիպին», յորժամ ընկալայց՝ տաց առ որ ասես, թերեւս ընկալայց եւ անդորրագիր վասն անծանօթ բարերարին։

Մէլիքեանն [13] առաքեալ էր եւ առ իս ընծայ զ Խամսայի մելիքսն, որ հաճոյագոյն ինձ է ի գրուածս նորա, որպէս եւ գրեցի առ նա։

Եկից առ նախընթաց գիրդ, որ զ Կիլիկիոյ, զորոյ անուն՝ թագո՛, որպէս եւ կանխաւ գրեալ եմ, ասա միայն առ բանասէրս եւ բարեսէրս, եթէ պատրաստ է տեղագրութիւն աշխարհի միոյ Հայոց, կրկին եւ աւելի ընդարձակ քան զ Շիրակ, որոյ վասն եւ կրկին առաւել պատկերք եւ տեղացոյցք հաւաքեալ կամ նշանակեալ են. այլ մնայ փորագրել. եւ առ այս՝ շարժիչ դրամն. այս միայն յապաղէ զհրատարակութիւնն. ցարդ 20իւ չափ միայն պատկերք փորագրեցան, եւ խարիսխ արկաւ, թերեւս նոյնչափ եւս բազում ճգամբ պատրաստիցի. այլ դոյզն ինչ է այդ առ բովանդակն։ Ո՞ւր են բազմախոստ պարոնայք։ Գիտասցէ եւ Տէր Մկրեան որում մարթ է ի ծանօթից իւրոց մեծատանց հայթհայթել բաւական ինչ. զի միայն լաֆ ՝ չեփէ փիլաֆ. եւ ոչ սնոտի գովութիւն զ Շիրակ այ՝ յերեւան հանէ զյաջորդ նորա։ Ես արդարեւ փափագեմ, որպէս եւ այլք, ըստ կարի ճոխ առնել զայժմուս պատրաստեալ տեղագրութիւն Կիլիկիոյ, յորում բազում ինչ գտցի նոր եւ անծանօթ, այլ խղճեմ ծանրանալ ի ծախս Միաբանութեանս յայսպիսում անձուկ ժամանակի. միանգամայն եւ յերկարել յայսպիսի երկրայածութիւնս ոչ կամիմ, ցանկամ ազատանալ ըստ կարի փութով, եւ դեգերիլ ի դրունս ա՛յլ հայրենեաց։

Ի ծանօթութիւնս Աթանաս Վարդապետի սակաւ ինչ լոյս գտի, այլ թերեւս առաւել մշուշ. բարւոք ասացեալ է ի լրոյ միայն զդիրս Դրազարկու, որոյ չէ մարթ լինել ի միջի եռոտանոյ Հաճնոյ, Կեսարիոյ եւ Խոզանու, եւ եթէ էր եւս՝ այնքան ընդարձակ է միջոցն, զի եւ 20 վանորայք եւս կարէին գտանել անդ. թերեւս մեք իսկ։ - 2. Սկեւռա, բոլորովին սխալ, ոչ ի լերինս Անտիոքայ, այլ բացէ ի բաց յարեւմտակողմն Կիլիկիոյ ՝ առընթեր Լամբրունի (Նեմրուն) է, ուրանօր լերինքն Ալլահտաղ կոչին։ - 4. Ֆռնուզք 2 են ասէ. պարտ էր յաւելուլ եւ զդիրս նոցին. ի քարտին (զորմէ յետոյ) մի միայն նշանակի։ Բայց խնդիր եւ տարակոյս մեծ այս է. զի ցարդ զ Զէյթուն գիտէաք կամ լսէաք Ուլն ի գոլ, դա զհին Ֆռնուզ ասէ. այն եւս սխալ երեւի, մանաւանդ զի յիշի ի գիրս մեր Ֆոռնոս բերդ, այլ Զէյթուն ոչ, եւ չէր մարթ Ֆոռնոսի կոչիլ Ուլն երկանուամբ։ - Խժոտ ՝ նոր է ինձ, չունիմ ինչ ասել, այլ ընդունել։ Տէօնկէլ զոր ի հարաւակողմն Ֆըռնուզի ասէ, ի քարտին նշանակի ի հիւսիսակողմն. եւ Պնտուխ ՝ եթէ Ֆընտուգ իցէ՝ յոյժ տեղափոխեալ։

Եթէ վաղիւ մեկնեսցի աստի դառնալ այդր Չէլէպեան ն, որպէս ասի, յանձնեցից նմա աշխարհացոյց մի, զգուշեաւ, որպէս եւ դու պահեսցես, յորոյ անկեան կայ ուրոյն քարտ Զէյթուն վիճակի, տեղագծեալն ի Չերմսայտէ եւ հրատարակեալ ի Քիբերդէ, (գողացեալն կարծեմ ի Չաքըրեանէ )։ Յայդ ակնարկելով կարես ի վերայ հասանել եւ նշանակել զտեղիս ինչ յիշեալս ի Վարդապետէդ, որպէս զ Նոր եւ զ Հին Ֆռնուզ, զդիրս Կապանի ՝ որ պակասի եւ յայնմ եւ ի մեծի քարտին Հաւսքնէխդի եւ զդիրս Աստուածաշէն լերին նորին Կապան ի։ Ստուգել զատ յայլոց եւ զայսոսիկ։

1. Զիա՞րդ կոչիցի բարձր լեառնն այն կլորիկ նշանակեալ ընդ մէջ Կոկիսոնի եւ Չուխրասարի (sehr hoher Gipfel).

2. Ստուգել զանուանս այլոց լերանց որ շուրջ զ Զէյթունիւ. քանզի եւ տարբերին յիրերաց երկոքին քարտքն, ( Չէրմսայտին եւ Հաւսքնէխդի ) Գերմանացին եւ ի Հիւս[իս] արեւելից Զէյթունի դնէ զ՚ Էն իւքսէք [14] լեառն, Անգղիացին ի Հար[աւ] արեւելից զ Ընկուզեկ. կարծեմ թէ նոյն են երկոքին, եւ ուղիղ անունն Ընկուզեկ իցէ. այլ հաւաստելի են եւ անունն եւ դիրք։

3. Հարկ է երկուց ի լերանց որ շուրջ զ Զէյթունիւ ՝ կոչիլ՝ միոյն Պարզնկա, միւսոյն Այրած. զայս ի գրոց գիտեմ, ստուգելի են դիրք սոցա, գուցէ իցեն նշանակեալքն անծանօթ անուամբք յերկոսին քարտսն։

4. Ստուգել զանուանս տեղեաց սահմանացս թէ իցե՞ն որպէս ի քարտն նշանակեալ են թէ այլազգ արտասանին։

5. Նշանակել զդիրս գեօղից (այսու օ նշանաւ) որոց անուանք գրեալ են ի քարտին եւ գեօղանշանն (օ) ոչ է եդեալ։ - Եւս ներհակաբար, ստուգել զանուանս տեղեաց՝ որոց միայն նշանն (օ) եդեալ է, այսինքն, յարեւմտից Parpar ? լերին (ի ծայր քարտին) o ohne Namen (անանուն նշանակէ).

6. Ընդ մէջ Ընկուզեկ լերին՝ ի հարաւոյ, եւ Ախուռ ? լերին ի հիւսիսոյ Մարաշու, նշանակէ Չէրմսայտ գեօղ մի Bertus գրեալ, Բերդուս. գիտիցե՞ն ինչ Վարդապետն եւ Չաքըրեան ՝ զտեղւոյս։

7. Տալ աւելի ինչ ծանօթս զգեղջէ եւ զսահմանաց Անտըրըն կոչեցելոյն յ Աթանաս Վարդապետէ ։

8. Լուեա՞լ իցեն ի սահմանս յայսոսիկ տեղի Մեծքար կամ Մեծայր անուն, թէ ոչ այսպէս հայերէն՝ գէթ եւ թուրք թարգմանութեամբ։

9. Ճանաչիցեն կամ լուեա՞լ իցեն եւ զյետագայս, ի մերձաւոր կողմանս այսու անուամբք կամ թուրքարէն

Ճանճի բերդ

Թոռնկայ

Խալիճ

Շողական

Նուկրական կամ Նուիրական

Ընկուզուտ (շէն եւ ոչ լեառն)

Սանվիլանք

Փիլիպպոսենք

Յոհնանք

Կոնգանակ կամ Կոնկռնատ կամ կանկռոտ լեառն

Եթէ գտցին տեղիք սոցա եւ առաջնոցն, նշանակեսցես ի քարտին թուանշանօք եւ արտաքոյ կամ յուրոյն թղթի նովին թուանշանօք՝ զանուանսն [15] ։

(Թէ գտցի եւ Վարդապետ միաբան Սսոյ, ընծայիւ մընծայիւ տեղեկանալ թէ գտցի յաթոռն գրուած ինչ իբրեւ դաշանց կամ թուղթ լատինաց կամ Հռոմէական գահու ընդ թագաւորաց մերոց Լեւոնեանց. եւ առնուլ զպատճէնն)։ Ի հարկէ կամացուկ խօսելի է զայս։ Եւ թէ այլ ինչ պատմական զ Կիլիկիոյ։

Վերջ բանիցս, ողջ լեր եւ շնորհաւոր բարեկենդան։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ] Տացի աւելի ինչ ծանօթութիւն զ Էնիճէգալէ տեղւոյ, վասն է՞ր փրան­կիսկեանք զայն տեղի ընտրեալ են ի հաստատութիւն մատրան. - յայտ է թէ վասն բազմութեան Հայ բնակչաց. այլ բազմութիւն տայ գուշակել եւ նշանաւոր ինչ շինութիւն կամ հնութիւն։

1235.

Կարապետ Եզեանին [16]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 փետրուար 1883

Մեծարգոյ Տէր,

Բազում անգամ աշխատ արարեալ է իմ զբարեկամութիւնդ՝ վասն ազգային բանասիրական խնդրոց, եւ գտեալ օժանդակութիւն. գիտելով ախորժելի գոլ քաջ յարգոյիդ զայնպիսիս՝ ծանուցանեմ եւ այժմ, զի աւարտեալ պատրաստեալ եմ զընդարձակ տեղա­գրութիւն ողջոյն աշխարհի միոյ անաշխարհիկ արդ Հայոցս, կրկին եւ երեքկին երկար քան զՇիրակ, եւ առաւել հետաքննական՝ ցարդ անծանօթ պատմական դիպուածովք եւ տեղեօք [17]: Առ այս ունիմ հաւաքեալ կամ նշանակեալ 150- ^իւ չափ տեղացոյցս եւ իրացոյցս, եւ կարեմ առաւելուլ ըստ առաւելութեան գումարի ծախուց փորագրութեան նոցին. առանց որոյ կամ անագանեսցէ տպագրութիւն կամ անզարդ եւ ան ­ կերպարան ելցէ յերեւան։

Շնորհք Իզմիրլեան Տեառն եւ նպաստ ինչ Սանասարեան Տեառն, եւ որ ինչ ի վաճառմանէ Շիրակայ ի կողմանս Ռուսահայոց հայթայթեցաւ (քանզի սակաւ յոյժ օրինակք գնացին ի տաճկահայս, ուր եւ ահ եւ զգուշութիւն մեծ է արդ ազգային գրուածոց) [18] եւ ոչ զմեծ մասն ծախուց այնորիկ ծածկեցին։ Փափագէ եւ յորդորէ Միաբանութիւնս զծերունիս երկասիրել եւ ի լոյս ընծայել զայսպի ­ սիս, այլ ոչ բաւէ ի ծախս հրատարակութեան ըստ ըղձից իւրոց եւ ըստ իմ։ Խորհեցայ մտերմաբար հարցանել զԲարեկամդ եւ զԲանա ­ սէր, թէ մարթիցի ի նմանեաց իւրոց հայթհայթել նպաստ կամ տուրս վասն փորագրութեան յիշեալ տեղացոյց պատկերաց. զի ըստ այնմ ձեռն արկցի փութով երեւան հանել զգործ՝ որ թերեւս յետին լիցի իմ, այնքան խնամով յերիւրեալ, եւ համարիմ թէ հաճոյագոյն եւ լիագոյն քան զառաջինն եւ զվերջինս, թէ գայցեն ինչ յետ այնորիկ։

Աւելորդ է ասել, թէ ըստ ազնուաբար տրից յօժարողացն՝ եղիցուք պարտականք. եւ առանձինն ես՝ ակն ունելով որպիսի եւ է պա ­ տասխանւոյ՝

Ազնիւ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1236.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Փետր [ ուար ] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վասն կարեւոր խնդրոյ Պաշտամանդ եւ հանգստեան՝ չկամիմ խօսել ընդ երկար. ոչ առ նուազութեան՝ այլ առ առաւելութեան սիրոյ. զի մի՛ գրգռիցին վէրք։ Լեր անկասկած զի հոգամք զքէն. այլ եթէ վճռաբար զայս ոք կամ զայն քեզ յաջորդ, կամ յայսմ եւ յայնմ աւուր՝ ոչ կարիցեմք ասել այժմէն, գիտես զդժուարութիւն՝ եւ ժողովելոյ (բացականաց) ի խորհուրդ, եւ համոզկեր լինելոյ ոմանց։ Պատուական եւ յարմար են անձինքն առաջար­կեալք ի քէն, այլ արդէն կալեալ են կարեւոր գործս, յորոց շարժել իցէ՞ պատշաճ եւ անվնաս. (ըստ իս, (առանձինն ասելով, եթէ յանձն առնոյր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոս[տինոս] թողուլ զայն տեղի եւ գալ այդր, առանց խախտելոյ զայլս՝ վճարէր խնդիրն)։

Ընկալայ երեկ զ Մէլիքեանին Խամսայս [19], եւ յառաջ քան զայն զգղթորս Տիգրա­նակերտեայս ։

Ընկալայ եւ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւթէ զ86։50 ֆրանգս, թերեւս ի վաղիւ յանձնեցի Եմմայ [20] ։ Ընկալեալ է եւ Վեհ զգինս «Բազմավիպի»։

Ընդունիմ մերձ ընդ մերձ զ Հայրենիք օրագիր. կամէի գիտել թէ յո՞յր դիմաց առաքէք։

Ոչ կամիմ աշխատ առնել զ Ապտուլլահեանս [21] վասն խաթեր [22] վերատպելոյ զպատ­կերսն ինչ. ես խնդրեցի՝ համարելով թէ գտցին պատրաստ պատկերքդ։ Թէ կարեւորագոյնք ինչ ունէին՝ թերեւս խնդրէի աշխատ առնել զնոսա։ (Օրինակ իմն, փոքր մի եւ ծիծաղելի. ոչխար մի գարաման գօյունու, պատկառելի դմակաւն. այժմ զլուսատիպն կամիմ, թէ գայցէ տենչ եւ զկենդանին ունել՝ ծանուցից։

Զէյթունցի Վարդապետի կամ Վարդապետաց հարցանելի է - 1. զի՞նչ աւանդութիւն ունիցին զծագմանէ հասարակութեան իւրեանց - 2. զանուանս եպիսկոպոսաց կամ առաջ­նորդաց Զէյթունի, որչափ ինչ գիտիցեն - 3. մի կամ գլխաւոր յիշխանաց նոցա յամի 1864 Խոսրոյեա՞ն կոչէր, որպէս գրէ ուղեւորն փռանկ, զորմէ գրեցի յառաջագոյն։

Շնորհաւոր Բարեկենդան Ձեզ առ վաղիւ, որ է մեզ յիշատակ Անառակին։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1237.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
21 Փետր[ուար] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Մի՛, մի՛ այդպէս ընդ յիմարաց զիջուցանես զքեզ, ոչ առ արշիյ… այլ առ Արշի­մանդրիտ ունիմ ես զքեզ, որպէս երբեմն անուանէր մեծ Վարդապետն Բժշկեան. քո անսուտ սիրտ շատ է ինձ ի շնորահաւորութիւն առ դար մի ողջոյն։ Զայս ամ ընդ Զատիկ լատինաց եւ ընդ արեւելեանն կայ անջրպետ հինգ շաբաթուց. վասն որոյ տակաւին մարթ է քեզ միւսանգամ յիշել եւ աղօթել վասն իմ ի տօնի Ս. Ղեւոնդեանց՝ ըստ արեւելեայդ։ Այլ դու կրկնածէսդ զիա՞րդ վարիս. միթէ կրկին զատի՞կ առնիցես. թէպէտ լաւ իցէ կրկին եւ առաւել զատիկ՝ քան որ յառաջ քան զայն [23] ։

Լուաք ի լրագրոց եւ այլուստ զցրտութիւն եղանակի կողմանցդ. ապա ախորժագոյն եւս վայելեցէք զգարունն ոչ հեռի. այլ ընդ աղքատութիւն տեղւոյդ վասն այնր՝ ցաւէ ինձ. յորժամ գայցէ լիութիւն՝ յիշեսցես զոր չեսն մոռացեալ։ Բայց յ Այվազովսքեայ [24] երբ եւ է՝ արժան է ինչ մի թափել. իսկ ի չափաւոր կարողաց մարթէր եւ հանգանակել իբրեւ ի գին տպագրելի մատենին, զոր յետ տպագրութեանն ընդունէին. զորոյ զգին չկարեմ ասել այժմէն, յայտ է թէ թանկագին լիցի քան զ Շիրակ, զի շատ ընդարձակ է քան զայն, եւ պատկերք բազմագոյն, է որ պատրաստ եւ է որ պատրաստելի, եւ ի պատրաստութիւնս այս օգտէր հանգանակն։

Այլ դու ողջ լեր, եւ Տէր յաջողեսցէ զհաճոյն իւր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ընկալայց շնորհակալութեամբ զպատկերահանութիւնս Պապայեան ի [25] ՝ երբ կատարեսցէ եւ հասուսցէ։

1238.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 24 Փետր[ուար] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Տեղեկութիւնք զոր տուեալ է Հ[այր] Ստ[եփան] Եազըճեան ՝ արդէն ծանօթք էին. եւ կան ի դարանի անդ երկոքին հայ եւ յոյն արձանագրութիւնքն թղթատիպք. զհայերէնսն ետու ես ընդօրինակել սեւադեղով՝ եւ թէ սատար ոք լինէր՝ զմին՝ զ Օշնին կամէի համաչափ վիմագրել տալ։ Իսկ երկրորդն պակասաւոր է, այլանդակ անհեթեթ ձեւով։ Ծանօթ է եւ արդէն տպագրեալ եւ ի Լանկլուայ միւս տապանագիրն Ալիծ ի որ վասն անչափ սիրոյ։ Միայն ոչ գիտեմ զքարայրսն կամ զանցս որ ընդ Կիւդնոս գետով. յիշեմ զի ինքն Եազըճեանն պատմէր գնացեալ ի ձոր մի անձուկ եւ յաւարտն տեսեալ աստիճանաձեւ բոլորակ տեղի. այլ ոչ յիշեմ ո՞ւր։ Մեք աւելի ինչ յուսայաք գտանել առ նմա Կիլիկեան յիշատակ։

Յուրոյն թղթի նշանակեմ զանուանս տեղեաց Գողթան գաւառի ՝ որչափ ինչ գտեալ եմ, ի բաց թողլով զթուրքականսն։

Ծանուցի նախընթացիւս զի ընկալայ զերկոսին գումարիկսն, եւ ետու զ Հոլասայն առ նոյն։

Մի՛ եւս խնդիր զ Զէյթունեայց լուսանկարս. լուայ թէ գուցեն աստ առ ոմանս պատկերք ինչ։

Յուսամ զի Չէլէպեանն աւանդեաց զաշխարհացոյցն։

Կրկնակի Բարեկենդան մաղթեմ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1239.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 3 Մարտի 1883

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի թղթոյս որ առ Սղերտցին Կարապետ ՝ իմանայք զմիտս իմ. ինձ թուի առ այս նուագ առաքել նմա զհինգ տախտակս աշխարհագրականս՝ զոր նշանակէ, թէ եւ նորա առաքածն չարժէ եւ զայն. համարիցի՝ որպէս գրեալ եմ նուէր մի առ նուէր, եթէ ունի միտս իմանալոյ. եւ յուսամ թէ հատցին այսպիսի առաքելութիւնք անտի եւ աստի։ Եթէ այլ ինչ պատշաճ եւ դիւրառաք դատիս, արա այնպէս, զի յայն սակս իսկ ոչ գրեցի զանուն առաքելւոյն առ ի մէնջ։

Առ միւս Սղերտցին կամ առ Կալհօկցի Վարդապետ Պետրոս ՝ որ խոհականագոյն յոյժ երեւի, ըստ խնդրոյ նորա առաքեմ զլուսանկար պատկերս, եւ հաճեսջիք տալ ընդ ծրարող թղթոյս։

Շնորհ ունիմ Աճէմեան ի որ յիշելով զհնացեալն՝ առաքէ զլրագիրն այն. յայտ է թէ սակաւ յոյժ ընթերցայց անտի, այլ որպէս եւ է՝ ընդունելի եղիցի։ - Մնամ գիտել եւ զառաքողն Հայրենեաց օրագրի։

Պատրաստեմք զպատկերս Կիլիկեան մասին, ըստ կարողութեանն եւ աւելի քան զայն, ապագայի անծանօթի յուսով. գրեաթէ յիսնիւ չափ պատրաստեալ են. այլ բաց յայլոց նմանեաց՝ մնան մեծագոյն իրք, աշխարհագրական տախտակ, ցեղաբանական ծառ, եւն. եւն. ։

Նշանակեցից յուրոյն թղթի զանուանս գրոց ինչ պիտանեաց կամ այնպէս կարծեցելոց, որք թէ գտցին այդր՝ նախ կարէք քննել եւ ապա ստանալ։

Մաղթելով նախ զԲունս Բարեկենդան, եւ ապա զոր յետ այնորիկ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1240.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Մարտ 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արարից եւ ես իբրեւ զքեզ՝ թուղթ երկրորդ գրել, զի զառաջինն փակեալ յանձնեցի ումեք, եւ ապա յիշեցի զոր հարցանելն կամէի. քանզի սուր յիշողութիւն ունիս, թերեւս յիշիցես, 20 ամօք յառաջ ընդօրինակեցեր ինչ ինչ ի Վատիկան. է ի նոսին եւ արձանա­գրութիւն նշխարատըփի ( Reliquiario ) միոյ, հայ եւ լատին, յիշատակարան Կոստանդնի Կաթողիկոսի եւ Հեթմոյ թագաւորի. խնդրելիս ի գիտել այս է. ո՞րքան հին էր եւ որպիսի գրով պատճէնն յորմէ ընդօրինակեցեր։ Թէ ոչ յիշես զայս, յիշիցես յո՞ր խորշ կամ դարան Վատիկան ի գտցի այն. արդեօք զերծ թերթ ինչ էր, թէ ի մատենի՝ ընդ այլ գրուածս. զի զայսոսիկ չես նշանակեալ ի գաղափարիդ։ Այս մասնատուփ կամ տապանակ այժմ կայ ի Բարիզ առ ճոխի հնահաւաքի, եւ ծանօթութեամբ հրատարակելոց են փռանկք, վասն Հնագիտական Ժողովոյ [26] որ գումարից[ի] յաշնայնի ի Լէյտա [27] ։

Ծանո որչափ ինչ յիշես, եւ ողջ լեր։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1241.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Մարտի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ Բարեկենդանականք էին թուղթքն զոր ընկալայ ի յետնում նուագի, այլ եւ ոչ Մեծպահականք. բայց եթէ ըստ Տեառն մերոյ խրատու յաւելցուք եւ զաղօթս ի պահս՝ յուսամ թէ ելցէ եւ հալածեսցի այս ազգ գժտութեան կամ դժուարութեան. եւ ակն ունիմ թէ հեռագիրդ հաշտական աւետէր բանս։ Չէր պարտ քեզ այդքան խռովել՝ յորժամ զՎեհի հրաման կատարես, թէ եւ լաւագոյն լինէր կանխաւ խորհրդակցութեամբ երկոցուն տեղեաց Տեսչացդ՝ կատարել զառնելին։ Արդ զի ի հարկէ գրեսցէ Վեհ, մանաւանդ յետ ընդունելոյ զխոստացեալ թուղթդ, չկամիմ եւ ես յայսպիսիս ընդերկար յածեցուցանել զքեզ։

Առաքեմ զմուրհակ Եմմայ Հոլասեան [28], զոր մոռացայ կանխագոյն յղել, թէ եւ թերեւս ոչ խնդրէր բարերարն։

Եթէ մեկնիցի յառաջիկայ Կիւրակէիս մի յաշակերտաց Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարան ի, որպէս ասի, տաց թերեւս նմա ծրար մի յանձնելի առ եղբայր իմ։

Դարձցուք յաշխարհագրականն մեր։ - Եպիսկոպոսունք կամ առաջնորդք Զէյթունի ըստ Աթանաս Վարդապետի [29] եւ ըստ իմում կանխաւ նշանակութեան՝ ոչ համաձայնին, որպէս տեսանես ի թղթեկիդ. ստուգել պիտի. նոյնպէս եւ յայլում թղթի նշանակեալքս՝ պարզելիք են, զի է ինչ կարեւոր ի նոսին. եւ օգտեցայ ի պարզաբանութեանցն զոր վերջին թղթովդ առաքեալ էիր, շատ է թէ ոչ յոյժ ձանձրացուցից զքեզ եւ զՎարդապետն այն։

Շնորհաւոր Մեծապահք Ձեզ. իսկ մեզ մերձաւորութիւն Զատկի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1242.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Մարտի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ցաւէ ինձ զի աշխատեալ ես եւ աշխատիս յընդօրինակել զկոնդակն Աղթամարայ, զոր իբր 30 կամ 40 ամօք յառաջ գաղափարեալ է բարեյիշատակ Հ[օր] Ներսիսի Սարգ­սեան ի բնագրէն. վասն որոյ այլ մի՛ աշխատիր յայդ ձեռնարկն։

Երեկ աւարտեցաք զհոգեւոր առանձնութիւն մեր, եւ այսօր ի հակիրճ ժամու գրելով զտողիկս մաղթեմ քեզ քաջողջութիւն եւ բազում բարիս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1243.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 20 Մարտ 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւուրբք յառաջ գրեցի զի մի՛ լիցիս աշխատ ընդօրինակել զ Աղթամարայ կոնդակն. եւ զնոյն կրկնեմ [30] ։ Միայն ի գրութենէ եղբօր իմոյ ծանեայ զի գոյ յաւելուած կամ յետին գրուած մի՝ զոր մեք չունիմք, այսինքն է բանն «Այս հաւաքումն Կաթողիկոսաց եղեւ ձեռամբ երջանիկ Նիկողայոսի Հայրապետին [31] ի թուաբերութեան Հայոց ՌՃԶին [1657], եւն. թուի թէ յետ այսր գոն նոր ժամանակի դիպուածք ինչ, որպէս նշանակեալ է հարազատն իմ. զայն մասն կարես ընդօրինակել. իսկ յաջորդութիւն Կաթողիկոսաց գաղափարեալ է ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ [32], մինչեւ ցյետին (Պիւլպիւլեան [33], եւ յայժմուս Խաչատուր [34] )։

Փոխանակ ընդօրինակելոյ զայդ եւ զայլս՝ չէ՞ր մարթ գնել զհաւաքածոյդ զայդ Հովուեանց. այլ համարելով թէ չկամին վաճառել, կամ թանկ, նշանակեցից ի գլխակարգութեանցդ զոր առաքեցեր, որ ինչ պիտանի յայժմս թուի ինձ եւ է նախ առաջին.

1. Գ. Յիշատակակարան Աւետարանի գրելոյ ի Դրազարկ ի ՉՀԴ [1325] թուականի Հայոց.

2. Ժ. Տապանագիր Յովհաննէս պատրիարքի.

3. ԺԱ. Տապանագիր Մարտիրոս սարկաւագի.

4. ԺԴ. Պատրիարքունք Հայոց նստողք որ ի Ստամպօլ, հանդերձ երկար պատմութեամբ իրացն եղելոց.

5. ԺԵ. Ամրտօլու գերահռչակ դպրատան վարժապետ Վարդան Վարդապետի աշակերտք.

6. ԺԶ. Յակոբ Պատրիարքի աշակերտքն.

7. ԺԷ Սուրբ Էջմիածնի նուիրակութիւնք.

8. ԺԸ. Կաթողիկոսք Սսոյ յետ բաժանման յԷջմիածնէ.

9. ԼԵ. Գաղտնի հուր շինել.

10. ԾԱ. Ջուրք լկացուցանելիք.

11. ՀԸ. Զի՞նչ է խալիզոնն.

12. ՀԹ. Խալիզոնիւ արեգակ.

13. ՂԵ. Ազգաբանութիւն իշխանին Դաւթի Մաղխազունւոյ. Յայսցանէ առաջինն (Յիշատակարան Աւետարանին) յայժմուս կարէ ինձ լինել պիտանի, եթէ նոր ինչ է. եւ զայն նախ ընդօրինակեալ առաքեա։

Եթէ հաճեսցի առաքող Phare du Bosphore ի նշանել նշանաւ իւիք զհատուածսն՝ զոր կարծէ ինձ կամ ինքեան հետաքննական, բարւոք առնէ. զի ժամակորուստ լինի յանհեդեդ թերթի անդ որոնել զպիտանին, կամ իսպառ զանց լինին։

Մաղթելով զշնորհս գարնանամըտի, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Զմիջի պատկերս յանձնել առ Սեր[ովբէ] Ալիշան.

1244.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 24 Մարտի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի ձեռն պատանւոյն՝ որ ի Մուրատ-Ռափ[այէլեան] վարժարան է դարձ արար եօթնե­կաւ յառաջ, Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ [35] առաքեալ է զպատկեր Տեառն Կոմի­տասայ նահատակի [36] առ քեզ. յանձնելի է առ եղբայր իմ Սերովբէ, ողջունիւս, եւ քեզ ողջ մնալով։

Ընկալայ եւ զշարայարութիւն Աղթամարայ Կոնդակին, զորմէ գրեցի եւ նախընթացիւս, ցաւելով ընդ աւելորդ աշխատութիւնդ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Սղերտցոյն խնդիր այնքան տարօրինակ էր, զի ոչ գիտեմ զի՞նչ արարի զցանկ գրոցն զոր խնդրէր. իսկ Ատլասք առաքելիք՝ ըստ իս էին չորք մասունք երկրի եւ Հայաստան։ Թէ չգտանին այսոքիկ՝ առաքեա զինչ եւ կամիս, զի չյիշեմ եւ ես զխնդրեալսն ի նմանէ.

1245.

Կարապետ Եզեանին [37]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 28 Մարտի 1883

Մեծապատիւ Տէր,

Ընդ ազնուական յօժարութիւն եւ առատութիւն Ձեր եւ Տերանց Սանասարեան եւ Իզմիրեան ոչ կարեմ այլ ինչ ասել եւ առնել այժ ­ միկ, բայց ի դիմաց Ուխտիս եւ իմ արգադիր շնորհակալութիւն մատուցանել, յուսալով զի գոհք լիցին Բարերարքդ յամբոկ գոր ­ ծոյս, զորոյ եւ յուսամ ի մօտոյ ծանուցանել զսկզբնաւորութիւն տպագրութեան, մինչ հետ զհետէ պատրաստիցին պատկերքն եւ տեղացոյցք։ Այնքան առաւել է դիւրութիւնն զոր մատուցանէք մեզ, որքան զի կուրացեալ են ճանապարհք արեւելից (իմա Տաճկաց պետութեան) ուր՝ արդ գիտէք, քանի՜ խստութեամբ քննեն եւ արգելուն զգիրս, ուր Հայոց անուն եւ պատմութիւն իցէ. եւ եթէ ի սմին պահու հրատարակէր գործս՝ զորմէ խնդիրս է, անհնար էր մուծանել յայն սահմանս։ Այսպիսի հալածանք չեւ եւս հասեալ էին Հայոց՝ յայնմ մարզէ։

Զգիրս նշանակեալս ի ցուցակիդ՝ այսօր սկսանիմք պատրաս ­ տել եւ թղթակազմել. եւ զտպագրելոցն յետ ցուցակի 1874 ամին՝ խորագիրս գտջիք ի ցանկի գրոց յարելոց ի վերջ օրացուցի այսր ամի (1883) զորոյ օրինակ մի առաքեմ ընդ թղթոյս, մատիտաւ գծեալ զայնոսիկ՝ ի ծանօթութիւն եւ յընտրութիւն Ձեր։ Դարձեալ առաքեմ եւ ցուցակ մի լուսատիպ պատկերաց, յորս թերեւս գտցի ինչ Ձեզ հաճոյ, որպէս մանաւանդ պատկերք Վարդանայ եւ Ղեւոնդեայ եւ Վաղարշակայն կամ Մարիբասայ, զորս մերձ ընդ մերձ խնդրեն ի մէնջ ազգայինք արեւմտաբնակք։

Ծանուցանեմ եւ զայս զի ի նշանակելոցդ գրոց՝ Օսմանեան Պատմութիւն սպառեալ է ամենեւին. քառահատոր Աստուածաշունչ գրոց եւ Լամբրունացւոյ Ատենաբանութեանն մի մի օրինակք միայն մնացեալ են առ մեզ, եւ ոչ վաճառին ըստ նշանակեալ գնոց ի ցանկին, այլ եթէ հաճոյ է Ձեզ ունել զայնոսիկ՝ հաճոյ լիցի եւ մեզ ըն ­ ծայել Ձեզ որ ինչ եւ իցեն։ Նոյնպէս եւ Ճարտասանութեան Հ[օր] Եփրեմի Սէթեան 2 օրինակք միայն մնան առ մեզ, եւ գին նշանակեալ է 10 ֆր[անգ]: Դարձեալ Ծաղիկ վարուց յիշատակելի սրբոց քանի մի օրինակք գտանին՝ այլ հնացեալք։ Ի ցուցակի անդ 1874 ամին՝ գին «Ռոտոլփ Հաւբերդունի» [38] քերդուածոց եդեալ է 1 ֆր[անգ] փո ­ խանակ դնելոյ 11, որ է ասել վրիպակ տպագրին [39]:

Հաճեսջիք ընդունել ընդ թղթոյս եւ օրացուցին եւ զպատկեր մի Վաղարշակայ եւ Մարիբասայ։ Դարձեալ աղաչեմ լինել ինձ թարգ ­ ման շնորհակալեաց առ Տեարս Սանասար եւ Իզմիրեան մինչեւ ի դիպողագոյն ժամու ինձէն հատուցից, զոր կարեմս.

Մնալով առ այժմ ազնիւ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1246.

Հ. Պօղոս Վրդ. Յովնանեանին – Վիեննա [40]

Վենետիկ, 29 Մարտի 1883

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ծերունիք առաւել կարեկիցք են միմեանց, վասն որոյ համարձակիմ առ յառաջադէմդ իմ դիմել, եւ խնդրել, նախ, զի թէ այդր կամ մօտ իցէ Քիւրքճեան [41] ծանօթ լուսագրողն՝ յանձնեսջիք զծրարեալս ի սմին թուղթ. ապա թէ մեկնեալ այտի եւ անծանօթացեալ է՝ յետս դարձուսջիք։

Երկրորդ, բազում ամօք յառաջ խնդրեալ էի զպատճէն Յիշատակարանաց Հայերէն Ձեռագրաց մատենադարանիդ, ի պէտս աշխարհագրական վաստակոցս [42], եւ հաճութեամբ առաքեցաւ, եւ շնորհակալ եղէ եւ եմ. արդ խնդրեմ՝ եթէ յետ այնր յաւելեալ իցեն առ Ձեզ Ձեռագիրք՝ եւ զայնոցիկ յիշատակարանս. վերջին թիւ նախ առաքելոցդ էր 175 (Պարզատօմար)։ Զայսմանէ ծանուցի ումեք ի ձեռն այլում, այլ նա թողեալ է զքննութիւն ապա ժամանակի։

Դարձեալ բազում ամսօք յառաջ գրեալ եւ խնդրեալ էի ինչ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոնէ [43], եւ չընկալայ պատասխանի. կամէի միայն գիտել թէ ընկալա՞ւ արդեօք զթուղթ իմ։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] եղբարսդ եւ առանձինն զանուանակիցն իմ զՁեր հարազատ [44], մնամ Մեծարգոյ Հօրդ

ն[ուաստ] Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1247.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 31 Մարտի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ մի ըստ միոջէ զմնացորդ եւ զաւարտ Աղթամարեան կոնդակին. զոր եւ բաղդատեալ ընդ գաղափարելոյն ի † [հանգուցեալ] Հ[այր] Ներսիսէ [45], գտի ինչ ինչ զանազանութիւնս բանից, որպէս ի ձեռագիրս, այլ եւ յաւելուածս ինչ նորս. վասն որոյ չեղեւ ի զուր վաստակդ, որպէս խիթայի եւ գրէի, ընդ որ գոհագոյն լիցիս։

Յարկեղ Ղօնտախճեանի եդեալն կարծեմ պատկեր Տեառն Կոմիտասայ էր՝ զոր արդէն տուեալ էք առ որ տալին էր։

Ի դիւանս Վատիկանի անյուսալի է ինձ առնել հետազօտութիւն. բայց եթէ յարիցէ նոր ոմն Թայնէր. եւ ի Ծաւալոցին [46] իսկ չգտանեն զծանօթ Ձեռագիրս՝ յորոց թէ պէտք ինչ լիցին ստուգութեան, որպէս Պորճեան Ճաշոց ն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս սատարեաց ի տպագրութիւն Շիրակայ. եւ զգին վա­ճառման սորին ծախելոց էր ի պէտս յաջորդին. եւ զի չեհաս գումար բաւական՝ սկսաւ տալ փորագրել պատկերս ինչ եւ դադարեաց. ապա Վեհ յանձն էառ ի գլուխ տանել, յուսով թէ ծագիցէ ինչ ուստեք, կամ չափաւորելով զթիւ պատկերաց։ Իմ իղձ է յօրինել եւ ծառ մի մեծ ազգաբանական զՌուբինեանց կամ լաւ եւս՝ Հեթմեանց, մանր տեղացոյցս, եւ ի յաջողելն եւ մեծ աշխարհացոյց Կիլիկիոյ, զոր եւ գրեաթէ ընդունելոց էի կիսայարդար ի Քիբերդ է, եւ ահա ի ծանր խօթութիւն անկեալ է նա, եւ հազիւ թափեալ կամի երթալ յօդափոխութիւն եւ զամիսս ինչ դադարել ի գործելոյ. եւ այնպէս յետս մնայ փափագելին։ Դարձեալ փա­փագէի ներմուծանել գոնեա երկուս գունագոյն պատկերս ի Ձեռագրաց մերոց գրելոց ի Կիլի­կիա, մի յԱւետարանէ Լամբրունեցւոյն եւ միսս այլուստ. այլ առ մէն մի պատկեր հա­մա­նման երանգօք թերեւս հազար ֆր[անգ] պիտիցի, աւելի կամ նուազ, ըստ թուոյ օրի­նակաց զոր սահմանիցեմք. յայտ է թէ այսոքիկ չեն կարեւորք, այլ մեծ շնորհ յաւելուն գոր­ծոյն, եւ ըստ ինքեան իսկ պիտանիք են, եւ մարթ է առանձինն եւս վաճառել զայս պատկերս քանի մի ֆրանգաց, եւ շահել։ Զայս կարես ծանուցանել եւ առ հարազատն իմ, որոյ տուեալն էր նկարել զնմանօրինակ պատկերս՝ Լիմոնճեան Մկրտչի [47] ։ Եթէ անկցի ի ձեռս իմ 2000 ֆր[անգ] հաստատեալ եմ ի մտի գործադրել զայս. շատ է թէ գտցի արուեստաւոր. յուսացուցանէ ոմն աստ կարել կատարել զայս, տեսեալ զմի ի պատկերացն. առ որ՝ ի փորձ ետու զարդ մի միայն, եւ տեսցուք որպիսի ինչ եղիցի յորժամ ձեռն ի գործ արկցէ։ Եթէ գուցէ ինչ յոյս այտի սատարութեան՝ նշանեցո առ իս, եւ ես տաց քեզ յոյս ինչ այլուստ։

Ողջ լեր միջանաւելով ի Մեծ պահսդ, ընդ հուպ ելանէք եւ դուք ի հուն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1248.

Professor Emilio Teza -ին [48]

Venezia, San Lazzaro, 3 aprile, 1883

Stimatissimo Signor Professore,

Rispondo presto per paura d’indugiar molto, se rilasciassi al futuro.

Quello che Lei chiama Euchotherapia, noi chiamiamo գրա ­ պանակ, specie di talismano; il credulo lo portava nella tasca o nel seno. Ne abbiamo una dozzina, benché forse non così antichi come quello che Lei ha davanti datato del 1447: e vorrei saperne la provenienza, e se abbia altre indicazioni del luogo ove fu scritto ed il nome del possessore. Quello che ha copiato պատկեր աւր՝ bisogna leggere պատկեր աւուրն, cioè il giorno della settimana, e ղզի mi pare dev’essere զշի come վեցշաբթի cioè venerdì, դշի mer­coledì, o piuttosto sono solite quelle preghiere e citazioni di Santa Ուստիանէ che è Santa Giustina di Nicomedia, di cui la festa secondo il calendario Romano cade a 26 settembre. Cipriano che nell'armeno si scrive Կպրիանոս, era un mago e fu convertito dalla stessa Santa Giustina, secondo la tradizione. Ultimamente un eru­dito tedesco o inglese, non mi ricordo, ha scritto intorno di questo mago e dell'epoca sua: ho dimenti­cato il nome e dell'autore e del libro: così va la mia debole memoria. En revanche, l'anno passato abbiamo posseduto un libro stampato armeno forse la più antica edizione armena senza dubbio nella prima metà del secolo XVI, in cui non solamente si trovano tali preghiere, ma anche il libro si chiama Կպրիանոս: (mentre S. Cipriano si chiama Կիպրիա ­ նոս ). Tan­to per vostro Rotolo.

Nei nostri versi ogni emistico ( sic ) [ emistìchio ] comprende due membri come noi diciamo, il primo che è anche la prima parola o vocabolo del verso, può essere monosillabe, o averne due o tre o quat [ t ] ro; così quell’ անդուլ vale per quattro sillabe.

Consegnerò la vostra Polizza a chi aspetta: ma avete anche un altro debito verso me: cioè, l'anno passato siete venuti a Vene­zia e ne siete partiti senza salutarmi. Io La saluto e augurandole nuove scoperte resto

Suo Servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վե­նե­տիկ, Սուրբ Ղա­զար, 3 Ապ­րիլ, 1883

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Շու­տով կը պա­տաս­խա­նեմ Ձե­զի, վախ­նա­լով որ ու­շա­նամ, եթէ յե­տաձ­գեմ: ­

Ինչ որ Դուք Euchotherapia կ՚ա­նուա­նէք, մենք զայն կը կո­չենք հմայիլ, յու­ռութ­քի տե­սակ մը. դիւրա­հա­ւատ­նե­րը զայն իրենց գր­պա­նը կը պա­հէին եւ կամ կը կրէին կուրծ­քին: Մենք ու­նինք երկ­տաս­նեակ մը, թե­րեւս այն­քան ալ հին չեն ինչ­պէս Դուք 1447­-էն առաջ թուագ­րած էք: Պի­տի ու­զէի իմա­նալ ծա­գու­մը, եւ եթէ այլ ցուց­մունք­ներ ու­նի գրու­թեան վայ­րի եւ սե­փա­կա­նա­տի­րոջ անուան մա­սին: Պատ­կեր աւր բա­ռը պէտք է կար­դալ՝ պատ­կեր աւուրն, այ­սինքն՝ շաբ­թուայ օրը, եւ ղզի կը կար­ծեմ՝ պէտք է ըլ­լայ զշի ինչ­պէս՝ վեց­շաբ­թի, այ­սինքն՝   venerdì [Ուր­բաթ], դշի՝ Չո­րեք­շաբ­թի, եւ կամ սո­վո­րա­կան աղօթք­ներ են կամ մէջ­բե­րում­ներ Սր­բու­հի Ուս­տիանէէն, որ Սր­բու­հի Յուս­տիանէ Նի­կո­մե­դիացին է, որու տօ­նը ըստ հռո­մէական տօ­նա­ցոյ­ցին կը նշուի Սեպ­տեմ­բեր 26­-ի­ն: Cipriano -ն հայե­րէ­նի մէջ կը գրուի Կպ­րիանոս, որ ըստ աւան­դու­թեան մոգ մըն էր, դար­ձի եկած նոյն ինքն Սր­բու­հի Յուս­տի­նէի մի­ջո­ցով: Վեր­ջերս գեր­մա­նա­ցի կամ ան­գլիացի հմուտ գիտ­նա­կան մը, լաւ չեմ յի­շեր, գրեց այս մո­գի եւ իր ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի մա­սին. մոռ­ցայ հե­ղի­նա­կին եւ գիր­քին անու­նը: Այս­պէս կը թուլանայ նաեւ տկար յի­շո­ղու­թիւնս: Միւս կող­մէ, ան­ցեալ տա­րի ձեռք բե­րինք հայե­րէն գիրք մը, որ, ան­կաս­կած ԺԶ. դա­րու առա­ջին կէ­սին տպագ­րուած հայե­րէն ամե­նա­հին հրա­տա­րա­կու­թիւնն է, ուր ոչ միայն կա­րե­լի է գտ­նել այս աղօթք­նե­րը, այլ գիրքն ալ կը կո­չուի Կպ­րիանոս (մինչ­դեռ S. Cipriano հայե­րէն կը թարգ­մա­նուի Կիպ­րիանոս). այս­քան ձեր գլա­նա­ձեւ ձե­ռագ­րի մա­սին [49]: Մեր ոտա­նա­ւոր­նե­րուն մէջ իւ­րա­քան­չիւր emistìchio եր­կու ան­դամ­նե­րէ բաղ­կա­ցած է, ինչ­պէս մենք կ՚ը­սենք. առա­ջին ան­դա­մը որ նաեւ առա­ջին բառն է, կր­նայ ըլ­լալ միավանկ, կամ եր­կա­վանկ կամ եռա­վանկ կամ քա­ռա­վանկ. այս­պէս ան­դուլ բա­ռը հա­մա­զօր է չորս վան­կե­րու:                      

­Ձեր ստա­ցա­գի­րը պի­տի յանձ­նեմ առ որ ան­կ է. Դուք պար­տա­ւո­րու­թիւն մը եւս ու­նիք ին­ծի հան­դէպ. այ­սինքն, ան­ցեալ տա­րի Վե­նե­տիկ եկաք եւ մեկ­նե­ցաք առանց զիս բա­րե­ւե­լու: Կ՚ող­ջու­նեմ Ձեզ, մաղ­թե­լով նոր բա­ցա­յայ­տում­ներ:

Ձեր խո­նարհ ծա­ռան՝
Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1249.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Ապրիլի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Նախ զՅիշատակարան աւետարանին ընկալայ, զորոյ առաջին մասին ունէի զգաղափար, եւ ոչ յիշէի, այլ զվերջին մասն ոչ. յորում գոյ ինչ ստուգելի, զի թուական յիշատակարանի Փարի տիկնոջ գրեալ է ՁԹ. թուի թէ պակասէ Ռ թիւն, որպէս զի լինել ՌՁԹ. [1640] խնդրեմ քննել։

Ընկալայ երեկ եւ զՁեռագիրսն զերկոսին եւ զծրարս լրագրաց. ընկալայց եւ զքաղցրն յորմէ յանձնեալ էք եւ որոյ վասն նոյնահամ շնորհակալութիւն. բայց զի զոր ոչն խնդրեմ առաքես, զայս նուագ խնդրեցից զի ըստ ժամանակին առաքես կամ չառաքես, զանոյշ ֆիշնէի [50] ։

Կարծեմ յայլում նուագի տուեալ էի հարցանել, այլ ոչ քաջ յիշեմ, Չամուրճեան Պատուելին (զոր մեռեալ կարծէի, եւ ծանեայ ի լրագրոց զի կենդանի է) յ Երեւակ լրագրի [51], իւրում հրատարակեալ էր զՅիշատակարան Աստուածաշունչ գրոց զոր Կարապետ Եպիսկոպոս Գաղատիոյ [52] (յետոյ Կաթողիկոս) տուեալ է գրել. Չամուրճեանն յաշխարհաբառ փոխեալ էր զայն, փափագեմ գրաբառ բնագրին, թէ ունի, կամ թէ գիտիցէ ո՞ւր արդ իցէ մատեանն այն։

Լրագիրք տեղւոյդ ծանուցին զի ի Մալադիա կայր առ ումեմն Աւետարան մի 900 ամաց, եւ Ամերիկացի նորաղանդք գնել կամ կորզել կամէին. Պատրիարքն հեռագրեաց չտալ նոցա. յետ այնր զի՞ եղեւ ոչ գիտեմ. համարիմ թէ գիտիցէ Մկրեան Աւագերէցն. ունիցի՞ զպատճէն Յիշատակարանին։

Զէյթունցի երիցուն անուն առ ժամանակօք պատերազմին Տէր Մովսէս է, այլ մականունն ստուգելի, Աբարտեա՞ն թէ Ալափարտեան. նոյնպէս եւ անուն իշխանին՝ զորմէ հարցի երբեմն, Շէրոյեա՞ն. միւս ի չորից իշխանացն՝ Սուրէնեան Նազարէ՞թ կոչէր թէ Մարտիրոս, ստուգելի եւ այս։

Անգղիացի երէց ուղեւորն Տէվիս [53], յամի 1875, օթեվանեալ է ի տան Թորոսի Չագըրեան [54]. իցէ՞ արդեօք սա ազգական ծանօթին քո Չագըրեանի. եւ ասէ զնա այր ճոխ եւ մուխթար (զի՞նչ պաշտօն իցէ) Գզըլաղաճ Օլտուսու գեղջ. ստուգելի է եւ յետին մասն անուան գեղջդ, որ է ի սահմանս Մարաշու։

Ընդ թղթոյս հասցէ կամ յառաջեսցէ Ձեզ ապրիլ, որոյ շնորհօք եւ մերձեցելոյ զատկին յուսով ողջ լինել մաղթեմ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [55]

1250.

Professor Emilio Teza -ին [56]

San Lazzaro, 13 aprile 1883

Pregiatissimo Signor Professore,

L'anno armeno 896 (պղզ ) corrisponde secondo noi all'inter­vallo di novembre 1447 - al novembre 1448. Brosset è un gran amatore di calcoli, io non lo sono.

Le preghiere dei գրապանակ non sono stesse in tutti, ma va­riano secondo il capriccio di chi scrive: ordinariamente si trovano una preghiera per tutte le croci celebri (nell'Armenia), una contro le 365 specie di serpenti, ed altri insetti velenosi.

La preghiera o piuttosto l'esorcismo B, è contro il mal oc­chio: dunque bisogna leggere դեղ -ակին (medicina d'occhio). չար -ակին (mal occhio). Gli altri significano i diversi colori dell'occhio թուխ (nero), կապուտ (azzurro), խաշ non è corretto, bisogna scri­vere խաժ (verdastro), մեղոյշ՝ quasi celeste. տան -ակին non capisco, dev’essere sbaglio. In somma non meritano, secondo me, tali pro­duzioni a serio studio.

Alla farmacia non si è trovato niente. Addio

Suo Servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղա­զար, 13 Ապ­րիլ, 1883

Թան­կա­գին Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Հայոց 896 թուա­կա­նը (ՊՂԶ), ըստ մե­զի, կը հա­մա­պա­տաս­խա­նէ 1447 Նոյեմ­բե­րէն մին­չեւ 1448 Նոյեմ­բեր եր­կա­րող ժա­մա­նա­կա­հա­տուա­ծին: Պրոս­սէն մեծ սի­րա­հար է հա­շուարկ­նե­րու, ես ոչ:    

Գ­րա­պա­նակ­-ի աղօթք­նե­րը բո­լո­րի մէջ նոյ­նը չեն, իրար­մէ կը տար­բե­րին ըստ գրող­նե­րու քմա­հա­ճոյ­քին: Սո­վո­րա­բար աղօթք­ներ կան Հա­յաս­տա­նի մէջ բո­լոր նշա­նա­ւոր խա­չե­րու հա­մար, օձե­րու 365 տե­սակ­նե­րու, ինչ­պէս նաեւ այլ թու­նա­ւոր մի­ջատ­նե­րու դէմ:

Ա­ղօթ­քը կամ աւե­լի ճիշտ դի­ւա­հա­լա­ծու­թիւ­նը Բ, չար աչ­քի դէմ է. հե­տե­ւա­բար պէտք է ըն­թեր­ցել դեղ­-ա­կին ( medicina d'occhio ). չար­-ա­կին ( mal occhio ): Միւս­նե­րը կը նշա­նա­կեն աչ­քի տար­բեր գոյ­նե­րը. թուխ ( nero ), կա­պուտ ( azzurro ), խաշ ուղ­ղագ­րու­թիւ­նը սխալ է, պէտք է գրել խաժ ( verdastro ), մե­ղոյշ՝ quasi celeste [գ­րե­թէ երկ­նա­գոյն]. Տան­-ա­կին չեմ հասկ­նար, պէտք է որ սխալ ըլ­լայ: Ըստ իս վեր­ջա­պէս, այն­քան ալ ար­ժա­նի չեն լուրջ ու­սում­նա­սի­րու­թեան [57]:

­Դե­ղա­րա­նին մէջ ոչինչ գտ­նուե­ցաւ: Մնաք բա­րով:

Ձեր խո­նարհ ծա­ռան՝
Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1251.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 14 Ապրիլ 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զերկոսին Ձեռագիրսն, զտապանագիրս եւն. ։

Հոլասեանք խնդրեն զի զծրարեալս ի սմին գիր հասուսջիք յապահովի ի ձեռս երէց դստեր Վիջէն աղայի, եւ մի՛ հասցէ ի ձեռս այլոց։

Վասն առաջարկեալ Աւետարանիդ խօսեցայ ընդ Վեհ եւ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի, եւ ոչ ընդ Եղ[բայր] Անտոնի, զի եւ ոչ նոցա ընդունելի երեւեցաւ։ Իմ տեսութիւն այս է. նախ ողջունել զայժմեան տէր Աւետարանիդ, եւ գովել զխորհուրդ նորա. չօրհնեմ զնա՝ եթէ ամերիկեայց կամ ո՛ր եւ է օտարազգեաց տացէ. գոհ լինիմ թէ մնայցէ ի ձեռս ազգայնոց, թէ մեր թէ այլոց։

Աւետարանդ այդ վաղու իսկ ծանօթ է մեզ, թերեւս աւելի քան զ50 ամ յառաջ մերայինք ծայր ի ծայր բաղդատեալ են ընդ տպագրի՝ եւ նշանակեալ մինչեւ ցկէտ եւ նշանախեց. յիշատակարանն եւս երկիցս գաղափարեալ է. յետին նուագ ի † [հանգուցելոյ] Գեր[ա]պ[այծառի] Եդուարդայ։ Աւելի քան զհնութիւն եւ զմեծութիւն՝ ինձ հետաքննելի եւ ցանկալի են պատկերքն։ - Արդ գիտասցէ Ստեփան Էֆէնտի, զի ընդ Աւետարանիդ այդորիկ էին եւ այլ Ձեռագիրք առ Ճանիկ Ամիրայի [58], զորս մի ըստ միոջէ գնեալ է մեր ծանր ծանր գնովք. վայել էր թէ եւ Աւետարանդ [59] այդ գայցէ հանգչել ընդ այլոցն զոր ստացաք. այլ ոչ կարեմք հազարաւորօք խօսել եւ գնել. լաւ լինէր եթէ հանգոյն Հովուեան Նիկողոսի ՝ յիշատակ առնէր մեզ, ընդունելով ի նշան շնորհակալեաց գիրս ինչ ի մէնջ, եւ թէ կարօտ ոք էր՝ քանի մի հարիւր ֆրանգս, ոչ բազումս. իսկ եթէ առ կարօտութեան յուսայ ինքն ծանրագնի վաճառել այլոց, ինքն գիտասցէ, բայց մի՛ օտարաց։ Առաջարկեաց ոք եւ այլ իմն խորհուրդ, յոր ոչ կամիմ ես մխիլ. այսինքն, որպէս ստացաք զբնագիր Ասսիզայ Սմբատայ Գունդստապլի, ընդունելով զ Մոզեան մանուկն ի ձրի դաստիարակութիւն, այսպէս եւ ի նմանէ ընդ Աւետարանին ընդունել զոք։ Բայց որպէս ասացի, ես ոչ կամիմ յայդ խորհուրդ մտանել. նախ, զի մի անգամ արարի, եւ ոչ կամիմ յաճախել, բ) զի Տեսչի վարժարանին հարկ է առ այդ յօժարութիւն, եւ գիտեմ, զի արդէն գանգատէր նա վասն աստի եւ անտի յաճախելոյ Էջմիածնականաց ի վարժարանն, եւ գ) զի մի՛ համարիցի Ձեռագրին արժել այնքան որքան արժեն ծախք դաստիարակութեան մանկան միոյ զամս վեց։

Մի՛ մոռանար ստուգել թէ արդարեւ նմա՞ն իցէ Զէյթուն ի պատկերն որ ի դասագիրսն, զորմէ գրեցի այլ նուագ. զի թէ այնպէս է՝ տացուք փորագրել։

Այսօր ի յիշատակի մտիցն մաղթեմ քեզ ելս ի Վիրապայ, եւ յընդունելդ զթուղթս, զՂազարուն, եւ ապա զՔրիստոսի Ս. Յարութիւնն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Ստուգեցի զի զԱւետարանն Ճանիկեան բաղդատեալ են †† [հանգուցեալ] ՀՀ. [Հարք] Կարապետ եւ Եփրեմ Սեթեան յամի 1826 ի Գուրու չէշմէ, ի տան Տիւզեանց։

1252.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 19 Ապրիլ 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Արդ կարեմ եւ քեզ աւետել Քրիստոս յարեա՜ւ. շատ էր ցայս ժամ սպասել արե­ւե­լեայցդ առ տօնն ցանկալի. որ թէ անագան այդր՝ այլ գարնայնիւ գայ ծաղկա­զարդեալ. զկրկին մաղթանս իմ կերպարանելով զհոգւոյ եւ զմարմնոյ քո առողջութեան եւ շնորհազարդութեան։

Ակն ունիմ թէ յետ հոգեւոր վաստակոցդ՝ իբրեւ հոգաբարձու՝ հանգիցես աւուրս ինչ, եւ ընդ քաղցր բաղարջին ճաշակման յիշեսցես զանցեալ աւուրս եւ զանցաւորս։

Ի մերձաւոր աւուրս (6 Մայիսի) չորք ի նորընծայից ուխտելոց են, իսկ երկու ընկերք նոցա՝ չեղեալ ընդունելիք արձակեցան։

Յուսամ թէ ըստ նախ գրութեանդ եկեալ հասեալ իցէ այդր նկարիչն ճարտար [60], եւ պարզեալ իցէ խնդիրն։ Եթէ պատշաճ դատիս՝ ողջոյն տուր յինէն, եւ դու ընկալեալ կրկին զիմս եւ զմերոցս՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1253.

Կարապետ Եզեանին [61]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 19 Ապրիլի 1883

Մեծապատիւ, տէր,

Ահաւասիկ ցուցակ գրենոյն, զորս զետեղեալ յարկեղս երիս, նշանակաւ C. E. N° 1, 2, եւ 3. երեկ բարձին յերկաթուղի, կամ յանձնեցին Ֆրանգեդդի Ընկերութեան [62], նովին ճանապարհաւ հասու ­ ցանել առ Ձեզ։

Ըստ ակնարկութեան Ձերոյ չեդաւ ընդ նոսին Աստուածաշունչն 4 հատոր, թէ եւ էր մեզ ա՛յլ օրինակ վասն մատենադարանիս մերոյ։ Թերեւս պակասիցի եւ այլ ինչ յառաջին նշանակելոցդ, որպէս Հաւատովն [63] մեծադիր։

Պարտս համարիմ ծանուցանել զի գինք գրենոյն նշանակեալ են ըստ նոր ցուցակի 1879 ամին. եւ երկրորդ զի սովորութիւն է տպագրատանս առ բազմաթիւ գրոց գնողս առնել զեղչ գնոյ 10 կամ 15 առ %, եւ առ գրավաճառս 20 % ։ Ոչ գիտելով տպագրապետին [64] որոշակի զդիտումն Ձեր, ոչ ինչ նշանակեաց. այլ խնդրեմք զի ազատօրէն արասջիք Դուք որպէս եւ հաճոյ թուի Ձեզ. զոր նոյնպէս համարեալ եւ մեզ՝ մնամ շնորհակալու մտօք

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1254.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Ապրիլ 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդ ժամ է եւ մեզ աւետել Ձեզ զՔրիստոս յարեաւն, ի ծ աղկափթիթ աւուրս ապրիլի, յառհաւատչեայ անթառամ ծաղկանց դրախտի Յարուցելոյն եւ յարուցողին ի մեռելոց որ տացէ եւ զօրութիւն տանելոյ զկարիս կենաց յամայր ամս։

Թէպէտ եւ ծանուցի Եղ[բայր] Անտոնի զառաջարկդ, այլ ոչ նա եւ ոչ այլք համար­ձակին եւ ի 50 ոսկի վասն Աւետարանին, զորմէ չկարեմ քան զնախագրեալս աւելի ինչ ասել, թէ եւ բաղձ ե մ անցուցանել զայն ի դարս մատենադարանի մերոյ։ - Յաւուրս յայսոսիկ աստ էր Մէրքս [65] Գերմանացի լեզուագէտն, եւ տեսեալ զԱւետարան Մլքէի՝ եհարց թէ ո՞րքան արժիցէ այդպիսի աւետարան մի. յետ աւուրց ընկալեալ զերկրորդ թուղթ քո ասացի ցնա թէ գոյ այդպիսի Աւետարան մի ի վաճառ իբր 1500 ֆրանգաց ասաց գրել առ Լիբսիոս ի Պեռլին եւ հարցանել թէ կամիցի՞ն գնել։ Բայց ոչ գիտեմ գրեաց թէ ոչ. զի մեկնեցաւ ի քաղաքէս. եւ ոչ կարծէր թէ տայցեն այդքան։

Օրհնեալ է Յարութիւն Քրիստոսի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1255.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Ապրիլի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Քրիստոս յարեա՜ւ ի մեռելոց

Այս աւետիք կենդանարար ոչ ներեն դեգերիլ ի գրեալսդ յ՚17 ամսոյս, որք զՄեծի պահոց ունին հոտ. Շատ լիցի քեզ հաւատալ զի գոյ եւ ի մեզ սիրտ գթած. եւ թէ ամսօք յառաջ հանեալ էր ի ժողով խնդիր քո, եւ հաւանեալ քումդ առաջարկութեան, մնալոյ քեզ այդր ցվերջ Հոկտեմբ[երի] յուսալով թէ ցայնժամ կարիցես տոկալ, թէ չյաւելցի տկարութիւնդ։ Վաղիւ դուք տօնեսջիք զԶատիկն, մեք զյիշատակ նախահօրս մերոյ Մխիթարայ. յոր սակս գայցեն անշուշտ եւ բացական հարք առաջիկայք, եւ հաւանօրէն գումարեսցի ժողով. եւ դարձեալ ելցէ խնդիրդ յատեան, որպէս եւ վասն գրասենեկին եւ գործակցի գործակալին։

Ունիմք զԹուղթն Դաշանց զտպագրեալն ի քաղաքիս Վենետկոյ, 1695 [66] ։

Ընկալայ զլուսանկարս Գարաման ոչխարի. բաւական բարւոք են, բայց եթէ լաւագոյն եւս առաքելոց ես, որպէս խոստանաս, առաքեա փութով, ապա թէ ոչ՝ ծանո եւ զայն. զի տալոց եմ փորագրել, եւ յառաջին թերթս տեղագրութեանն պատշաճի զպատկերն. շատ է զի իցէ ծնունդ կամ սերունդ Գարամանի, զի մի՛ սուտ եւ օտար ինչ ներամտցէ։

Ընկալայ եւ զվեհագոյն եւս պատկեր քաջաբազուկն Սիմոն ի ըմբշաց ըմբշի. յաւելցին նմանիք նորա, այլ քաջասիրտք քան քաջաբարակք. եւ ցնծասցէ Հայկն։

Գտցի՞ն արդեօք առ քեռ † [հանգուցելոյ] Հ[օր] Կղեմայ Սիպիլեան ՝ գրուածք սորա զ Կիլիկիոյ, եւ պատկեր ինչ Պապեռօն բերդի, զոր խոստանայր հրատարակել, ի գրուածի անդ տպագրելոյ յօրագիրս. կարծէի թէ գուցեն գրուածք ինչ նորա առ Հ[այր] Սիմէոնի [67] Վիենականի. գրեցի հարցի զնա եւ չընկալայ պատասխանի։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1256.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 5 Մայիսի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զինչ զինչ տեղեկութիւնս Չագըրեանի, եւ զընդօրինակութիւնդ ի Հովուեան թերթից։

Ի ձեռն վարժանաւարտ պատանեաց որք վաղիւ մեկնիցին աստի, առաքեմ յանուն քո տփիկ մի՝ յանձնելի առ հարազատն իմ Սեր[ովբէ] Ալ[իշան] ։ Բ) Թղթապատեալ Շիրակ մի հասուցանելի առ Յակոբ Էֆէնտի Գազէզեան։ - Գ) Մեծ տուփ կամ տփաձեւ մի, օգնու­թեամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եւգենիոսի, զոր վայելեսցես իբրեւ բաղարջ Յարութեան Քրիստոսի։ Գուցէ եւ այլ նամակք ինչ յանձնիցին պատանեացդ՝ բերել քեզ։

Ընկալար եւ զարմացար անշուշտ ընդ հեռագիրս որ վասն Ճանիկեան Աւետա­րանին [68], զոր ոչ կարէաք գնել եւ ոչ 50 ոսկւով զոր իբր յետին գին նշանակեալ էիր։ Արդ օտար ոք հաճի գնել, նովին կամ սուղ աւելի եւ պակաս գնով. եթէ պակաս եւ բաւական պակաս լիցի քան զ՚50 ոսկի, կալցուք թերեւս առ մեզ. ապա թէ ոչ առաքեսցուք առ խնդրողս, յորմէ դարձեալ լիցի մեզ շահ. առ որ եւ գրեմ՝ զի թէ ցարդ չիցէ վաճառեալ մատեանն՝ հոգացայց ստանալ եւ հասուցանել առ նա։ Դու ջանա (թէ չէ արդարեւ ցարդ վաճառեալ) վաղ առաքել այսր, եւ հատցի աստ վերջնական վճիռն մնալոյ առ մեզ կամ ողջագուրմամբ յուղարկելոյ յով եւ պէտ։ Յուսամ թէ չկարօտիցիս արդ միջնորդի գնման, կամ թէ ոչ ծանր ինչ վարձս պահանջեսցէ միջնորդն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1257.

Կարապետ Եզեանին [69]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 7 Մայիսի 1883

Ազնիւ տէր,

Սխալ գրեալ էի նախընթացիւս (19 ապրիլի) զանուն առաքողի արկեղացն, որ ոչ է Ֆրանգեդդի, այլ Բարիզի [70], որպէս տեսանէք ի թղթեկին ծրարելոյ, յորում եւ յայտնէ առաքեալ ի նմին աւուր զարկեղսն ի Վիենա, առ գործակից իւր, եւ նա առաքելոց է առ միւս գործակից իւրեանց ի քաղաքիդ յայդմ, Պետրպուրկ, այլ ոչ գիտեմ ի քանի աւուրս հասցեն արկեղքն, զի յայտ է թէ ոչ ճեպընթացիւ։

Ողջ լինել մաղթեմ Ազնիւ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1258.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Մայիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ չկամութիւն ցուցանելոյ ի վախճանի հաւանեցաւ Եղ[բայր] Անտոն, եւ առա­քելոց է կամ առաքեաց առ քեզ զարժեթուղթս երկաթուղւոյ, որպէս ասաց, զի վաճառեալ հանցես անտի մասն 700 ֆրանգաց վասն Աւետարանին։ Բայց կամէի գիտել թէ վաճառողն իբրեւ պարզ վաճառ տայ, թէ ի շնորհս Ուխտիս՝ թեթեւագին տալ հաճի. հարկ է գիտել զայս, զի ըստ այնմ ծանիցուք զմեզ պարտականս ի պահպանութիւն վաճառելոյն՝ կամ ոչ։ - Եղբայր մի եւս կրսեր 50 կամ 60 ամօք կայ Աւետարանիդ ի քաղաքիդ, ի Կ. Պօլիս. ի Մախրի գեղջ, յեկեղեցւոջն. գոնէ անդ էր 30 եւ աւելի ամօք յառաջ, եւ Տատեան ամի­րայն [71] յոյս իմն եցոյց ընծայելոյ մեզ. տուեալ բերել ի տուն իւր եւ գաղափարել զՅիշատա­կարանն, յորում տակաւին ստուգելի մնայ ինձ տեղի գրութեանն՝ Վանքն Շուխրխան­դառես կամ Շուխրսանդառես [72] ։ Կամացուկ մի փորձելի է ի ձեռն հաւատարմի՝ գիտել նախ թէ ո՛ւր իցէ արդ Աւետարանն այն. եւ թէ գուցէ՞ յոյս ի ձեռս բերելոյ։ Եթէ իցէ մնացեալ ի տան Տատեանց ՝ համարձակելի է խնդրել ի Յարութիւն-Գարեգին [73] յառաջադէմ Էֆէնտի է. առ որ ես իսկ կարեմ գրել։ Թուական աւետարանիդ է ՇԺԳ = 1064։ - Թէ յեկեղեցւոջ գեղջն իցէ մնացեալ, եւ գտցի հաւատարիմ քննիչ՝ փափագեմ գիտել թէ գուցե՞ն եւ պատկերք յԱւետարանիդ յայդմիկ։

Առաքեմ ըստ խնդրոյ Եազըճեան Վարդապետի զնոր եւ զյոյժ կարեւոր ընթեր­ցուած Պատմութեանն Հռիփսիմեանց, զոր ընդօրինակեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառ­նա­բաս ի մատենէն զոր երկամաւ յառաջ գնեցաք ի Ներսիսեանէ յոր յաւելի եւ ծանօթս ինչ այլուստ ի թղթեկիս։

Ոչ գիտեմ ծանուցի նախընթացիւ թէ ունիմք զԴաշանց Թուղթ տպագրեալն ի քաղաքիս յամի 1695։

ԶԳարաման ոչխարին պատկեր [74] արդէն առաքեցի ի փորագրութիւն. վասն որոյ մի՛ եւս աշխատիր հանել այլ օրինակ։

Վարձք տան Հոլասեանց ՝ տարեկանն է 600 ֆր[անգ]. յայտ ուրեմն զի եռամսեայն 150 ֆր[անգ]։ Երբ ծանուսցես հարցողին զայս, ողջունիւս յաւել ասել ի դիմաց իմոց, զի յոյժ տառապեալ տուայտին դոքա. հացի անգամ կարօտին երբեմն եւ նօթի երթան յանկողին։ Բայց առաւել նեղին յերեսաց պարտատեարցն։ Առ սէր Աստուծոյ հնարեսցի համոզել զհայր իւր՝ կամ հանել զսոսա աստի, որպէս ասիւր խոստացեալ նորա ի հերուն, կամ ամսական ինչ սահմանել, որպէս յետ † [մահուան] եղբօրն երկիցս կարծեմ առաքեաց նոցա 100 ֆր[անգ]։ Քահանայն Տէր Պետրոս առաքէ երբեմն ինչ մօրն եւ քերցն, այլ յի՞նչ բաւիցէ. մանաւանդ զի արդ յետս դարձաւ ի Բրակայէ եւ Մարի քոյր նոցա երէց, եւ դադարեաց որ ի ձեռն նորա շահն։ Անձկաւ մնայ սա պատասխանւոյ Սօֆեայ ։

Յանցելում Կիւրակէի ուխտեցին չորք նորընծայք վաղիւ երկոքին կիսասարկաւա­գունք մեր՝ լրասցին։

Յուսամ թէ անկորուստ յանձնեցին զաւանդս ինչ՝ եկաւորքդ այլ վարժաւարտքն, եւ դու յանձնես առ որս ուղղեալն են, եւ վասն որոց կանխաւ գրեալ էի, եւ ակն ունէի թէ թուղթ իմ յառաջ քան զնոսա հասցէ ի ձեռս քո, այլ յետոյ գիտացի՝ զի ոչ է առաքեալ ըստ սովորականին ի շաբաթ աւուր, այլ նոցին պատանեացն յանձնեալ է ծրար նամանկանւոյն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1259.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 12 Մայիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Նախ ասասցուք Քրիստոս Յարեաւ, իսկ մեզ ահա գայ եւ Հոգին Սուրբ ի վաղիւն (յորում երկու կիսասարկաւագունք մեր լրանան ի սարկաւագութիւն) եւ ապա շնորհաւոր լիցի ժամանելդ ի Պոնտոս, եւ եւս շնորհագոյն դարձդ ի ժամանակին։ Ահա եւ գարուն գեղեցիկ. շնչեա առատապէս զսիւգ բարձանց եւ զծայրից ալեաց, եւ ստուարացիր, զի գոհութեամբ գրկեսցիս։

Բարւոք արարեալ էք զպատասխանիդ վասն երկոցուն ձեռագիր Աւետարանացն, որոց վասն ոչ թէ 1000 այլ եւ ոչ 1000 ֆր[անգ] տամ, բայց եթէ Առաջինն քաջ գեղազարդ իցէ։ Լաւ եւս արարեալ ես գաղափարել զՅիշատակարանսն, թէ եւ Առաջինն անպիտան մնայ՝ վասն ոչ ունելոյ նշանակեալ զտեղի գրութեանն. որոյ եկեղեցիք նշանակին յանուանէ այլ բուն զտեղին՝ վա՞նք թէ քաղաք թէ գիւղ՝ անյայտ մնայ։ Անկ է որոնել ի Յիշատակարանս ձեռագրաց իբրեւ կարեւորագոյն զտեղի գրութեան, յորմէ ընծայի աշխարհագրական տեղեկութիւն. եւ երբեմն մարթ է գտանել զայդ՝ թէ ոչ ի վերջն եւ ի բուն Յիշատակարանն, թերեւս ա՛յլ ուրեք, որպէս յաւարտ իւրաքանչիւր աւետարանաց։ Թուականքն թէ չիցեն քաջորոշք՝ զգուշութեամբ դիտելիք են, օրինակի վասն, ի համառօտ երկրորդ յիշատակարանի Բ աւետարանին, գրեալդ «Ի թվկնիս ՌՃԻ. ԽԶ. ին» սխալ է, այդպիսի բան ոչ լինի, զի առաջինն ՌՃԻ՝ նշանակէ զամն 1671. իսկ միւսն ԽԶ՝ 46 զի՞նչ է. արժան էր փոխանակ Խ տառի լինել կամ եւ կամ ի՚ որպէս թէ ՌՃԻ եւ Զ, որ լինի 1677, կամ որ նոյն է ՌՃԻ ի Զ. թէեւ այս եւս անսովոր։

Յուսամ թէ արժանաւոր յաղթանակաւ ընկալաւ զքեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, զոր եւ ողջունելով եւ քեզ կրկին քաջողջութիւն մաղթեմ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Շնորհ կալջիր Պր Պետր[ոս] Կիւրեղեան (որ ոչ գիտեմ ո՞վ է. զի դեռ չհարցի զՎեհ) վասն օրինակի պատկերաքանդակի Դամըքոր գեղջ. թերեւս յոյժ հնացեալ իցէ քանդակդ՝ այլ ոչ հին գործ երեւի ինձ. նշանաւորք են գլխանոցք Որդւոյն Աստուծոյ եւ Տիրամօրն. եթէ փակագիծն յահեկէ պատկերին եւ ի վերոյ գլխոյ տարտամ Տրդատայ ՌՄԷ թուական իցէ՝ 1758 նշանակէ, եւ յոյժ նոր։ Նաեւ միթր [75] լուսաւորչին չէ նշանակ հնութեան։ Այսպիսի՞ք իցեն եւ այլք ի հնութեանցն։ - Որպիսի՞ նիւթոց հանքս գտեալ եւ քննեալ իցէ տեսուչդ. ածո՞ւղ թէ երկաթ, թէ կապար, թէ այլ ինչ. եւ յո՛ր լերինս կամ ի գեօղս։

Եթէ չիցէ գրեալ քեզ ընկերակցիդ, Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արիստակիսի, ընկալ յինէն զողջոյնս նորա, եւ հատուսցէ ինձ։

1260.

* Սերովբէ Ալիշանին – Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 12 Մայիս 1883

Սիրելի եղբայր,

Յետ երկամսեայ լռութեանդ՝ բերանալուծի թուղթդ ընդունեցայ. չէի տարակուսել լռութեանդ պատճառին, զոր ամենայն սրտէ փա ­ փագիմ ցրուել եւ եթէ ոչ կարեմ՝ աղօթեմ քեզ զօրութիւն համբերութեան։ Հարկ է որ մեր հնացեալ հողեղէն ամանն ալ ճաթի [76]. բայց միայն թէ ի ձեռն ձեւացնողի նորին արարչագործի, որ գիտէ այլազգ վերակազմել զմանրեալն եւ զփշրեալ: Սակայն եւ ըստ առածին, թէ ճաթած ոմանք երկարագոյն դիմանան, եւ ըստ խոստմանդ՝ չյուսահատելու, վստահաբար պատսպարէ ծերութիւնդ ի կամս Աստուծոյ. շատ չհոգալով հաւաքմանցդ կարգաւորութեան, վասն զի ատոր համար Քեզմէ հաշիւ ուզող չկայ, միայն իբրեւ զբօսանք սրտադիւր՝ եթէ կարենաս զբաղիլ [77] ։ Բարւոք թուի ինձ ընտրութիւնդ ի գործակցութիւն Զարեհի Շիշմանեան [78] եւ ինձ սիրելի եւ հաւատարիմ անձին [79]. բայց ինչ որ յանուն իմ սահմաներ ես ի յիշատակ, մի՛ յանուն իմ, այլ յանուն վանացս գրէ, որ ապահով հօն հասնի եւ մնայ, եթէ ես, ինչպէս տարիքս պահանջէ, նախ քան զՔեզ մեկնիմ երթալ՝ ուր որ հարազատք մեր կանխեցին. եւ թէ այնպէս ըլլայ՝ զանոնք կարգէ յաղօթանուէր յիշելիս հոգւոց մերոց. իսկ եթէ նախախնամութիւնն այլ ազգ տնօրինէ մեր երկու մնացեալ եղբարցս կատարածը, մնա ­ ցողս ըլլայ աղօթող կանխողին։

Զայս ալ համարէ իմ կտակս, եւ առանց շատ մտածելու առ այժմ այս բանիս վրայ, աւելի եռանդեամբ նայէ Խաչիկին վրայ, համբուրէ եւ դարձուր զթուղթս. եւ այլն:

Հարազատդ՝
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1261.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 15 Մայիսի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդարեւ թերացեալ եմ յուղղագիր հեռագրին, եւ զանց արարեալ զկարեւոր նշանականդ. բայց ո՞ կարծէր (յիմ նմանեաց) թէ գտցի եւ այլ ոք Գրիգոր Ճելալ, բայց յայնմանէ զոր գտեալ էի ի դիւանս Վենետկոյ, եւ զոր ծանուցի քեզ. եթէ բժիշկդ այդ կոչի նոյնպէս Գրիգոր ՝ չունիմ ինչ ասել, իմ են վրիպանք. իսկ եթէ միայն Ճելալ է եւ ոչ Գրիգոր ՝ չունէր բնաւ իրաւունս բանալոյ զհեռագիրն։ Եղեալն եղեալ է. թէ եւ յանկարծուց, զի դու գրէիր յառաջնում աւուր ամսոյս՝ գրեթէ ստոյգ զի կարասցուք գնել զԱւետարանն 30 ոսկւոյ, մեք հեռագրեցաք ի 4 ամսոյս. հարկ է թէ յայն միջոց երից աւուրց սատանայ սպրդեալ է զճիրան իւր կամ զագի. իբրեւ առաջին յանձնառութիւն գրելոյ զայն՝ մեր թուի իրաւունք պահանջել ի տեառնէն, մանաւանդ եթէ եւ առ յիշատակ ինչ փափագէր թողուլ ի սուրբ տեղի, եւ ոչ ի թանգարան մանաւանդ թէ թաքստարան ղօղակատեալ Ղալաթիոյ։ Թուի թէ եւ դու ապահով էիր թէ չգուցեն այլ խնդրակք, վասն որոյ ոչ գնեցեր անդէն ի զիջանիլ գնոյն ի 50 ոսկւոյ յ՚30. ապա թէ ոչ եւ դու ըստ խրատուդ կայծակնաբար գործէիր։ - Այնպէս արա վասն Մախըրեան [80] Աւետարանին զորմէ գրեցի երկաւուրբք յառաջ, եթէ իսպառ վրիպեալ իցէ Ճանիկեանն [81], այնու գնով՝ յոր զիջեալ էր, կամ մերձաւորաւ. զի յայտ է թէ դարձեալ չկարեմք հազարաւոր ֆրանգս տալ առ հակառակելոյ խառնակիչ Խոր... ին։ Ի հարկէ ամենայն զգուշութեամբ հետաքննեա զ Մախըրեանն, առանց երեւելոյ, մինչեւ ստուգեսցի գոյութիւնն եւ ո՛ւրն։

Զարմանամ ընդ Նորայր (բազմօք իսկ զարմանալի) զի դեռ նոր ընթեռնու զՊարա­գայ Շնորհալւոյ, կամ նոր անդրադառնայ, եւ վկայութիւն բերէ զ Խուլ կամ Խլիկ շարա­կանէ ի ՌԾԹ (1610) թուականէ. ես ունիմ վկայութիւնս հնագոյնս 300 ամօք. Գրիգոր ոմն է մականուանեալն. Խլիկ, երիցագոյն քան զ՚ԺԴ դար, այլ հաւանօրէն ի կէս ԺԳ դարու։ Իսկ կոչեցեալն Առաքելցի եւ գրեալ ի ՊՀԵ [1426] թուականի, ոչ է Շարական այլ Մանրուսմունք, եւ ոչ ի ՊՀԵ [1426] այլ ի ՊՀԷ [1428], կարծեմ. մատեանդ առ Սաւայ Յոյն հնավաճառի էր, եւ գնեալ են թանգարանցիքդ, եւ դու ի հերու՝ առաքեալ էիր զպատճէն յիշատակարանին, բայց կանխաւ եւս իմ ընդօրինակեալ էր ի բնագրէն, մինչ առ Սաւայի կայր, եւ Սաւա բերեալ էր այսր ի Վենետիկ, եւ գրեալ է ոչ ի յ աշխարհս Յունաց այլ Հոնաց, որպէս կոչեն մերքս զ Ղրիմ։

Յեռանդն ձեռնադրեցան ի սարկաւագ երկու կէսքն Եղ[բայր] Եփրեմ [82] եւ Անանիա [83] ։ Կարծեմ յետ վաղուին ուղւոյ լինի Վեհ երթալ ի Հռոմ վասն քանի ինչ եօթնեակ աւուրց։

Զի՞նչ հաւաստիք իցեն յիշեալ կապերտին լինել յ Անւոյ. ամենայն ինչ հին արդ հռչակի յ Անւոյ լինել. եւ մարթ իսկ է թէ առեալ ուրուք կապերտ մի հնոտի ի թիկունս իւր՝ անցցէ ընդ Անի, եւ ահա Անեցի՞ եղեւ [84] ։

Երեկ ընկալայ լուր յ Ալեքսանդրապօլէ զի կործանեալ է հնութեամբ մի յաւերակ եկեղե[ցե]աց Մարմաշինու. ահա եւ մի գեղեցիկ արձան բարձաւ։

Շարունակութեամբ զատկական եւ Մայիսական աւուրց ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1262.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Մայիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վասն յանկարծահաս ջերմութեան օդոց՝ յետս եկաց Վեհ յառաջարկեալ ուղեւորութենէն ի Հռովմ, թողեալ յաշուն. վասն որոյ մի՛ հռչակեր զլուրս այս, թէ չիցէ հռչակեալ։

Եթէ չես գնեալ զնոտրագիր Նիւսացին ՝ մի՛ գներ, զի ունիմք մեք զբնագիրն յորմէ դա գաղափարեալ է, եւ որում իսկական է Յիշատակարանն զոր ընդօրինակեալ էիր, եւ զոր ես 30 կամ 40 ամօք յառաջ ընդօրինակեալ եմ յիմում հաւաքման։ Իսկ հին յիշատակարանք թարգմանութեամբ գրոցն ( Ստեփանոսի Սիւնեցւոյ եւ Դաւթի Հիւպատի, գտանին յամենայն օրինակս գրոցն։ Օրինակ Խասգիւղեցւոյդ ՝ բաց ի սխալագրութեանցն չունի այլ ինչ առաւելութիւն։

Ճանկեցա՞ւ իսպառ յօտարաց Ճանիկեան Աւետարանն [85], եւ այլո՞ւմ ակն կալցուք։ Դու ողջ լեր, ողջունելով հանդերձ այլովք եւ զհարազատն իմ, որ թուի տակաւին ոչ քաջ ապաքինեալ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1263.

Կարապետ Եզեանին [86] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 19 Մայիս 1883

Մեծարգոյ Տէր,

Թղթովդ որ յ՚12 ամսոյս ընկալայ եւ զմուրհակ 4846 ֆրանգաց, եռամսեայ հատուցման պայմանաւ. երկրորդում զշնորհակալիսս, եւ յուսամ թէ գործն (որոյ արդ յառաջէ փորագրութիւն պատկերաց) գոհացուսցէ զԲարերարսն։

Յետ սակաւ աւուրց, առաքեսցի եւ չորրորդ արկղ յանուն Ձեր, կրելով զամենայն նշանակեալսն առ ի Ձէնջ գրեանս, որով եւ մեք լիցուք հաղորդակիցք բարերար կամացդ։

Առ ապահովութիւն, միանգամայն եւ առ ի գիտել թէ յորքան աւուրս ժամանիցեն արկեղքն, փափագէի զի երկտողիւ կամ բաց թղթեկաւ թղթատարի ծանուցանէիք թէ յայսմ աւուր հասին արկեղքն, անթերի գրենով՝ ըստ ցանկիցն։

Փափագանօք բարգաւաճանացդ՝ մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1264.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 22 Մայիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զարմացաք կամ սոսկացաք ընդ բացումն նամականւոյն յանձնելոյ առ պատանիսն դարձաւորս։ Ոչ յիշեմ առ ոյս գրեալ էի ի ծրարին զոր ետու առ Վեհ, եւ նա յիւրումն ծրարեալ՝ փոխանակ ի նմին աւուր (շաբաթու) առաքելոյ թղթատարաւ, յերկրորդումն աւուր տուեալ է յանձնել առ պատանիսդ։ Իսկ առանձին եւ բաց ծրարիւ տուեալ էի ես յանձնել նոցա՝ որպէս յիշեմ երկուս թուղթս, զմին առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա վերագրեալ, զմիւս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, եւ կարծեմ զայս տուեալ ես առ Պ[ատուական] Հ[այր] Ներսէս, առ որ չէր բնաւ գրեալ ի մօտ ժամանակս։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս առաքեալ էր կաղին եւ լուբիա, եւն., եւ զայսմանէ գրեալ էի, եւ զմանկանէ զոր եպիսկոպոս Էջմիածնականաց Տրապիզոն ի կամէր առաքել ի վարժարանս մեր։

Ընկալայ զերեսին ծրդած [87] ծրարս եկեալս ի Կարնոյ ի ձեռն Սեդրաքայ ։ Ընդդէմ Արշակիդ որ ջանայ շորթել զԱւետարանն այն՝ կանգնելի է Վաղարշակ մի. դիպողագոյն առ այս չմարթի քան զտէր աւետարանին յիշեցուցանելով զի նախ մեզ առաջարկեցաւ, եւ համարէաք իբրեւ յիշատակ եւս ունել զայն ի վանս մեր։

Ընկալայ եւ զ Չաքըրեանին տեղեկութիւնս. շնորհ ունելի է կամացն յօժարութեան, այլ ոչ բանիցն. զի առաւել շփոթեն քան շինեն. զի մինչ ես խնդրեմ տեղի մի Բերդուս, կամ Ենիճէ գալէ, նա՝ ոչ մի այլ բազումս ասէ նոյնանուանս, եւ իսպառ անծանօթանայ տեղին, նոյնպէս ասէ վասն Անտրուն տեղւոյ (Անտառ ստուգաբանելով) եւ թէ մէկ գիւղ չէ այլ քանի մի գիւղեր. - (օրհնեա՜լ մարդ, ես քեզմէ ո՞ւր տեղ, ո՛ր կողմ, որ քաղաքի կամ աւանի մօտ ըլլալը կ՚ուզեմ իմանալ, եւ ոչ ստուգաբանութիւն)։ Նոյնպէս ասէ եւ զայլոց՝ թէ պարտ էր ծանուցանել յո՞ր կողմն լինելն՝ զի ըստ այնմ տացէ ծանօթս։ - Եթէ գիտէի ես զկողմն՝ միթէ հարցանէի՞ քեզ։

Ի վերայ այսր ամենայնի դարձեալ շնորհ ունիմ նմա, եւ առաւել քեզ, զի շատ աշխատ արարի։

Ի լռութենէն իսկ իմանամ զհիւանդութիւն հարազատիս. կոչիցէ՞ արդեօք բժիշկ, թէ միայն բժշկարանաւն վարիցի. զառաջինն ազդեմ նմա ողջունիւս. բայց մի՛ յիշեր զբժշկարանն՝ զի տհաճի։

Ի քաղաքիս Մկըր Տիւզ՝ Սափիրաւն։

Մերայինք (նորընծայք) գնացին այսօր ի գիւղ, ի Ֆիեսսոյ. նովին դիտմամբ եւ դու ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1265.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 26 Մայիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Տակաւ զգամ զվնաս բացման թղթոցս յանզգոյշ ձեռաց, եւ զշփոթս ինչ ծագեալս։ - Ի ծրարին զոր յանուն քո վերագրեալ յանձնեալ էի առ Վեհ դնել յիւրն ծրար հասարակաց, գոյր իմ եւ թուղթ մի առ Նորատունկեան Գաբրիէլ էֆէնտի [88]. արդեօք բացեա՞լ էին եւ զայն թուղթ, կամ անհետ արարեալ, զի չասէիր ինչ զայսմանէ ի յիշելդ զայլս։

Եթէ գտցի առ քեզ Շիրակ ի պահեստի կամ ի թաքստի, քովին զգուշութեամբ տուր օրինակ մի առ մերս Պ[ատուական] Հ[այր] Ներսէս, զի խնդրէ փափագանօք։

Հոլասեանք պապակեալք օր աւուր մնան պատասխանոյ ի Սոփեայ [89] ։

Լրագիրք տեղւոյդ պէսպէս գրեցին զըմբշամարտից, եւ ոչ գիտացաք ստոյգ, յաղթեա՞ց Սիմոն Հերակլեայ, թէ պարտեցաւ։ Ազգային հետաքրքրութիւն։

Շնորհիւ ամսեանս ողջ լինել մաղթեմ սիրելւոյդ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1266.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 29 Մայիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ ապահովելոյ զ Ճանիկեան ն աւետարան [90], յայտ է թէ ոչ խորհիմ գնոյ ստանալ զՄաքրեանն. եւ մի՛ լինիր զհետ այսորիկ, բայց եթէ յոյժ անծանօթաբար, առ ի գիտել միայն թէ ո՞ւր գտցի. այլ եթէ եւ այս կասկած ինչ ումեք տայցէ, բնաւ մի՛ հետազօտիր. մարթ է ինձ ուղղակի գրել առ Արթին Գարեգին Տատեան [91]. ծանո միայն զհասցէ սորա։

Մինչ Մարի Հոլաս [92] ի Բրակա էր՝ լսէի ի քերցն թէ յաճախ գրէ զի դողդոջեն ձեռքն եւ չկարէ իսկ գրել անընդոստ, եւ խորհուրդ հարցանէր ի հեռուստ զ Չինի բժիշկ Վենետկոյ. եւ ի դարձին եւս լուայ ի նմանէ զի դեռ ոչ է բուժեալ. եւ պատճառ զցրտութիւն եւ զխոնաւութիւն տեղւոյն՝ ուր գտանէր ասէ։

Յանագանեալ ժամու գրեմ հապճեպով, եւ այս միայն վասն խնդրոյ Հոլասեանց, զի մի՛ յապաղեսցէ Սոֆի [93] ՝ թէ կամի ողորմիլ նոցա։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1267.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Յունիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւուրբք յառաջ գրելով շտապաւ, մոռացայ պատասխանել եւ միոյ հարցմանդ՝ ի դիմաց ուրումն, վասն Եմմայի [94] ։ Սա յօժար է ի պսակումն, այլ փեսայացուն նաւապետն (կարծեմ Քաֆֆիէրի կոչեցեալ) որ ստէպ գայ ի Կ. Պօլիս, հիւանդացեալ եւ նիհարացեալ՝ թուի յետս թողուլ, եւ ոչինչ ասել զխնդրոյն՝ ի գրելն առ Եմմա, ըստ բանից սորա. Տէր Պետրոս Հոլաս տեսեալ է զնա ի քաղաքիդ եւ խօսեցեալ, գուցէ աւելի ինչ գիտիցէ, եւ մարթ է հարցանել զնա։

Եղ[բայր] Անտոն վասն հնգեցուն երկաթուղի-թղթոցն յուսայր իբր 2600 Ֆր[անգ] իսկ քո ասելդ հազիւ իբր 300, տարակոյս էած, մէն մի ի հնգեցուն 300, որպէս հաւանական թուի, թէ հնգեքին միանգամայն 300։ Խոստացեալ էր նա տալ 700 ֆր[անգ] ի գին աւետարանին, ոչ գիտեմ թէ տացէ եւ զյաւելուածն, բայց եթէ յաջողեսցիս շահաւորապէս վաճառել զշահաթղթեանդ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1268.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 յունիսի 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Նախ մաղթեմ քեզ ի Ս. Լուսաւորիչն՝ զորոյ մեք կատարեմք այսօր զտօն փառաւորութեան, շնորհս եւ օգնութիւն՝ ըստ սրտի քում, եւ յետ գրութեան մասին միոյ թղթոցս՝ մնայ ինձ, շնորհիւ Տեառն, պատարագել հանդիսապէս, զի գալոց են եւ աշակերտք Մուր[ատ-Ռափ[այէլեան] վարժարանի ՝ սպասաւորել, փոխանակ նորընծայից որ ի գեղջ. եւ տարէդարձ իսկ է այսօր իմ առաջին պատարագ մատուցանելոյս. վասն որոյ եւ առաջադրեմ անարժանութեամբս յիշել եւ զքեզ առաջի ամենարժեայ Պատարագելոյն։ Յայս սակս եւ ասացից համառօտիւ, զի ի նշանակեալ աւուրն՝ զոր յիշէք եղեւ Ժողով եւ բան վասն քո. Վեհ վստահացոյց զմեզ՝ զի արդէն գրեալ է քեզ պարզապէս, զի թէ ոչ կարիցես ժուժալ առ տկարութեան մինչեւ ցվերջ Հոկտեմբ[երի], որպէս երբեմն գրէիր, եւ նեղիցէ զքեզ յոյժ տկարութիւնդ՝ յանձնեա վաղվաղակի զգործդ ի Մեծաւոր քաղաքիդ եւ զերծո զանձնդ, այլոց թողլով զհոգալն։ Թերեւս յայնժամ չէր ընկալեալ քո զթուղթն, զոր համարէի թէ կրկնելոց էր Վեհ յետ այսր Ժողովոյ, վասն որոյ չյաւելի ես յինէն կողմանէ։ Ոչ յիշեմ, այլ համարիմ թէ գրեալ իցէ Վեհ եւ առ Մեծաւորն։ Յետ՝ երբ եւ է՝ զերծանելոյ քո ի պաշտամանցդ, ո՞ փոխանակելոց իցէ, այն չեւ եւս է յայտ, եւ ասաց Վեհ յետ դարձին ի գեղջէ տնօրինել վասն այնր, առ այժմ յապահովեալ զքեզ՝ ըստ վերոյգրելոցս։

Նախընթաց թղթովդ հարցեալ էիր զհարսանեաց Եմմայ [95]. յետ աւուրց լուայ զի փեսայացուն գրեալ է առ մայր սորա հրաժարական վասն վտանգաւոր կամ անբուժելի համարեալ հիւանդութեանն, որում թուի թէ՝ չկամի եւ դարման տանել՝ հանգստեամբ, թողլով զնաւարկութիւնն։ Մարթ է գուշակել զտրտմութիւն պատրաստելոյն ի հարսնութիւն եւ զանսուաղ միայնութիւն։ Այլ ազգ անսուաղութեամբ տագնապին եւ այլքն, յերեսաց պարտատեարց. եւ յայսմ իսկ առաւօտու՝ մինչչեւ ձեռն յայս գիր արկեալ՝ հարկ եղեւ գրել նոցա դարձուցանելով յետս զմուրհակ հացավաճառին՝ զոր առաքեալ էին ինձ ի ցոյց 200 ֆր[անգ] պարտուց, զոր պահանջէր ց՚2 ժամ այսր աւուր (9 յունիս) իբրու զի եւ ինքն ունէր հատուցանել. եւ խնդրէին յինէն 50 ֆր[անգ] իբր փոխ, խոստմամբ հատուցանելոյ (ե՞րբ). եւ գիտեմ զի երբեմն անսուաղ իսկ երթան ի քուն. եւ սովորական կերակուր նոցա է ապուր սոսկ ջրով։ Ես զի ոչ ունէի եւ ոչ կարէի առաքել զոր խնդրէին՝ առաքեցի որչափ կարացի յողորմութեանց հին եւ նոր մուրացածոյ։ Եթէ Սոֆի [96], որպէս թուի, կամիցի օգնել ինչ, փութասցի, եւ այն եւս լիցի ի նպաստ անդորրու մօր իւրոյ հիւանդի, կրկին գործս ողորմութեան առնելով։

Զլրագիրսն Հայրենիս եւն., արարից ըստ թելադրութեանդ, տալով եւ այլոց ընթերցումն։ Մշակ [97] առաքեաց եւ մեզ ծանուցագիր դադարման հրատարակութեան, բայց դեռ երեկ եւս եհաս թիւ մի 15 (27) Մայիսի։

Եթէ արկղն առաքելի տակաւին բաց է՝ դիր ի նմա եւ զմատեանս զայս նշանակեալ ի թղթեկիս. ապա թէ ոչ՝ ուրոյն առաքեա՝ երբ եւ որպէս յաջողիցի։ Եւ ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Խնդրեմ ըստ կարի յապահ[ով]ի առաքել զծրարեալս ի սմին թուղթ առ Պաղտասարեանն ի Կեսարիա. որ գրէ ոչ ընկալեալ զպատասխանի նախընթաց թղթոյ իւրոյ, որում ես պատասխանեալ էի ի 14 Հոկտեմբերի, եւ չէ հասեալ ի ձեռս նորա։ Թերեւս յետ ամսոյ բերցէ ոք (ի սորայոց) մուրհակ մի զիմ՝ խնդրել ի Գրասենեկէդ 2 Տելեմաք նորատիպ (Գեր[ապայծառ] Եդուարդայ) [98] եւ տաջիք ըստ վկայութեան մուրհակիս։

Աւարտեցի զվերոյգրեալքս, եւ ապա մատուցի զՊատարագն ի պատիւ անուանա­տուիդ սրբոյ, եւ յիշեցի որպէս խոստացայ, Տէր լուիցէ, մանաւանդ արժանաւորացն քան զիս։

1269.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 10 յունիս 1883

Աստուածապատիւ Տէր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ գրով հարցեալ է զղթատուն քաղաքիս՝ թէ հասեա՞լ իցէ թուղթ մի իւր ուղղեալ առ Վեհդ յ՚30 Մայիսի. ոչ յիշէ թղթաբաշխն. եւ Վիջենցոյ ասէ կարծեօք առաքեալ առ Վեհդ թուղթ մի հասեալ ի Հռովմէ ։

Համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1270.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 16 յունիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արկղն չեհաս տակաւին ի Դրեստէ. եւ ի հասանելն՝ արարից ըստ թելադրութեանդ. բայց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս ի գեղջ կայ. հարկ է ի ձեռն այլոյ հանել. Ժան ՝ որդի հին վերատեսչի Լազարէթին [99] ՝ մի ի գլխաւորաց մաքսատանն է, եւ դիւրէ մեզ։ Յապահովի պահեմ եւ զմատեանսդ ցդարձ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ. եւս առաւել զԱւետարանն 1000 ֆրանգեան, զոր չհանցուք ի վանաց եւ ի ձեռաց։

Եղ[բայր] Անտոն եւս ի բաց կայ ի փոքրն Լիտոյ, ի դարձին ծանուցից զհաշիւ անշահ շահաթղթոցն։

Զիա՞րդ կայ Տէր Պետրոս մեծաւոր վրացի միանձանց. գուցե՞ն առ նմին եւ այլ վրացիք։ Ոմն ի գիտնական եւ յազնիւ փռանկաց (Ռիան կոմս) առաքեաց ինձ վրացերէն գրուած մի, առ ի թարգմանել կամ քաղել զիմաստ մասին միոյ, եւ կարծեմ մերքս ոչ լիցին բաւական առ այս. խորհիմ առաքել այդր։ Երախտաւոր է ինձ խնդրողն, եւ ստէպ առաքէ գրքոյկս հետաքննելիս ինձ զընկերութեանն Société de l’Orient Latin, որոյ մեծ շարժիչ եւ գոր­ծիչ է. եւ ճարտարեաց տալ բերել յ Էջմիածնէ Ձեռագիր մի ի Բեդրսպուրկ եւ գաղա­փարել գրուած մի՝ ոչ երկայն, եւ առաքեաց ինձ զպատճէնն։ Յուսայր երբեմն եւ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ի ձեռն ուրուք տալ անդ գաղափարել զՅիշատակարանս ինչ։

Յանգղիարէն թերթ օրագրին զոր առաքեցեր ընդ Հայրենիս, գոյր հատուած մի եւ Զ Երուսաղեմի պարտուց. ասէ 500, 000 ոսկւոյ հնութիւնս ունել մեծի վանացն Երու­սաղեմի. նոյնքան եւս արժել վանացն! որպիսի՜ գանձք գրաւորք եւ անգիրք կալցեն ի թաքստեան։ Իցե՞ն արդեօք նմանիք եւ ի գանձատան Սսոյ ՝ որ արդ նորոգի, ըստ այլում հատուածի լրագրիդ։ Վասն որոյ եւ առաքեալ էիր զայն։

Ողջ լեր. յուսամ թէ մեղմացաւ տօթ տեղւոյդ, որպէս եւ աստ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1271.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 19 յունիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արկղն՝ որպէս փակեալ եւ բեւեռեալ էիր՝ նոյնպէս փակ եւ անբռնազբօս երեկ եմուտ ի սենեակ իմ, անմաքս, ըստ նախագրեալ բարեկամութեան Ժեհանի։ Բացեալ եւ բաղդատեալ ընդ առաքելոյ ցուցակիդ՝ գտի անթերի, եւ հասուցի առ ամենեսին զիւրեանցն պատշաճ, եւ զմասն Վեհին ետու դնել ի սենեակ նորին. եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլին այսօր տարան վարժարանեայք հրաւիրեալք ի նմանէ՝ ի Գադրոն [100] ՝ նոր կալուած Մուրատեան վարժարանի։ Միայն զերկու ծրար նոր ձեռագրաց անուանեալն պահեմ վասն Եղ[բայր] Յովսեփայ ՝ վաճառել Չըֆտի։

Աւետարանն երբեմն Ճանիկեան [101], զոր իբր 57 ամօք բաղդատեալ էին մերայինք՝ արդ առընթեր գրասեղանոյս կայ յորում գրեմս, եւ ջանայի ընթեռնուլ զեղծաջինջ յիշատակարանսն ինչ. աւա՜ղ է, զի ձեռն նախանձոտ քերեալ է զհին հայ գրուածն որ առ գլխով կարմրազգեստ պատկերին, որ է անշուշտ գրել տուողն Յովհաննէս պռոտոս­պա­տար եւ պռոքսիմոս, զի եւ ի ձեռին ունի զպատկեր գրոցն որպէս սովորութիւն է տալ ի ձեռս եկեղեցի շինողաց կամ գիրս ինչ մեծ գրել տուողաց՝ զնոցին զպատկեր։ Գրել տուողդ այդ է իբրեւ տեղակալ կամ երկրորդ Թոդորակնի կուսակալի Ադրիանուպօլսի, ըստ յիշատակարանին, քննեալ ի պատմութեան գտի համանուն պատրիկ զուգաժամանակ (ի 1000 ամի), կողմնակալ կարգեալ Փիլիպպուպօլսոյ, եւ վասն ծերութեանն հրաժարեալ։ Երկայնութեամբն իբր 5 կամ 6 հարիւրորդամեդր կարճէ սա քան զ Տրապիզոնեանն Աւետարան, լայնութեամբ 3 կամ 4, թանձրութեամբ նուազագոյն եւս։ Ըստ յայտնի թուականաւ հնութեան գ [երրորդ] է սա ի մերս. ա [առաջին] գոլով Մլքէին. բ [երկրորդ] փոքր աւետարան մի բերեալ ի † [հանգուցելոյ] Հ[օր] Ներսիսէ [102], որոյ թուական է ՆԾ [103] ։

Ծանեայ ի գրութենէ հարազատիս զի միւս եւս աւետարան բերեալ են քեզ պահանջելով 8 ոսկի, եւ քո տուեալ է մինչեւ 5 ոսկի. արդարեւ ծանր է մեզ տալ այնչափ՝ թէ չունիցի մատեանն առանձինն իմն շնորհ. բայց մարթ էր եւ առնուլ՝ յուսով վաճառելոյ շահուք ինչ. զ Ճանիկեանն խնդրէին գրապետք Պեռլինոյ ՝ ի ձեռն Սախաւ ի. եւ յօժարէին տալ 1500 ֆր[անգ] գուցէ եւ աւելի. եւ խնդրեաց եւս յինէն Սախաւ ՝ հայթայթել նոցա Հայ Ձեռագիրս՝ ըստ կարի ընտիրս։ Գրեցի առ նա՝ զի ծանուսցէ զխնդիրն եւ առ հիւպատն Բրուսիոյ ի Կ. Պօլիս, զի յանձուկ ժամու՝ յորժամ տէր գրոցն փութով մեկնելոց իցէ ի քաղաքէդ (որպէս երբեմն Ներսիսեան ն) տարցին առ նա մատեանք զորս չկարեմք մեք գնել. քանզի կամէր Սախաւ ՝ ըստ օրինաց գրատան իւրեանց, նախ տեսանել անդ զմատեանսն. եւ զծախս ճանապարհի առաքելոց անդր եւ յետս դարձուցանելոյ՝ գրատուն նոցա հատուցանէ։

Այսչափ ի գիտութիւն քեզ, որ առանց պարաւանդելոյ արասցես որպէս ինչ թուի քեզ ի ժամուն։ Միայն ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1272.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 յունիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գրեալդ յ՚17 ամսոյս ի Կիւրակէի՝ յաւուր չորեքշաբաթի եհաս ի ձեռս իմ. ցարդ անօրինակ երագութեամբ։

Զարմանամ ընդ գրեալդ վասն խնդրոյ անձինդ, այսինքն ընդ տարբերութիւն իմոյ գրութեանս կամ ընդ բան Վեհին, զոր ասաց ի ժողովիս եւ ընդ գրած նորա առ քեզ, որպէս ասես, թուի թէ այն թուղթ նորա՝ ոչ գիտեմ որո՞վ թուականաւ, չիցէ հասեալ առ քեզ։ Որ զինչ եւ է՝ ի դառնալ նորա ի գեղջէ՝ յետ երկաւուր, յիշեցուցից եւ խօսեցայց. ոչ խոստանալով այժմէն զգումարումն Ժողովոյ, զի այս երբեմն դժուարանայ վասն զբաղման գործակալի Մուր[ատեան] վարժարան ի։ Սակայն եւ առանց այնր մարթ է գրել քեզ, զքո առնելին, զի այս արդէն սահմանեալ էր ըստ նախընթաց գրութեանս. եւ զայս շատ համարեա առ այժմ. ի հարկէ ի միջոցի երկուց գիւղագնացութեանց սահմանեսցի յաջորդ քո. եւ ոչ կարեմք ստիպել զի ի միջոցի 15 աւուրց սահմանեսցի այս. մինչ ոչ յընտրութենէ կամ ի ներկայաբար գտանելոյ նորա առ քեզ՝ կախիցի ազատութիւն քո։ Հաւանիմ եւ ես՝ ըստ ըղձից քոց, զի առօրին առժամայն հասանէր ոք քեզ ի թիկունս եւ ի փոխանակ, եւ անդորր սրտիւ յանձնէիր նմա զամենայն. այլ թէ այսմ ոչ լիցի հնար, արասցես ըստ այնմ՝ զոր ասացի գրել քեզ Վեհի, եւ զոր տաց երկրորդել։

Եհաս յակնկալեալ աւուրն (ուրբաթու) Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ, յանձնեաց զաւանդսն, ընդ որս եւ զԳիրս Իզմիրլեան Եպիսկոպոսին [104] ։

Ըստ թելադրութեանդ խօսեցայց առ Հոլասեանս. արդէն ասէի ցնոսա, թէ միակ նեցուկ եւ հոգացող իւրեանց պարտ է համարել զ Տէր Պետրոս իւրեանց, որ եւ, ասեն, առաքէ ի հասից պատարագաց իւրոց եւ յորոց կարէ՝ ամսոյ ամսոյ ինչ ինչ, ի լնուլ զկարասն ծակ։

Ծանուցի առ Եղ[բայր] Անտոն զերկաթուղեաց արժէթղթոցն. ընդ որ ի հարկէ տհաճի եղկելին, մինչ յուսայր աւելի քան զ՚3000 ֆր[անգ] ընդունել, եւ հաւանէր տալ 700 վասն Աւետարանին, արդ ոչ միայն վրէպ ել ի յուսոյն, այլ յաւելու եւ խնդիր 300 վերադրաց, զոր ամաչեմ եւս խնդրել ի նմանէ, այլ ի դժուարելն՝ լնուլ ի հասից ուստեք վանացս։ Գրեցի առ Եզոֆ [105] վասն պատրաստեալ մասին տեղագրութեանս, առանց ասելոյ զանուն աշխարհին, եւ նա գործակցութեամբ բարեկամացն ի նպաստ գործոյս կամ վանացս՝ գնեաց բազմաթիւ գրեան 3000 եւ աւելի ֆրանգաց. յոր յաւելցի եւ ձրիատուր ինչ. լսեմ թէ եւ այդր ի Պօլիս լինի հանգանակութիւն ինչ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ընթեռնլով զգիրս Իզմիրլեան Եպիսկոպոսին ծանեայ զի յամին 1872 տպա­գրեալ է ի Կ. Պօլիս տետրակ մի թուրք լեզուաւ, այսու մակագրաւ Կիլիկիանըն էսրարը վէ սէֆալէթի. Պիր Ատանալը Հայ երիտասարդ. եթէ գտցի տակաւին՝ խնդրեմ ստանալ.

1273.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 30 յունիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ժամանեաց երեկ Աւետիսն Կարնեցի, եւ ընկալայ զօրագիրսն, զՅայսմաւուրքն եւ զտուփն. ընկալան անշուշտ եւ այլք զիւրեանցն՝ ըստ ցուցակիդ, զոր եւ տեսի ի ձեռս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգնի ։

Ընկալան եւ Հոլասեանք բազում շնորհակալութեամբ եւ խնդութեամբ զտուրս Սոփեայ [106]. աղօթեսցեն վասն միջնորդարար առաքողին։

Առ առաջարկութեան Եազըճեանին յիշեցուցանեմ զի մի է քսակ մեր. բ) զի առակ է թէ եկեղեցի եկեղեցւոյ չառաքէ գանձանակ. մեք իսկ ունիմք թանգարան, եւն. եւն. գ) որ ինչ արարին վերակացուք Ազգային Մատենադարան ի նոցա ի կամելն մեր ընդօրինակել զՅիշատակարանս Ձեռագրաց։ Եթէ այդպէս ամրափակ պահեն եւ զլանան ցուցանել զհաւաքածոյն իւրեանց՝ ո՞ւմ գանձեն։

Թերեւս իմ յանցանք էին եւ ոչ նախատեսութիւն՝ զի սպրդեցաւ ինչ յառաջին թերթ «Բազմավիպի»՝ որ կարէր շօշափել զդիւրազգածութիւն Պետութեանն. զգուշացայց եւ ես իմովսանն չթողուլ այնպիսի ինչ յայսմ հետէ, բայց անվնաս ազգային ծանօթութիւնս, որպիսի են սովն Տիգրանակերտի, հեղեղն Կ. Պօլսի, եւն. ։

Խօսեցայ ընդ Վեհի վասն քո. եցոյց ինձ զթուղթն զոր գրեալ է ի 14 ապրիլի, յորում եւ ասէ յայտնապէս թէ յանագանել գալստեան յաջորդիդ, եւ ի նեղիլդ՝ յանձնեսցես ի Մեծաւոր տեղւոյդ զգործսդ՝ եւ լիցիս ազատ. վասն որոյ մի՛ տանջեր զխորհուրդս քո եւ զսիրտ. յանձն արա ի կամս Աստուծոյ եւ ի գրուած Վեհին. զի թէ եւ թերութիւն ինչ երեւիցի կամ լիցի՝ այն ոչ ի քէն է եւ ոչ ի կամաց վերոց։ Կարծեմ յառաջիկայ եօթնեկիս գումարի Ժողով, զի ազդ արարեալ է Վեհ առ Գործակալս՝ գալ. համարիմ թէ լիցին եւ վասն այսր խնդրոյ բանք։

Ընթերցայ գրեաթէ ծայր ի ծայր զգիրս Իզմիրլեան Մատթ[էոս] Եպիսկոպոսի [107], յէջ 288 յիշէ եւ ընդօրինակէ հատուած մի յիմ Ներս[էս] Շնորհալւոյ, եւ ասէ. «Պատրաստ եմ առ այս Հ[այր] Ղեւոնդ Ալիշան ին պատասխանը լսել»ն։ Ես ոչ կամիմ թղթով խօսել, այլ թէ գուցէ քեզ պատեհ եւ պատշաճութիւն, կամ այլոյ՝ թէ ունիցի ոք ծանօթութիւն ընդ նմա, կամէի ասել նմա, ա) եւ տալ իրաւունս զի սխալմամբ եդեալ եմ զանուն Կաթողիկոսին Գէորգ ի ժամանակս Գագկայ Արծր[ունւոյ] թագաւորի. եւ այն ըստ գրութեան դիւանաց Աղթամարայ. բ) վասն կարծեաց կաթողիկոսութեան Աղթամարեայց յառաջ քան զ Թոռնիկեանն Դաւիթ, այսինքն անդստին ի Ժ դարէ եւ ոչ յ՚ԺԲ, պարտ էր Իզմիրլեանին 4 տող ի վերոյ սկսանել զընթերցուած եւ զտպագրութիւն բանից իմոց, յորում եւ լուծումն էր կարծեաց իմոց եւ նորա խնդրեալ պատասխանին։ Յետ այսորիկ կամէի յայտնել զի հաճեցայ ընդ գրուած նորա, եւ առ յիշատակէ տայի Շիրակ մի, ակնկալութեամբ ընդունելոյ ի նմանէ առ ընդօրինակել զ Պատմութիւն Կաթողիկոսաց Սսոյ, զարարեալն յ Եփրեմայ Կաթողիկոսէ [108] այնր աթոռոյ։ Թերեւս լիցի պիտանի վասն Տեղագրութեանս։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1274.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 4 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Երեկ յերեկոյի ընկալեալ զթուղթդ՝ ահա փութամ ըստ խնդրոյդ՝ պատասխանել։

Աւանդեցի առ Պ[ատուական] Հ[այր] Արիստակէս ընդ նամակիդ եւ զծրար թարգմանութեանցդ։

Խնդամ ընդ յաջողութիւն հրամանի ուղեւորութեանդ, եւ մաղթեմ զճանապարհին եւ որ ի դէմ եդեալ տեղիդ, ուր՝ նախ յանձն առնեմ աղօթել եւ վասն իմ առ Տիրամայրն պաշտեցեալ, որ լուեալ է բազում անգամ հայերէն աղօթս, չգիտեմ արդ ո՛րչափ։ Իսկ այլ ինչ ոչ յանձնեմ, զի կարծեմ գրեալ եմ այլ անգամ. այսինքն հետազօտել զՁեռագիրս՝ զոր Ստեփանոս Ռոշքեան Կամենիցացի հեղինակ ծանօթ բառագրոցն՝ հաւաքեալ կամ գտեալ է ուրեք. եւ ցարդ անծանօթ մնայ թէ ո՞ւր գնացին կամ զի՛ եղեն։ Եթէ գուցեն ի քաղաքին ո՛ր եւ է գրատունք՝ խնդրել եւ ի նոսին։ - Թէ գուցեն գիտակք՝ առնուլ ծանօթութիւն եւ զյիշեալ հեղինակէդ, այսինքն զ Ստեփանոս Վարդապետէ Ռոշքեան. զի արժանի է ծանօթանալոյ կենսագրութեան։ - Աւելի քան զայսոսիկ՝ զնուաղեալ աչս իմ յաւելում ի քրովբէական աչս քո, եւ վստահանամ զի լաւ քան զիս քննեսցես եւ տեսցես։ Բարի՜ ուղեւորութիւն [109] ։

Տաւրիացիքդ տեսանեմ զի տնտղկոտք են. ահա եւ Պապայեան ն [110] խոստացեալ էր ինչ լուսագրել, եւ մնայ ի խաւարի, որպէս զիս։

Թէ առաջարկութիւնդ՝ ըստ խոստմանց Տփղեցեաց՝ յաջողեսցի գոհ եղէց, յայն սակս մանաւանդ՝ զի մի՛ ճնշեցից զՄիաբանութիւնս ընդ ծախուք, եւ յաջողեսցի ըստ ըղձիցս տալ նակարազարդ պատկերս ինչ յօրինել ըստ Ձեռագրաց մերոց. քանզի անծանօթ են այժմու հանգամանք տեղեաց եւ վանորէից՝ զորս տեղագրեալ եմ, կամիմ գէթ պատկերօք եւ գրուածովք ի նոսին երբեմն Ձեռագիր մատենից՝ կենդանացուցանել զվայրսն ամայացեալս, եւ զերբեմն բնակեալսն ի նոսին։

Ընդունելի եղեւ առաջարկ Գայիանեանց վարժարանին [111]. կանխիկ վճարմամբ գումարին, որպէս եւ խոստանան, զի մարթ լիցի ձեռն արկանել ի կազմ գրենոյն. առ որ՝ թէ կամին փութով՝ հարկ է զի փոխանակագիրն (եթէ փոխանակագիր առաքեն) մի՛ լիցի երկարժամանակեայ պայմանաւ, այլ սակաւ աւուրց. գիտասցեն եւ զայս, զի արդ յ Իտալիա գրեաթէ բարձաւ թղթեայ դրամն կամ հաւասարեցաւ ընդ ոսկւոյ եւ արծաթոյ, վասն որոյ եւ վարկ ռուբլեացդ (թղթեայց) նուաստացաւ։ Ցուցցեն եւ զճանապարհն կամ զեղանակ առաքման արկեղաց գրոցն, ի Փոթի՞ թէ այլուր, եւ առ ո՞. յայտ է թէ ինքեանք վճարեն զծախս ճանապարհին։

Աւուրբք յառաջ եհաս Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ ի Շիրակայ ՝ երկոքումբք մանկամբք ի նորընծայութիւն. եւ երեկ՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ ի Հռովմ այ։ Վերադարձաւ եւ Աւետիս թոռնեայն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայ ի Կարնոյ, ուր առաքեալ էր վասն հիւանդութեանն։

Կրկին մաղթանօք քաջողջութեանդ եւ բարւոյ առաջադրութեանդ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1275.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ուրախ եղէ ընդ տեսաւորութիւնդ ընդ Չամուրճեան ի, զոր մեծարեմ, մի ի նահապետաց բանասիրաց մերոց է, կարծեմ անցեալ զ80 ամենիւք, թէ ոչ եւ 90, զի գտանին առ մեզ թուղթք ինչ նորա գրեալք իբրեւ 60 ամօք յառաջ. թերեւս ի խռան անդ թղթոց իւրոց գտցին եւ այլ յիշատակարանք։

Զարմանամ եւ ես ընդ երկիւղ Եսայեայ պատրիարքի [112] ի հրատարակել զցուցակ Ձեռագրաց Երուսաղեմի. լուսաւորագոյն ոք համարէի զնա, այլ թուի առաւել արուեստիւ լուսագրիչ. կարծեմ յետ Էջմիածնի ճոխագոյն զգրանոց տեղւոյն եւ առաւել քան զմերս. քանի՞ արդեօք գանձք թաքուցեալք անդ, եւ ո՛րքան յիշատակարանք պիտանիք ի ծանօթութիւն տեղագրութեանս. մանաւանդ զի մերձաւոր գոլով Երուսաղեմի եւ Սսոյ ՝ բազում անգամ ուխտագնացութիւնք լինէին եւ արքազարմից մերոց։

Սախաւ խնդրէր հայ Ձեռագիրս, նախ պայմանեալ՝ զի առաքեսցին Ձեռագիրքն ի Պեռլին ՝ ի քննութիւն, իւրեանց ծախուք, եւ թէ հաճին՝ գնեսցեն։ Եւ զի երկարէր այսու ճանապարհաւ գործն՝ գրեցի զոր գրեցի. այսու մտօք, զի նախ մերայինքդ այդր յապահովեսջիք զպիտանիսն մեզ, եւ աւելորդն առաջարկիցի առ Բրուսիացին, գնեալ կամ ոչ գնեալ ի մերայոցս։

Առ Կեսարացին Պաղտասարեան ՝ յանձն առի որպէս եւ է յապահովի առաքել զթուղթ իմ, զի առաքեալ էր ինձ յիշատակարանս ինչ պիտանիս, եւն., բայց յերկրորդում եօթնեկի դարձեալ ընկալեալ գիր ի նմանէ, խորհեցայ ուղղակի առաքել աստի զպատասխանին, եւ ետու վերնագրել տաճկերէն եւս։ Գիտնական պաշտօնեայք թղթատանն՝ քննեալ յերիս աշխարհագրական բառգիրս չեն գտեալ զանուն Կեսարիոյ եւ անծանօթ տեղի դատեալ են. առ որս առաքեցի զիմ Իտալերէն համառօտարան աշխարհագրական Բառգիրս, եւ հաւատացեալ են թէ գոյ ի Փոքր Ասիա այդպիսի քաղաք, եւ յուսացուցեալ՝ զի առաքեն եւ հասցէ. եւ այսպէս առաքեցաւ։

Զի՞ եղեւ Ձեռագիրն հետազօտեալ եւ յ Արշակայ անտի ճանկեալ։

Վասն հանդերձեալ տեղագրութեան ծանօթ աշխարհին՝ յոյս մի հանգանակութեան ծագեցաւ ի Տփղեաց կուսէ. այլ տակաւին մառախլապատ է, եւ ի պարզելն ժամանակաւ՝ ծանուցից։

Գոյ անտի եւ առաջարկ մի գնելոյ մի մի օրինակ յամենայն տպագրոց մերոց եւ տպագրելեաց ցամս ինչ. եւ այս եւս պարզեսցի։ Մարթ էր վաղու եւս սկսանել տպագրութեան գործոյս թէ չէր մեր խաբեալ ի փորագրողէ պատկերի ճակատուն, առ որ առաքեալ էր ամսօք յառաջ, եւ նա գնացեալ է յայլ քաղաք ի տեսութիւն արուեստահան­դիսի, եւ ուր ուրեմն դարձ արարեալ խոստանայ առաքել ի կէս ամսեանս։

Յառաջ քան զհասանելն կանխեմ զշնորհակալիս վասն քաղցրաւեն[ւ]ոյն. ոչ յանուշութիւնն իմաց, այլ յաւէտ ի կակղութիւն եւ ի զովութիւն կրծոց, եթէ նպաստիցէ. այլ զթերի բուսաբերին լցցէ սիրոյն պտուղ. որով մաղթեմ ողջ լինել

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եղբայր իմ թելադրէ ընծայել առ Հովուեան ն Շիրակ մի վասն տալոյն մեզ ընդօրինակել զոսկեփորիկ իւր. եւ ինձ պատշաճ թուի։

1276.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 14 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մանուկն Բակլարեան ՝ ընդ ցամաք շոգեկառօք եհաս, խափանեալ գոլով ծովագնա­ցութեան Դրեստոյ-Վենետկոյ, իբր ի զգուշութիւն մաղձախտին. արկղ նորա մնացեալ է ի Դրեստ, ուստի առաքեսցի Բաւլեդդա փութով, որպէս գրեալ է առ Օրդիս։

Յուսամ զի անվտանգ հասցէ եւ նշանակեալքդ բաշխեսցին իւրաքանչիւրոց, որպէս եւ գրեալ էք։

Վաղիւ Ֆլորիոյ նաւու մեկնեսցի աստի Պր. Յովհան Չրաճեան հին աշակերտ քո, որում յանձնեալ եմ ծրարս երկու յանուն քո եւ եղբօրս Սեր[ովբէ] Ալիշան ի, տալի սմա։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1277.

* Հաւանօրէն Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար կիսախանձ, 17 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր [113],

Օրհնեալ է Աստուած, որ խրատեաց եւ ողորմեցաւ։ Ոչ երկբայիմ զի առեալ զգոյժ հեռագրաց ի տագնապի կայք, ոչ միայն վասն եղելոցն այլ եւ չեղելոցն՝ զոր անգիտութիւնն երեւակերպէ եւ բարդէ։ Չեն իմ կամք ստորագրել զպատահարն, զոր անշուշտ այլք մանրա­գոյնս զեկուսցեն։ Մեք ոչ այնքան ի մեծութենէ վտանգին շուարեցաք, որքան յազատութենէ մեծագունին, եւ առաւել քան զհուրն հարուածիչ՝ զգութ Աստուծոյ եւ զԱստուածամօրն նկատեմք. զի գրեաթէ իսկապէս հրաշիւք զերծաք ի համաճարակ կամ մեծաքանակ կորստենէ հրդեհին. որոյ ծագումն կամ պատճառ ցարդ անծանօթ մնայ. այլ համարիմք ի խմորմանէ պատառոտեաց թղթոց եւ նմանեաց ի ձեղունամէջն՝ ուստի արձակեցաւ բոցն. աւելի քան զ15 աւուրք էին՝ զի անսովոր եւ անդադար տօթ էր, եւ յետին օրն, շաբաթ, 14 յուլիսի, նախատօ­նակ Ս. Փրկչի ( Redentore ) [114] Վեղարաւորաց, տօթագոյն քան զամենայն աւուրս տարւոյս եւ զբազում ամաց։ Ես ըստ պղերգութեան իմոյ վաղագոյն, յետ ինն ժամու մտեալ էի յանկողին եւ ի քուն, եւ երազէի ոչ գիտեմ զինչ՝ մինչ լուայ զբոժոժաձայն բարբառ գառանց մերոց՝ ուսանողաց նորընծայից, եւ զընթացս նոցին, համարեցայ թէ ի դահլճին մեծ գան ի զնին լուսաւորու­թեան, այլ ընդ նմին լուեալ եւ զձայն զանգակաց՝ զառաջինն համարեցայ ի քաղաքէն, այլ կասկածեալ՝ զի մերձաւոր թուէր՝ ելի առ պատուհան իմ, եւ զգացեալ զի մեր զանգակք են, տակաւին թմբրեալ՝ տօնական իմն կարծէի, բայց եւ իսկոյն կաթեաց [115] կասկած հրդեհի. վաղվաղակի զգեցեալ ելի արտաքս. եւ գտի առ դրան զդրացին իմ Վ[երապա­տուեալ] Հ[այր] Յակովբոս ՝ որ ըստ իս սովոր է կանուխ առանձնանալ, եւ ասաց, Աղաչեմ մի՛ երկնչիր, կրակ է։ Իսկոյն տեսի զխուճապ միանձանցս, զմանկունս, վար­ժա­րանեայս, քահանայս եւ եղբարս միախառնեալ այսր անդր ընթանալով։ Արկեալ եւ ես զկօշիկս իմ առի զբանալիս Ձեռագրաց եւ դիմեցի ի գրատուն՝ խորհելով զերծուցանել զընտրելա­գոյնսն, թէպէտ եւ ոչ կարէի ընտրել ի շփոթէ մտաց եւ յաղմկի. բայց նախ զերկոսին աւետարանսն՝ զ Մլքէի եւ զ Տրապիզոնին հանի. եւ յանցանելն ընդ սրահս՝ յորս արդէն ոչ սակաւ կահք սենեկաց հանեալ կային, տեսի զանտեսան[ել]ի բոցն եւ զթխագոյն ծուխն ծառացեալ ի պարզութեան լուսնափայլ երկնի… աւուրբ յառաջ ընթեռնուին ի սեղանա­տան զՈղբս Երեմիայի, եւ այն ի յուշ իմ անկաւ։ Ամենեքին այսր անդր ընթա­նային, բարձեալ մէն կահ կամ պատկեր, շփոթեալք եւ անշփոթք. զի որքան եւ գոյր խէթ համահրդեհ լինելոյ անզուգական տանս՝ տակաւին չերեւէր եւ ոչ լսէր յուսահատ շփոթումն։ Փութացեալ էին զփոքրիկ հըրշէջ գործի մեր ի վար արկանել, որ չէր բաւական հասուցանել զջուր յառաստաղս կարգի սենեկաց եղբարց՝ որ ի վերայ դրան վանացս՝ եւ ի Նորընծայարանին, զի հուրն ցոլացեալ ի ձեղունամիջէ հաղորդեալ էր ի վերնայարկ Նորընծայարանի։ Փութացեալն էին եւ նաւավարք երթալ ի Լիտոյ ազդ առնել եւ հեռագրել ի Վենետիկ, ուր արդէն պահապանք աշտարակաց Ս. Մարկոսի եւ կլերիկոսարանին ազդ տուեալ էին. եւ ի Նաւարանէն շարժեալ հըրշիջից. այլ յամեցին ի գալ, եւ զի գոյր եւ հողմն թեթեւ որ տակաւ զօրացաւ (եւ ի Կիւրակէին անհնարին իսկ սաստկացաւ) հրդեհն աճէր, օգնական գտեալ զչորութիւն եւ զհնութիւն նիւթոց եւ զբնական տապ տօթոյն, եւ մեզ մեծագոյն տագնապ էր անագանել օգնութեանն, եւ անդադար հնչէին զանգակք մեր խառնաձայնք։ Նախ Բարերար եղբարքն հասին երկու գործեօք, ապա քաղաքայինք չորիւք. այլ ոչ բաւէին սոքա զդէմ ունել հողմատած հրդեհին, նաեւ առ դժուարութեան ձեւոյ վանացս, եթէ ոչ հասանէր շոգենաւն հրշիջոյց, որ եւ առ ի ջեռուցանել զմեքենայն յապաղեալ էր. եւ այն եղեւ փրկարար. լայնաբերան խողովակաւն ի ծովէ հանելով զջուրն ի տանիս, հասին եւ իբր 150 զինաւորք ի Լիտոյէ, եւ սկսան դատարկել զսենեակս նորըն­ծայա­րանի, զնեղ սրահակին (սկլաւոնաց) եւ հետզհետէ զ Մխիթար Աբբահօր, զծերոց կարգի բովանդակք հատանելով եւ կործանելով զձեղուն ծերոց կարգին, զձեղուն նեղ սրահին, զձեղուն նորաշինի (ընդ մէջ սենեկաց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սիմոն ի՝ որ է յերի ճեմարանին)։ Խեղճ Ե[ղբայր] Անտոն ՝ որ հիւանդագին եւս էր եւ ի նմին աւուր եկեալ էր բժիշկ վասն նորա եւ մանկանց ինչ, յարուցեալ յանկողնոյ զերծուցեալ էր զդրամականն. այլ մուրհակք ինչ ( documenti ) եւ ամենայն կարասի սենեկին, մահիճքն եւ ամենայն զգեստք՝ ի հուր ծախեցան, նոյնպէս եւ սենեակք Ե[ղբայր] Օգոստինոսի եւ այլոց որ ի նմին նեղ մասին՝ ամենայն կահիւ եւ աղխիւ. որպէս եւ ամենայն կահք եւ զգեստք նորընծայից վերնայարկին եւ որք ընդ նովաւ երից սենեկաց. որպէս զի անվերարկու եւ անզգեստ մնացին ոչ սակաւք ի նոցանէ. եւ զի շաբաթ իրիկուն էր՝ եւ մաքուր սաւանս տարեալ էին ի սենեակսն, մաքուր եւ անմաքուր ի միասին կորեան. այլ առաւել ցաւէին նոր ուխտեալք մեր՝ զի եւ ուխտի փիլոնքն այրեցան։ Ամենայն արկեղք, հին եւ նոր կահք, սփրիդք, եւ ամենայն խառնիճաղանջ որ ի ձեղունամէջն հանդերձ նովիմբ սպառեցան. այլ նորընծայից ձեղունամիջի կամ առաստաղի դուռն միայն խանձեալ՝ մէջն անկէզ մնայ։ Մինչ այս մինչ այն ես ոմամբք յերիտասարդաց վարժարանեայց եւ նորընծայից զՁեռագիրսն հանէի տանել ի պարտէզ կամ ի վարժարան, որ հեռագոյն էր ի կենդրոնէ հրդեհին. այլ ոմանց առ ճեպ փութոյ լաւ թուեցաւ ընդ պատուհանս ի վայր ամալ [116] զՁեռագիրս եւ զհայ տպագիրս, եւ արարին այնպէս, թէպէտ աղերսէի մի՛ առնել այնպէս։ Խորտակեցին եւ զապակիս ոմանց դարանից, եւ մեծամեծ հարուածովք կացնի զարկղադարան հին դրամոց, զսոսա դարակօքն բարձին տարան ի վարժարան. այլ գրեանն ամենայն ձեռագիր եւ տպագիր ամացան ընդ պատուհանս, եւ տարեալ եղեւ ի հրապարակ պարտիզին կամ ի Ձիթենեացն՝ ծածկեալ կապեր­տիւք, որոց պահապան կայր Եղ[բայր] Մեսրովպ նորահաս, որ արդարեւ քաջ ժրապէս աշխատ եղեւ, եւ անքուն անցոյց երկուս գիշերս. զմի գիշերն ամենեքին իսկ, զի յինն ժամէ երեկոյին ց՚4 ժամ առաւօտու տեւեաց հրդեհն, առ փոքր փոքր նուազելով։ Բաղդովի կամ հրաշիւք իմն ոչ շատ ինչ վնասեալ գտան մատեանքն, թէ եւ տակաւին ոչ արարաք հանդէս, այլ արդէն մուծան ի դարանս իւրեանց. բայց առաւել վտանգեցաւ դիւանատունն. զի հրդեհն ճարակեալ ի լայն սրահ որ հանդէպ նորընծայարանի՝ դարձաւ ի դիւանատուն, յոր փութացեալ ընդ ծուխ եւ մուխ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր, վարժարանեայք եւ զինաւորք՝ ամացեալ էին ի պարտէզ եւ զտուփսն, յորոց ցրուեալ թափառէին թուղթք հողմահարք, զերծան ի հրոյ, այլ ոչ ի կորստենէ, զորոյ ցորքանն ոչ կարեմք ստուգել. բազում ամսօրեայ ժամանակաց պէտք են ի դասաւորել զթղթեանն եւ զգրեան ծերունեաց որք ի դիւանին պահէին։ Վերակացուք շիջուցողաց հարկ համարեցան դատարկել եւ զսենեակս կարգի սրահի Աբբահօր, զի երկիցս դարձաւ հրդեհն յայս կոյս, խանգարեալ մեծաւ մասամբ զքառակուսի լայն սրահ հանդէպ նորընծայարանի, այլ ոչ յառաջեաց. բայց երկիւղ եւ կասկած տեւեաց գրեթէ ցլուսանալն։ Գիշեր այսպիսի չէր տեսեալ տունս Մխիթարայ, եւ մի՛ եւս տեսցէ Աստուծով։ Թէ տեսանէիր զքաղցրասիրտ Հ[այր] Բառնիկ մեր զիա՞րդ լայր ասելով, կիւզելիմ [117] վանքերնիս կ՚երթայ կոր. … արդարեւ փղձկէիր եւ փղձկիմ. նոյնպէս եւ զպարզամիտ մանկտին նորընծայից իբր ի բունէ զերծեալս, այլ խայտալով ի խռան ամբոխին, եւ ժողովելով զգրեանն եւ զոր ինչ ի ձեռս անկանէր. որոց երիցագոյնք եւ վարժարանեայք զբովանդակ գիշերն այնքան աշխատեցան եւ այնքան հզօր զօրութեամբ բառնային զծանունս՝ զի յափշութիւն կրթէի։ Տապ տօթոյն եւ հրդեհին եւ սրտից՝ այնպէս պապակեցոյց զամենեսին, զի ոչ կարացի Կիւրակէին պատարագել, բայց միայն Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Մկրտիչ, եւ այն եղեւ բովանդակ պաշտօն մեր յայնմ աւուր, եւ ցարդ դադարեալ է ժամասացութիւն։ - Յերկրորդում գիշերին եւս բորբոքեցան ուրեք ուրեք. հրշիջոյցք հսկէին եւ շիջուցանէին, բազումք եւս ի մերայոց. նոյնպէս եւ յերրորդում գիշերիս եւ այսօր իսկ ուրեք մխայր. եւ կան տակաւին գործիքն եւ գործաւորք հրշէջք։ Այլ եկին եւ գործաւորք եւ սկսան ի նորոգութիւն, մանաւանդ թէ յաւերել զկիսաւերսն, զի ապա շինեսցեն։ Բաց ի պաշտօնէից՝ որոց պարտք իմն էր, եկին բազում բարեկամք ի ցաւակցու­թիւն, եւ բազումք լալով լացուցին. ամենայն լրագիրք քաղաքիս խանդաղատանօք գրեալ են, որպէս լսեմ եւ հեռագիրք սփռեալք ընդ բազում հեռաւոր կողմանս։ Եկին եւ ամենայն հեռաւոր եղբարք մեր. եւ ժողովով ԺԲից [երկոտասանից] սահմանեցաւ հանգամանք վերաշինութեան, որոյ գլխաւոր է շինութիւն սենեկաց եւ ի վերայ պարտիզակողման կարգի Նորընծայարանի. հաստատեցաւ եւ յատկաժողով վերակացութեան շինուածոցն, եւ հաւաք­ման ծախուց. յոր ակն ունիմք թէ հին բարեկամք մեր սատարեսցեն եւ այտի։ - Ոչ է հարկ ասել, քանի՜ ողորմելի է արդ տեսարան վանացս, ներքինն քան զարտաքին. որպէս դերբկօք եւ խանձիւք խռկեալ եւ աղտեղացեալ։ … Բայց ի վերայ այսր ամենայնի մեծ գոհութիւն Աստուծոյ, զի չեհաս ումեք վտանգ. երկուք ոմանք ի զինուորաց վիրաւորեալ էին եւ արիւնոտեալ, եւ միոյն կարծեմ խախտեալ սակաւ՝ բազուկն։ Այսօր նորընծայք գնացին ի Ֆիեսսոյ, բաց ի սակաւուց՝ որք նոյնպէս երթիցեն յետ սակաւ աւուրց, եւ կացցեն անդ մինչեւ ցաւարտ շինութեան նորընծայարանի, զոր ամենայն փութով փափագեմք աւարտել. ոչ գիտելով տակաւին թէ բաւիցե՞ն որմունքն բառնալ զնոր շինուած։

Ցաւեաց յոյժ, զի եւ երկոքին սենեակք երանաշնորհ նախահօր մերոյ խամրեցան եւ խանգարեցան, որմոցն միայն մնալով մերկ եւ մրոտեալ։ Մասամբ խանձեցաւ եւ որ մերձ նմին անյիշելի սենեակն՝ այլ կարեւոր։ Սենեկազուրկ եղբարք եւ քահանայք ի վարժարան ապաւինեալ են. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս գնաց ի գիւղ. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմէոն ի վարժարան, զի հուր թէ եւ ոչ վնասեաց սոցա, այլ բացուած առաստաղին, որոյ գերանք խանձեալ իսկ էին։

Յերկրորդում աւուրն տեսաք անակնկալ իմն եւս վտանգ կամ հրաշս. զի բացեալ դիպուածով զթղթատուն տպագրատան՝ տեսանեն զերկուս նուրբ ուղղահայեաց գերանաց ծայրս խանձեալս եւ ծակ մի բացեալ. այլ զի միոյ ի տպարանեայց ըստ դիպաց յերեկոյին յառաջ քան զմեկնիլն ի քաղաք կախեալ է անդ վարագոյր կամ կտաւ մի թրջեալ, արգել լինի այն բոցոյն ծաւալման, եւ ջուր ջրհոսիցն ի վերուստ իջեալ՝ խափանեալ է զհուրն. այլ վտանգն ի մազկռինչ [118] հասեալ էր. եւ վա՜յ էր եթէ սակաւ մի եւս յառաջեալ էր եւ հաղորդեալ ի յարակից մասունս տպագրատան։

Ոչ կարեմք հաշուել տակաւին զկորուստ մեր, այլ մխիթարիմք զերծելովքն, որք են ողջոյն վարժարանն եւ եղբարց սրահն, գրատունք եւ եկեղեցի եւ սեղանատուն եւ տպագրատուն, եւ ամենայն ներքնայարկն. բաց ի միոյ մեծ ծակէ զոր բացեալ է փլած մասին միոյ լայն սրահի նորընծայատան։

Բայց ես ըստ ոչ կամացս եւ ըստ կարծեաց՝ երկարեցի զգրուածս. թէպէտ գիտեմ զի հեռաւորաց փափագելի է՝ լսել եւ իմանալ յերկարագոյնս եւս, զոր թողում այլոց ոճով գրել եւ ոչ հապճեպով որով ձաբռտեմս, իջեալ արդ իսկ ի վերնայարկէ նորընծայարանի, որ ոչ այլ ինչ է՝ բայց դարաս մի հարթ հաւասար ծովահայեաց. այլ առ ի գնալ յայլեւայլ կողմանս վանացս՝ հարկ է երբեմն անցանել ընդ պարտէզ, եւ երբեմն ընդ անձեղուն յարկօք՝ կասկածանօք հարուածոյ ի վերուստ. այլ երկայնութիւն ցերեկի եւ կանուխ սկիզբն առնել գործաւորաց յուսացուցանէ ի սակաւ աւուրս ծածկել եւ գոնեա յապահովել զգլուխս մեր։

Ողջ լեր ողջունելով զեղբարս եւ զկարեկիցս մեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Ընկալայ յառաւօտուս զգրեալդ յ՚12 ամսոյս։ Մի՛ լինիր հետամուտ Մաքրի գեղջ [119] աւետարանին. զի գրեցի ես առ Գարեգին Տատեան. եւ արդէն ունիմ զյիշատա­կարանն։ Սամուէլ Անեցի ՝ եթէ պատկերազարդ է՝ նորատեսիլ իմն է. այդմ հետամտելի է, յաւելում եւ ես ոսկի մի։

1278.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 18 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Թէպէտ ոչ կարծեմ թէ թուղթս այս գտցէ զքեզ ի Կաֆա, այլ յուսալով թէ հասցէ քեզ ուր եւ իցես, գրեմ վասն ստիպողական իմն եւ դժխեմ դիպաց, զոր թերեւս զգացեալ իցես ի լրագրոց, այսինքն է մեծ հրդեհ՝ որ ճարակեաց զմասն մի վանացս. ոչ փոքր վնասու շինուածոց եւ կահուց. այլ անձին ումեք չեհաս վնաս, եւ ոչ գրատանց եւ եկեղեցւոյ եւ սպասուց. ի 14-5 գիշերի ամսեանս։ Ոչ կարեմ արդ երկար գրել զայսմանէ. այլ զի գիտասցես թէ ողջ եմք. նորընծայք որոց բնակութեան կէս մասն խանգարեցաւ՝ ի գեղջ կան. եւ մնացեալքս փութամք շինել եւ նորոգել զաւերեալն։ Իսկ դու՝ որչափ ի քո ձեռս է՝ դրդեսցես զյօժարեալսն ի Տփղիս ի նպաստ ինչ, զորմէ գրեալ էիր, որ եւ ճահողագոյն լիցի ի ժամուս, եւ օգնութիւն անակնկալ։ Եւ թէ գտցի ոք ազգային բարեսէր ի կողմանքդ՝ որ յօժարիցի նպաստամատոյց լինել Ուխտիս ի վերահաս վտանգիս՝ յիշեսցի միշտ ընդ բարերարս յաղօթս մեր։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1279.

Վիեննայի Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ [120]

Ս. Ղազար, 19 յուլիս 1883

Գերյարգոյ Տէր եւ Վանահայր Վարդապետ,

Ներել նախ աղաչեմ եթէ յալէկոծեալ տակաւին ժամուս ոչ ըստ պատշաճի եւ չափու բաւականացայց համապատասխանել սիրալիր կարէկցութեան եւ քո եւ Վ[երապատուեալ] Հարց Ուխտիդ. որոց գութ եւ գորով (զոր սակաւուք յառաջ արծարծեալ եւս էր ցանկալի այցելութիւն Գերապ[այծառ] Աբբահօրդ [121] եւ սիրելւոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վարդա­նայ [122] ), առաւել զօրացան ի զովացումն համակիր սրտից մերոց՝ քան զհեղեղս արտասուաց՝ զոր յիշէք ի շիջումն յանկարծերեւեաց հրոյն եւ համարձակ ճարակման նորին։

Գոհութիւն Աստուծոյ եւ Աստուածամօրն պաշտպանի մեր հասարակաց. զի թէպէտ ոչ փոքր ինչ մասն սպառեցաւ յանդիմակալ սպառչէն, այլ զերծս մեծագոյնն, գրատունք, տպա­գրատուն, եկեղեցի, սեղանատուն, վարժարան, միայն նորընծայարանին մասն մի, սրահ մի ողջոյն արտաքին հանդերձ սենեկօք, ընդ որս, աւա՜ղ, եւ երանաշնորհ նախահօրս Մխի­թարայ, եւ այլոյ սրահի մասն, եւ կողմանք եւս սակաւք՝ ամայացան։ Առաքեցաք զնոր­ըն­ծայս կամ զուսանողս մեր ի գիւղ, եւ ձեռն արկաք ի նորոգութիւն, զոր ակն ունիմք Աս­տու­ծոյ խնամօք եւ աղօթիւք Ձեր եւ Ձերոց նմանեաց՝ յաւարտ հասուցանել վաղ կամ անագան։

Գերապ[այծառ] Աբբահայրս մեր եւ ամենայն եղբարքս ընդ սրտագին շնորհա­կա­լեաց՝ յայտ առնեն եւ զերաշխէպ սրտից ընդ ցաւագին հիւանդութիւն Ձերոյ Գերապ[այ­ծառ] Աբբահօր, եւ հաղորդեալք վտանգաց երկաքանչիւր՝ աղօթեմք եւ խնդրեմք զաղօթս Ձեր, եւ ես առանձինն զքո Գերարգոյ Հայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ եղբայրակից Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1280.

Professor Emilio Teza -ին [123]

San Lazzaro, 20 luglio, 1883

Stimatissimo Signor Professore,

Grazie a suoi premurosi sentimenti, di cui non mi dubitavo. Infinite grazie a Dio rendiamo che temperò il male, che poteva con poco esser grandissimo e irreparabile. I libri e i tipi son sal­vati. Eppure il danno toccato al fab[b]ricato, al materiale, a certi oggetti è grave assai: più di venti camere e celle sono distrutte e pa­recchie con tutto il contenuto; e due corridori quasi non hanno altro soffitto che il cielo, col suo sole e sua pioggia. Speriamo che il più alto Cielo ci ajuterà come gli piacerà.

Aggradisca i sentimenti d'amicizia de’ miei confratelli e mi tenga per

Suo Servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղա­զար, 20 Յու­լիս, 1883

Յար­գար­ժան Պա­րոն ու­սուց­չա­պետ,

Շ­նոր­հա­կա­լու­թիւն Ձեր սի­րա­լիր զգա­ցում­նե­րուն հա­մար, որոնց մա­սին կաս­կած չու­նէի: Ան­սահ­ման շնոր­հա­կա­լու­թիւն Աս­տու­ծոյ, որ չա­րի­քը կա­սե­ցուց, որ քի­չով կր­նար շատ մեծ եւ ան­դար­մա­նե­լի ըլ­լալ: Բո­լոր գիր­քե­րը եւ տա­ռա­տե­սակ­նե­րը փր­կուե­ցան: Սա­կայն վնա­սը, որ հա­րուած հաս­ցուց շի­նու­թեան, առար­կա­նե­րուն եւ որոշ իրե­րու, բա­ւա­կա­նին ծանր է: Աւե­լի քան քսան սե­նեակ եւ խու­ցեր քան­դուե­ցան, եւ շա­տեր իրենց պա­րու­նա­կուած իրե­րով. եր­կու մի­ջանցք­ներ գրե­թէ այլ առաս­տաղ չու­նին եթէ ոչ եր­կին­քը իր արե­ւով ու ան­ձրե­ւով: Յոյ­սով ենք վե­րին Եր­կին­քը մե­զի օգ­նու­թեան պի­տի հաս­նի ինչ­պէս իրեն հա­ճոյ է:

Ըն­դու­նե­ցէք եղ­բայ­րա­կից­նե­րուս բա­րե­կա­մա­կան զգա­ցում­նե­րը եւ զիս նկա­տե­ցէք

Ձեր խո­նարհ ծա­ռան՝
Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1281.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ կամ այսօր գրեցին Ձեզ այլք զպատահարէ վանացս, վասն որոյ չյաւելում առ յինէն. բայց զի գործաւորք վաստակին, եւ աղտեղեալ է մեծ մասն վանացս, եւ գրեաթէ կէս ձեղուանց սրահից բարձեալ՝ զերկինս լոկ ունիմք ձեղուն։

Կարծեմ այսօր առաքեսցի ծանօթութիւն ինչ գրեալ աստի այդր, առ ի տալ հրատարակել յազգային լրագիրս, վասն գտանելոյ նպաստ ի նորոգութիւն վանացս. հանդերձ առաջարկութեամբք ինչ օգնելոյ բարեսիրաց գիրս՝ կրկին գնով, կամ այլազգ, որպէս տեսցի։

Արկղ Բագլարեանին տակաւին չեհաս։ - Զի՞նչ է հնագիր Աստուածաշունչն զոր յիշես ի վերջնում թղթիդ, եւ զորմէ չէիր ինչ գրեալ յառաջագոյն. գուցէ այն իցէ՝ զորմէ գրեալ էիր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս, եթէ արդարեւ հնագոյն էր քան զմեր օրինակս որք չանցանեն ի վեր քան զԺԴ դար, կամ ի վերջս ԺԳին ցանկալի էր։

Յուսամ թէ զ Անեցին Սամուէլ ոչ վրիպեցուսցես. զի կարեմ եւ ես օգնել ի գինն։ - Իսկ Դատաստանագիրքն ասացեալ Լամբրոնացւոյ զոր հարազատն իմ գտեալ է, ոչ կարծեմ նոր ինչ է. ունիմ արդէն զյիշատակարան Լամբրոնացւոյն, որոյ թարգմանեալ է գլուխս ինչ օրինաց ի Յունաց գրոց, եւ զայն եւս ունիմք։

Լսեմ անդադար զհոսումն փլածոյ կամ աւերանաց ձեղուանց սրահից եւ սենեկաց՝ ի ձեռն գործաւորաց, եւ օր ըստ օրէ առաւել յանդիման լինի տեսարան եւ մեծութիւն աւերածոյն։ Ակն ունիմք ըստ նսեմութեանս եւ զպայծառութիւնն տեսանել վերստին, եւ ուրախ լինել, զոր եւ այժմէն մաղթելով սիրոյդ՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եթէ պատշաճ համարիք ի դէպ ժամու առաքել մի մի տուփ շաքար վարժարանեայց եւ նորընծայից ի նշանակ արգահատանաց որ վասն արիաբար վաստակոց նոցին ի մեծի գիշերին, դուք գիտէք։

1282.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 27 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Տպագրի ծանուցումն ինչ ի փռանկ լեզու՝ զհրդեհէն, առ ի հրատարակ ի փռանկ օրագիրս, եւ մանաւանդ յ Univers [124]. որոյ եղանակ պատշաճագոյն դատեցաւ թելադրու­թեամբ Տամէի, այս։ Վախճանեալ է յաւուրքս տիկինն Labaume ՝ զոր ճանաչէիր, արդ գրեսցես ցաւակցութիւն առ այր նորա Edouard. ընդ նմին խառնելով եւ զմեր արկածս, եւ խնդրիցես զծանուցումն մեր յանձնել ի խմբագիր Univers ի, զի հրատարակեսցէ, ակնար­կութեամբ ստորագրութեան ի նպաստ մեր։ Լապօմ մեծ բարեկամ է խմբագրին, եւ յուսայ Տամէ թէ առաջին լիցի ի ստորագրողս։ Փութասջիր գրել եւ վաղ վաղ առաքել մեզ անփակ, զի ծրարեալ ի նմին զտպագիր ծանուցումն՝ առաքեսցուք։ - Այս խորհուրդ է եւ Գեր[ապայծառ] Աբբահօր։

Ողջոյն ամենեցուն, եւ առանձինն Կարապետեանց։ - Ի պահուս եկն ուխտաւոր ոմն Նիկոմիդիացի յ Երուսաղէմէ ։ Յեռանդն մեկնեցաւ Պ[ատուական] Հ[այր] Միքայէլ [125] ՝ հայկաբան Վարդանաւդ, ուղեկից ունելով զ աւագերէցն Կեռլայի, զյաջորդ աթոռոյ եւ հոգւոյ Լուգաչի ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1283.

Գրիգոր Խալաթեանցին [126]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 27 Յուլիս 1883

Ազնիւ բանասէր Տէր,

Ոչ երկիւղ եւ շտապ տագնապի միայն՝ այլ եւ ծանր վնաս հասոյց մեզ յանկարծական հրդեհն այն, այլ գոհանամք զԱստուծոյ՝ որ պահեաց զմեզ ի մեծագունէն [127]: Ներփակեալ յայտարարութիւնս կ՚իմացընէ փոքր ի շատէ եղածը, եւ մեր առժամեան մտածութիւնը։

Յուսամ որ մեր գրապետ Հայրն գրած ըլլայ Ձեզի շնորհակալութիւն վասն գրուածոյդ զ Ղազարայ Փարպեցւոյ [128], յորում գտայ եւ ես լաւ անդրադարձ մտածութիւններ, եւ որոց համար խնդակից կ՚ըլլամ հեղինակիդ:

Չգիտնալով Ձեր բնակութեան տեղը՝ գիրս յանձնած եմ մեծապատիւ Էմինեան [129] վարժապետի.

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1284.

Մկրտիչ Էմինին [130] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 27 Յուլիս 1883

Մեծապատիւ եւ Բանասէր Տէր,

Եհաս անշուշտ եւ ի լսելիս Ձեր գոյժ արկածի հրդեհի մենաս ­ տանիս, որ զմեծ մասն մի բնակարանացս ծախեաց, եւ կամք յաւերակի նոցին. այլ Աստուծով զերծան գրատունք մեր եւ դիւանք, դոյզն ինչ կորստեամբ յետնոյս. որպէս ցուցցէ ծանուցումս յաշխարհիկ բարբառ [131], զորոյ առաքեմ քանի ինչ օրինակս՝ առ վաղեմի բարեկամդ մեր, ոչ զոք ծանօթագոյն եւ մտերմագոյն մեզ ունելով ի քաղաքիդ յայդմիկ՝ քան զդոյն Տէրդ, զի թէ հաճեսջիք՝ որոյ եւ է ձեռօք՝ բաժանել ի բարեկամս Ձեր եւ մեր, շնորհ առնէք։ Ոչ գիտելով եւ զբնակութիւն Պր. Գր[իգոր ] Խալաթեան [132] ՝ որ գրեալ էր մեզ, աղաչեմ տալ յանձնել նմա եւ զծրարեալս ի սմին։

Մաղթեմ Ձեզ ողջունիւ Միաբանիցս, քաջողջութիւն եւ հանգիստ յետ արժանաւոր վաստակոցդ ի Լազարեան Ճեմարան ի [133], առ որոյ վերատեսուչ, անծանօթ մեզ, խնդրեմ մատուցանել զողջոյն յարգա ­ նացս, եւ մնամ

Արգոյ Տեառնդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1285.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 յուլիս 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գիրդ որ ի 22 ամսոյս՝ փարատեցոյց եւ զիմ կասկած, զի ոչ ընկալեալ նախընթաց թղթաբերօք՝ խիթայի ընդ հիւանդութիւնդ։

Դադարեաց հուրն, այլ արդ ջուր նեղէ զմեզ. այսինքն անձրեւն որ համարձակ, ոչ միայն տեղայ այլ եւ նստի ի սենեակս անձեղունս, որպէս տեսի յառաւօտուս ի սենեակս նորընծայարանի այնքան ջուր՝ զի բաւական էր ի լող մանրիկ ձկներոյ. յուսամք թէ յետ ամսօրեայ մի աւուրց կարասցուք ասել, Անցաք մեք ընդ հուր եւ ընդ ջուր. իսկ զերկրորդ մասն սաղմոսին՝ անագան եւս, երբ եւ հաճոյ իցէ Տեառն։ Եւ թէ կամիս սակաւ մի եւս ծիծաղել, ասացից զի յառաւօտուս ելեալ ըստ սովորութեան իմոյ ի չորս ժամու՝ լսելով զձայն անձրեւոյ ագայ ոչ զմուճակն այլ զօրըստօրեայ կօշիկն եւ այնպէս գնացի ի լուանալ, այլ գտեալ ջուր ի ներքոյ եւ կաթուածս ի վերուստ, դարձայ եւ լուացայ ի սենեկիս. ապա կամելով երթալ յեկեղեցի՝ ագայ զամրագոյն եւ զբարձրագոյն եւս կօշիկ, պատեցայ փիլոնիւ եւ զվեղարն արկեալ պաշտպան գլխոյ՝ անցի. գիտելի է, զի կործանեալ է եւ ձեղուն սանդղոյն որ իջուցանէ ի կողմն տպարանի կամ դրան վանացս։ Թերեւս ծածկեսցին այսօր երդիք լուացարանին եւ որ հանդէպ նորին դրան. եւ յառաջիկայ եօթնեկի՝ երդիք մասին ծերոց սրահի, որոյ վերջին սենեակ՝ այն է ֆրերին, այրեցաւ հանդերձ ամենայն կահիւ եւ զգես­տուք նորին, եւ արդ փոխակերպելոց է. քանզի լայն սրահն որ հանդէպ դրան Նորընծայա­րանի՝ անձկանայ եւ լինի հաւասար այլոց սրահից, եւ ամբողջանայ քառակողմն կամ քառանկիւն վանացս։ Երկարագոյն գործ է վերաշինութիւն Նորընծայարանի, թէ եւ կարեւորագոյն. օրհնութիւն Աստուծոյ եւ Աստուածամօրն հասցէ եւ պարուրեսցէ զմեզ։

Աւուրբք յառաջ առաքեցաւ յանուն քո 100 օրինակ յայտարարութեան հրդեհին, առ ի բաժանել այդր, որպէս եւ գիտէք. նոյնչափ եւս առաքեցի ես յայլեւայլ կողմանս, առ ոմն ծանօթ ի նոյնս ( Պետրպուրկ, Մոսկուա, Ճեաւա, եւն. ) եւս եւ յՈրմիա։ Յետ աւուրց առաքե­ցից եւ քանի մի օրինակս փռանկ յայտարարութեան, մնալով նախ առաքել ի Բարիզ։

Աւուրբք յառաջ քան զարկածն՝ եմուտ ի տպագրատուն գրուածն իմ, եւ թերեւս այսօր երեւեսցի առաջին թերթ ձեւացեալ. զի դեռ յեռանդն եհաս պատկեր ճակատուն. արդէն 100 կամ աւելի պատկերք պատրաստ են (թէ եւ ոչ վճարեալ ծախքն) կային եւ այլք ի պատրաստել, այլ հրդեհն կասեցոյց զձեռս իմ. վասն որոյ եւ, որպէս գրեցի աւուրբք յառաջ առ հարազատն իմ, ծանուցէք կամ առաքեցէք զհանգանակութիւն Ապտուլ­լահեանց [134], զի գիտացից թէ ո՛րքան է, եւ թէ կարիցե՞մք տալ փորագրել եւ այլ եւս պատկերս. զի ի տագնապ ժամուս ոչ իշխեմ ծանրանալ Ուխտիս վասն աւելի ճոխութեան մատենին. զի թէ եւ 2 կամ 3000 ֆր[անգ] եւս հասին ի Ռուսահայոց (տակաւին փոխանակագիր մնան), այլ գոն եւ մեծածախ պատկերք կամ տեղացոյցք, ցեղացոյցք, գունաւորք, եւն., կամ թէ գոյին ի միտս իմ. եւ ոչ գիտեմ որ քանիք ծնցին եւ որքանիք ոչ [135] ։

Գոհ եմ ընդ ստացուած եւ ընդ գին երկոցուն ձեռագրացդ։ Փոքրիկ գումար մի է առ իս, անգլուխ եւ անշահ, կամ ինքն գլուխ եւ շահ, կարեմ անտի վճարել առ Գործակալ մեր աստ, զի մի՛ ծանրասցի քսակի նորա, մանաւանդ թէ մի՛ իսպառ թեթեւասցի քսակն այն։

Վասն գրուածոյն իմոյ ամսօք յառաջ գրեալ էի՝ միայն առ Գազէզեան Յակոբ էֆէնտի [136] եւ առ Նորատունկեան Գաբրիէլ [137] ՝ յիշելով զհօրեղբայր սորա Յակոբն Էքմէք­ճի­պաշի. տակաւին չել ձայն կամ ճիկ. եթէ պատշաճ դատիք՝ առաքեցէք եւ սոցա ի տպագրեալ յայտարարութենէ հրդեհին. որպէս եւ առ Արթին Գարեգին Տատեան, առ որ առաքեցի Շիրակ մի ի ձեռն Չըրաճեան պատանւոյն։ Այսց երից միայն գրեալ եմ գիր. ի վերջնոյն միայն զԱւետարանն Մաքրեան խնդրելով։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1286.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 3 Օգոստ[ոս] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահաւադիկ թուղթ գրեալ յուրբաթի աւուր, զոր ըստ բանիդ՝ ընկալցիս յառաջիկայ երեքշաբաթոջ. արդէն գիտէր Վեհ թէ այսպէս կանխելի է գրել։

Շինութիւնք կամ շինելիք մեր տակաւ ընդարձակին, զի տկար գտանին հիմունքն եւ որմք տկարացեալ. վասն որոյ հարկ եղեւ քակել եւ զորմունս պատուական սենեկաց Նախա­հօրս [138]. որք եթէ եւ նոյնքան մնայցեն յընդարձակութեամբ կամ յատակաւ, այլ ի բարձրու­թեան թերեւս ոչ նոյնպէս. բազում բանք եղեն եւ աստ վասն անայլայլակ թողլոյ զնոսին՝ թէ մարթ իցէ. այլ տեսցի ի վախճանին. եւ չէ պարտ շատ խօսել, զի շփոթ ածէ։ - Ի նորաշէն՝ յորում բնակիմս, երկու սենեակք միայն սակաւ ինչ վնասեալ էին, եւ մասունք ինչ սրահին, այսինքն առաստաղն, է որ խանձեալ եւ է որ քանդեալ. այսոքիկ կարկատեցան եւ ծածկե­ցան. մնայ բռելն եւ սպիտակացուցանել. յետ որոյ մարթ է բնակչաց երկոցուն սենեկացն ( Վ[երապատուեալ] ՀՀ. Հ[արց] Սիմոնի եւ Բառնաբայ) դառնալ ի գեղջէ. բայց սրահս այս տակաւին լի է փոշեաւ եւ կահիւք. եւ յաւուրց հետէ ստիպիմք կորակոր անցանել ընդ լայն կամրջաւ՝ յորոյ վերայ կացեալ աշխատին ծածկողք ձեղուանն։ Ծածկեցան եւ երդիք կարեւոր տեղեաց, այլ առաստաղքն տակաւին ոչ։ Ի ծերոց սրահի վերջին երեք սենեակք վտանգեալք չեն բնակելիք տակաւին, երդիքն ծածկեցան մեծաւ մասամբ, ձեղունն ոչ. վերջին սենեակն (ֆրերին) հատաւ, մի մասն լինի ի սրահ, միւսն անձուկ սենեկիկ մի՝ ի կարօտութիւն ժամանակի բնակելի կամ հանգչելի ի գիշերի։ - Յաստիճանաց անտի նորշինի մինչեւ ի մեծ սենեակ Աբբահօր՝ անկարելի իմն աւեր, խառնուրդ, թոհ եւ բոհ է. ամսօրեայ աւուրց պէտք են ի ծածկոյթ, եւ ոչ գիտեմ ո՛րչափ առ ի բնակութիւն. զի գրեաթէ ցյատակ քանդեցաւ եւ նոր աշխարհ ելցէ ի վհէ: Բացաւ իսպառ եւ բովանդակ գլուխ Նորընծայա­րանի ըստ երից եւս թեւոց, այլ ժրութեամբ աշխատին շինել զվերնայարկն, սկսեալ ի հանդիսարանին կուսէ. ամսօրէից կարօտ եւ այս կողմն։ Համբերութիւն երկար պիտի ըստ բարուց, իսկ ըստ նիւթոյ՝ բազում ինչ, հանդերձ դրամով։

Ցանկալի էր եւ ինձ թռչել յանապատ զամիսս ինչ, կամ ըստ Եփեսոսի մանկանց ննջել եւ յառնել, եւ տեսանել վերաշինեալ զաւերութիւնս մեր. այլ զի այս ոչ յաջողէ, փոխանակ ի վե­րայ եհաս տպագրութիւն տեղագրութեան իմոյ, եւ այս զբաղեցուցանէ զիս ըստ բաւակա­նին եւ զբաղեցուսցէ ոչ ամսօրեայ աւուրս եւեթ այլ եւ տարեկան։ Իսկ փոշին ոչ նեղէ զկո­կորդս՝ այլ զոտս, թէ արժան է ասել, զի եւ ի սենեկի քայլելով լսի կճըռ կճըռ։ Այսչափ առ այս։

Աշխարհացոյցն յօրինելի ի Քիբերդ է մնաց որպէս մնացն. եւ թէ եւ 200 ոսկիք պատրաստ իցեն՝ այսուհետեւ ոչ կամիմ մխիլ յայդ գործ. իմ առաւել իղձ էր ի ժամուս՝ յօրինել տախտակ մի Կիլիկիոյ, եւ մինչ յետ աւուրց խոստացեալ էր Քիբերդ առաքել ինձ զնախագիծն, ահա հիւանդանայ հիւանդութիւն ծանր, եւ հազիւ ապաքինեալ ելանէ յօդափոխութիւն. եւ ըստ լրագրոց քաղաքիդ՝ երթալոց է եւ յարեւելս։

Քանզի տակաւին չէ երկար ժամանակ յորմէ հետէ գրեալ եմ առ Տատեան [139], անկ է սպասել առ ժամանակ մի եւս պատասխանւոյն։

Իցի՜ւ թէ գրեալ էիր յայտնապէս երկաթագիր Աստուածաշունչ լինել զորմէ ակնար­կէիր լռելեայն. յայնժամ խօսէի եւ ես ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակովբոս ի եւ յաջողէի հայթհայթել զ500 ֆր[անգ]։ Եւ թէ տակաւին մարթ իցէ գտանել զգիրսն՝ գտցի եւ այդքան դրամ. շատ է թէ արդարեւ երկաթագիր եւ հին իցէ մատեանն. զի մերքս ամենայն բոլորգիր են, եւ հնագոյն ի 1317 գրեալ։

Իմ գրուածք զերծան ի վտանգէ, զի ուշաբերեալ՝ նախ զոր այժմս տպագրի, ապա եւ զայլս ինչ առաքեցի ի վարժարան, ի զերծագոյն վայր, որ եթէ կորուսեալ էր՝ այնուհետեւ բարեաւ մնա ասէի ամենայն այդպիսի գրութեանց եւ տեղագրութեանց. եւ յայլ կողմն դառնայի, որ թերեւս լաւագոյն լինէր ինձ, թէ եւ առ ժամն կսկծալի։ Օրհնեալ է Աստուած։

Ողջ լեր ողջունելով զեղբարս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ի Լամբրոնեան պատճէնէն տո՛ւր մի հատ կամ երկուս առ Սեր[ովբէ] Ալիշան։

1287.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Օգոստ[ոս] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զստիպողական գրեալդ ծանուցի եւ առ Վեհ, որ կարծեմ թէ եւ այսօր գրեսցէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան, առ որ եւ եսս. վաղագոյն եւս գրեալ էի առ նա, եւ ընկալեալ եւս պատասխանի. որում անլսող լեալ իմովսանն, դարձեալ գրեցի յորդորաբար։ Յուսամ զի դու արարեր զոր քեզ պարտն էր, եւ կարես ի ժամուն հրաժարել վասն առողջութեանդ ըստ տուելոյ քեզ ազատութեան. եւ վասն ապագային տեսցէ Միաբանու­թիւնս՝ թէ հա՞րկ անհրաժեշտ իցէ կոչել ի Պարսից զդեռ առաքեալն ի քարոզութիւն, թէ այլազգ տնօրինել։

Ուր ուրեմն եհաս արկղ Բագլարեանին, կէս վասն մաղձախտին խափանելով նաւարկութեանն, եւ կէս վասն պատարագի զգեստու գտանելոյ ի նմին՝ խափանեալ ցայս վայր։ Ընկալան ամենեքին զիւրեանց բաժին, եւ գրողս զքաղցունս, յորմէ ներեսցես մասն հանել եղբարց, մինչ յառաջին ջերմութենէ հարբըխին հանդարտեալս եմ, որպէս եւ տօթ, որ յառաջին կէս յուլիսի անհնարին զայրացեալն էր, եւ ի վաղորդայն հրդեհին մեղմացաւ, եւ այժմ միջակ է։

Վերանորոգութիւն վանացս յառաջէ, այլ դերբուկք գրեաթէ ոչ նուազեն, երկայն­մտութիւն պիտի։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1288.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Օգոս [ տոս ] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահա ուսեալ գրեմք յուրբաթու։ Յեռանդն ի բացակայութեան նորընծայից, եւ փոխանակ նոցին դպրութեան աշակերտաց Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի ՝ կա­տա­րեցաւ հանդիսական պատարագ Գ[երյարգոյ] Աբբահօր եւ ձեռնադրութիւն քահա­նայու­թեան ՀՀ. Հ[արց] Եփրեմի եւ Անանիայ [140]. որք երեկ եւ այսօր մատուցին զառաջին պատարագն, թիւ. այլոյ ժամանակի թողեալ զձայնաւորն, ոչ գիտեմ թէ որպէս կատարեսցին եւ հանդիսականքն տօնից Պաշտպանութեան եւ Ծննդեան Տիրամօրն։

Ոչ այնքան ցաւէ ինձ ընդ չյաջողել հանգանակութեան այդր վասն աշխարհա­գրա­կա­նիս, որքան ամաչեմ ընդ խմպըլութիւն [141] մերոց, որպէս ասես, եւ ոչ մի ոք յաշակերտաց անտի, կամ թէ հազիւ, գրեաց ցաւակցութիւն վասն հրդեհին։ Զնոյն իմա եւ վասն ճոխից ոմանց՝ կամ երիցն՝ որոց գրեցի վասն նոյն խնդրոյ եւ վասն Մաքրեան Աւետարանին. զի եւ ոչ չոր պատասխանի տուաւ. թերեւս յանակնկալ ժամու տացի։

Քանզի չկայր պատրաստ այնքան օրինակ պատճէնի Լամբրոնեան ձեռագրին՝ պատուիրեցաւ տպագրել. եթէ լիցի պատրաստ այսօր կամ վաղիւ՝ առաքեցից այդր եւ ի Տրապիզոն ։ Փորձ մի եւս փորձել կամիմք, նմանատպել ամենայն գունագոյն զարդուք զմի ի պատկերաց չքնաղ Աւետարանի Լամբրունացւոյն. որ թէ յաջողեսցի, թէ եւ հազար ֆրանգք պիտիցին առ այն, յուսամք թէ եւ վաճառիցի ուրոյն, եւ ի տեղագրութեանս. այլ այս դեռ երեկ վճռեցաւ եւ յանձնեցաւ։

Լիբանանեան Հարք ճանաչիցե՞ն արդեօք զոմն Անտոն Վարդապետ բժիշկ, որ թուի ինձ ի նոցին վանաց՝ ի վերնոյն կամ ստորնոյն, եւ կարծեմ յանցեալ դարու, որոյ է առ մեզ գրուած մի զՋերմանց (Հիմմայ)։

Տպագրեցաւ Ա թերթ մաքուր՝ տեղագրութեանս՝ որ կոչի Սիսուան. երկրորդն եւս ընդ հուպ մտցէ ի մամուլ, երրորդն եւս թերացեալ կայ ընդ թղթովս զոր գրեմ, կէս սրբագրեալ եւ կէս սրբագրելի. եթէ այտի կամ այլուստ ծագեսցէ նոր նպաստ՝ յաւելցի փորագրութիւն այլոց պատկերաց եւ տեղացուցից. ապա թէ ոչ գոհասցուք կարելեաւս։ Եւ դու ողջ լեր ողջունելով զհարազատն իմ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1289.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Օգոստ[ոս] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գրեցի եւ այսօր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան, որ պնդեալ երեւի յիւր միտս, մեք զմերն արասցուք որքան հնար է. եւ եթէ նա ստիպեսցէ զքեզ առնել զասացեալ հեռագիրդ (զոր ոչ փափագեմք) ստիպեսցուք եւ մեք հնարել յանհնարիցն։

Յիշեցուցի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մկրտչի տալ գրել սանիցն, մանաւանդ նոր­ըն­ծայ քահանային Հ[օր] Եփրեմի, որ մանրիկ խաղաղութիւնս բաշխէր դեռօծիկ մա­տամբքն, եւ այսօր կատարեաց զշրջան պատարագացն ի մէն մի սեղանս եկեղեցւոյս։

Եթէ չիցէ տուեալ եղբօր իմոյ զ20 ֆրանգն, չկամէի առնուլ, այլ համարել փոխան այնր ընկալեալ իմ զհնութիւնս զոր առաքեաց ի ձեռն յետին եկեալ մանկանց այտի այսր։

Յուսամ թէ նահապետն Տէրոյեան [142] (քանի՞ ամաց է) բաց ի Յիշատակարանէն խնդրելոյ՝ գտեալ իցէ այլ ինչ հետաքննելի, մանաւանդ որ ինձ ի ժամուս պիտանեգոյն։

Զարմացայ զի դեռ նոր սկսեալ են Ապտուլլահեանքդ [143] աշխատիլ ի հանգանակու­թիւնն յայն, մինչ յամէ հետէ զնոյն լսէի. գուցէ ի պէտս ծխախոտոյ ծախեցաւ ցարդ հանգանակեալն, եւ շատացայց ես ցնդած ծխովն յօդս, զի այսուհետեւ ոչ աւելի իմիք յուսամ. եւ ամօթ համարիմ զտալն եւ զընդունել հարիւրս ինչ ֆրանգաց ի հանգանա­կութենէ. այլ ինչ էր եթէ առանձինն մի ոք տայր շատ կամ սակաւ. այլ այդպիսի ստերջ եւ խայտառակ հանգանակութիւն մանաւանդ թէ անքանակութիւն՝ ոչ արասցէ պատիւ. պատուականագոյն են ինձ կամք ջանացողացն, այլ չկամէի թէ առ հաճելոյ ինչ զիս աշխատ լինէին իմ գրածն գրած է, եւ սկսաւ տպագրիլ. ըղձացեալ ճոխութիւն պատկերաց եւ նմանեաց՝ մնասցէ աջողագունից անձանց եւ ժամանակաց։

Շինուածքն յառաջեն, այլ դեռ մեծ մասն երդեաց օդեղէն է. թող զյատակն կոպճուտ եւ փոշուտ. յաղօթս կացցուք, ըստ Տեառն խրատու, զի մի՛ լիցի ձմերանի կարկատանքն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յանցեալ ուրբաթ աւուր առաքեցան այդր 100 օրինակք Լամբրունացւոյ Պատճենին եւ 30 ի Տրապիզոն. առ ճեպոյ ոչ էին քաջ մամլեալ զթուղթն, որ եւ կարճ էր հասակաւ։ Գիտիցէ՞ ոք յազգայնոց զի՞նչ նշանակէ ծօն կամ ծոն բառ։

1290.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Օգոս [ տոս ] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զերկոսին եւս հեռագիրսդ, յորոց ի միջի աւուրն եղեւ ժողով եւ քննութիւն վասն խնդրոյդ, եւ սահմանեցաւ ինչ ինչ, զորոց գրեսցէ Վեհ։ Եթէ շարունակէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան հաճութեամբ՝ թերեւս այլ ազգ ինչ տնօրինեսցի։ Նոյնպէս եւ վասն Գործակալի սահմանեցաւ ինչ. այլ զի չեւ եւս է հաստատեալ։ Ընդ մէջ երկուց գոլով խնդրոյն, տեսցի յետ սակաւուց։

Վասն պատճենի ձեռագրին Լամբրունեցւոյն մի՛ ինչ հոգար. կարես բաշխել եւ աշակերտաց դպրոցաց մերոց, շատ է թէ ասասցեն զաղօթս նորին Սրբոյ վասն իմ եւ քո եւ ինքեանց։

Ցաւէ ինձ զի հեղեղաւ անձրեւաց տառապեցար վասն իմ, կամելով երթալ յ Իւսկիւ­տար։ Ողջունեա զնահապետն այն Չամուրճեան. եւ ողջ լեր. սպառեցաւ ժամանակն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1291.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 4 Սեպտեմ [ բեր ] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի նախընթաց գշբի [Երեքշաբաթի] գրեցի հապճեպով, զի մերձեալ էր ժամ մեկնելոյ երեկոյեան նաւակին։ - Գոհ եմք, զի գէթ առ ժամս երթայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան ի Գրասենեակն. վասն տեղւոյն եւ վասն Գործակալի արդէն կիսով սահմանեալ էր ինչ, եւ ոչ հեռի ի թելադրութենէդ (սակայն ոչ Հ[օր] Սրապայ կոչումն). եւ մնայ կարեւոր խնդիր Գործակալութեան վանացս, առ ի լուծանել եւ կապել զամենայն միանգամայն։ Կարծեմ թէ եւ Վեհ գրեալ է քեզ փոքր ի շատէ։

Շնորհ ունիմ, զի կրկին աշխատութիւն յանձն առեալ՝ գնացեալ եւ գտեալ ես յ Իւսկիւ­տար զխնդրեալս Յիշատակարան. յուսամ զի մտադրութեամբ ընդօրինակեսցէ որ ընդ­օրի­նա­կէն, եւ բաղդատութեամբ։ Եթէ գտցի առ Ապտուլլահեանս [144] լուսատիպ կենդա­նա­գիր Չամուրճեան նահապետին, զոր յարգեմ, առանց աշխատութեան ընդունելի, ընդունիմ։

Ի դիւրութիւն ստուգութեան ծօն բառի յաւելից՝ զի արաբերէնն պարտի ինչ լինել թայլըճ կամ նման նմին բառ մի։

Փոխանակ անքանակ հանգանակին առաջա[ր]կեմ այլ ինչ առ հարազատն իմ, զոր ընթերցցիս ի գրելումս առ նա, չգիտեմ թէ յուսալի՞ ինչ իցէ, մանաւանդ թէ երկբայիմ։

Շինուածոցս սակաւ մասն մնաց վերածածկելի. այլ ի միջին տակաւին բազում ինչ կայ գործելի. եւ դեռ այսօր, յետ ամսոյ եւ կիսոյ աւելեցաւ սրահ նորշինին, յորում սենեակս ուստի գրեմ, եւ այն իւստիւն քէօրիւ [145] ։ - Յետ վաղուին վարժարանեայք գնալոց են ի գիւղ յորմէ դառնալոց նորընծայք եւ պատսպարելոց են ի վարժարան։

Աւուրք պայծառք եւ տօթագինք իսկ շարունակեն աստ ի դիւր աշխատութեան գոր­ծա­ւո­րաց մերոց, որք եւ գրեաթէ ամենեւին անընդհատ ի 16 օրէ յուլեայ ցայսօր աշխատին։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1292.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 7 Սեպտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Ակն ունիմ զի ոչ միայն անդորր մտաց եւ սրտի ծծես ի ծայրս ծովահայեաց լերանցդ, այլ եւ կազդոյր մարմնոյ, այսինքն առողջութիւն եւ պնդակազմութիւն. եւ այդպէս փափագեմ տեսանել զքեզ աստ ի նոր եւ ի հին վաստակս պարապելով։

Կարկատի խրամատ հրդեհին, սակաւ ինչ մնայ ի ծածկել զերդիսն, այլ ի միջի կայ տակաւին բազում ինչ շինելի եւ յարդարելի. դու նորոգեալ տեսցես զայնոսիկ եւ մեք զքեզ նորոգեալ կենդանութեամբ, յորում եւ մաղթեմ աստստին խրախանալ յաւելուածով անդորրութեան եւ լայնութեան սրտի. եւ մի՛ տագնապելով եթէ ոք խոստացաւ հաղորդել քեզ զծանօթութիւնս քննութեանցն ի Հայս եւ զլացաւ. զի սակաւք են որ տայցեն խոստմամբ կամ առանց խոստման խոստացողի եւ զլացողք ոչ սակաւ։

Կրկին մաղթանօք բարեկենդանութեանդ՝ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1293.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 11 Սեպտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետին թղթաբերաւ տեղւոյդ ընկալայ զՅիշատակարան Կարապետի Կաթողիկոսի. եւ արդէն զկարեւորագոյն մասնն որ զ Զէյթունէ անցուցի ի կարգ տեղագրութեանն, պատուական հմտագիր է այդ այլ եւ պատմական։

Աւուրբք յառաջ ընկալեալ էի պատասխանի ի Գարեգին Տատեանէ առաքեալ ի ձեռն դեսպանին որ ի Հռովմ. յոյժ քաղաքավարութեամբ եւ հին ընտանութեամբ գրեալ է, որդի ստորագրելով զանձն. ցաւէ զի անագան ծանուցին նմա զխնդիր աւետարանին, ապա թէ ոչ փոխանակ առաքելոյ յ Երուսաղէմ ի վանս Ս. Յակովբեանց ի յիշատակ [հանգուցելոյ] † հօր իւրեանց՝ առաքէր մեզ։ Ապա յայտ է թէ չիք ի Մաքրի գեղջ այն աւետարան, այլ գուցէ միւս այլ։

ԶԱւետարանն խնդրելով՝ չէի յաւելեալ եւ զխնդիր սատարութեան տեղագրին, յոր թերեւս յօժարէր, ի չկարելն տալ զառաջինն. այլ ոչ համարձակիմ երկրորդել արդ։ Ոչ գիտեմ ո՛րչափ ինչ ընտանութիւն իցէ ընդ նմա՝ աշակերտաց քոց Չըրաճեանց, յորոց միոյն ձեռօք առաքեցի նմա զՇիրակն, եւ միւսն ի նմին պաշտօնատան կայ, որպէս լուայ, ուր ինքն Տատեանդ. եւ դարձեալ՝ ո՛րքան մերձաւորութիւն դոցա ընդ քեզ ի ծովածաւալ եւ ծովածուփ քաղաքիդ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1294.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 14 Սեպտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ըստ զօրութեան գրելումդ յ՚9 ամսոյս՝ հարկ է վերջին լինել իմոյ թղթոյս առ քեզ, եւ մաղթել զյաջող նաւարկութիւն ի մուտս աշնայնի։ Չունիմ ինչ յանձնելի առ ի բերել քեզ այսր. շատ իսկ աշխատ արարի արդէն։ - Ի գալստեանդ ինքնին բացցես եւ զարկղն դ, եւ հանցես զտուրս շաքարեղինացն վասն Վարժարանեայց եւ Նորընծայից, որպէս պատ­շաճագոյն թուի։

Առ Սղերտացին չգրեմ ինչ. զի վասն չնչին եւ անպէտ ինչ ծանօթութեանցն՝ մեծամեծաց ակն ունի վարձուց։

Զայս նուագ չունելով ինչ գրել առ հարազատն իմ՝ յանձն առնեմ քեզ զողջոյնս առ նա, եւ թէ այլ ոք հարցցէ։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1295.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Սեպտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահա երկբայութեամբ գրեմ, թէ հասցէ՞ արդեօք քեզ գիրս յառաջ քան զմեկնիլդ այտի, թէ եւ առաւել կարծեմ թէ հասցէ, բայց առ ապահովութեան ուղղեմ զծրարս յանուն հարազատիս։

Ընդ գրելումդ յ՚13 ամսոյս ընկալայ զՅիշատակարան Աւետարանին, որ է պատուական, ըստ այսմ զի վերաբերի Կիլիկիոյ, եւ միոյ ի վանորէից նորին, զոր արդէն ստորագրեալ էի. միայն թէ ի նախունակ յիշատակարանիս Փերճեր գրեալ է անունն Փ տառիւ, իսկ քոյդ Պերճեր [146] է Պ տառիւ. յուսամ թէ այդպէս էր ստուգիւ յօրինակիդ եւ ոչ ձեռին վրիպմամբ։

Շնորհ ունիմ եւ վասն աշխատութեանդ եւ երթիդ եւ խնդրուածոյդ առ Իզմիրլեանն [147] ։ Զ Աբրահամ Կաթողիկոսէ գրել չէր ինձ փոյթ, զի ոչ առ քննել եւ դատել զգրուած Մատթէի ընթերցայ զայն, այլ ուր զիս յիշէր՝ պատշաճ վարկայ ուղղել զսղալն սպրդեալ։

Առ Պատուելի նահապետն Պրուսացի [148] գրեցից յընդունելս զլուսագիր պատկեր նորա. յուսամ զի այտի առաքես կամ տաս նմա զ«Բազմավէպսն» զոր խնդրեալ է նորա եւ քո խոստացեալ։

Զ Մաքրեան աւետարանէն գրեցի նախընթացիւս։

Վասն գործակալի տեղւոյդ կամ յաջորդիդ արդէն գրեալ է քեզ Վեհի. առ ժամս յանձնել ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս. զի եւ չէ դիւրին ի սակաւ աւուրս շարժել զաստի գործակալս. ի գալստեանդ ի մօտոյ՝ տեսցես եւ լուիցես զամենայն, որպէս եւ մեք լուիցուք։

Գրեցի ինչ առ հարազատն իմ յանձնել զքեզ, թէ կարիցէ, եւ դու կարիցես բերել, այսինքն եթէ գտցիս այդր, եւ տեղեկասցիս ի նմանէ, թերեւս եւ այլ ինչ խնդրոյ՝ զոր թէ գրեցից նմա։

Ողջ լեր ուր եւ իցես։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1296.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Սեպտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի թղթոցդ Կիւրակէի աւուր ծանեայ զի եւ այս իմ թուղթ գտցէ զքեզ տակաւին ի քաղաքիդ. յորում ծրարեմ ըստ հին սովորութեան եւ զգրեալս առ այլս։ Ընկալար ի հարկէ զնախընթացս թուղթ ի հարազատէն իմէ, առ որ տացես եւ զոր ի սմայս։

Բացեալ էին զարկղդ առաքեալ այսր վասն պատճառին՝ զոր գրեն կարծեմ բացողքն, եւ բերեն ինձ զերկոսին տուփսն. զմեծագոյնն յանձնեցի Վերակացուի Նորընծայից, միւսն մնայ յաւանդ, ի գեղջ գոլով Վարժարանեայց։

Դժուարին ինչ առաջարկեալ էի առ հարազատն իմ, ի հարկէ ծանոյց. ստուգել թէ գուցէ ի Սիս պայմանադրութիւն լատինաց եւ Հայոց ի թագընկալութեան Լեւոնի ։ Իզմիրլեանն [149] խոստացող ի կարելիս օգնել ինձ, որպէս գրեալ էիր նախկին թղթովդ, կարիցէ՞ արդեօք ստուգել թէ արժան իցէ հարցանել զնա։

Տատեանն Գարեգին [150] յայդպիսի բարձր պաշտօն հասեալ՝ տակաւին պարտապա՞ն ոք է՝ զայդ ոչ կարծէի. թերեւս ըստ պաշտամանն եւ ընդարձակեալ է զդուռնն, ելից եւ ոչ մտից. գուցէ այլուստ եւ յարնկարծուստ բացցի եւ մեզ դուռն։

Ողջ լեր ի կալդ եւ ի չուել։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1297.

Մկրտիչ Էմինին [151] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 5 Հոկտ[եմբեր] 1883

Մեծապատիւ Տէր,

Արժան էր ինձ վաղագոյն պատասխանել եւ ծանուցանել զի ըն ­ կալայ զշնորհեալդ ի գնացելում ամսեան հանդերձ ծրարելովդ ի նմին գնով « Բազմավիպի» 1882 ամի. այլ առ ժամն բաւական վարկայ զթուղթ միոյ յերիտասարդ աբեղայիցս որ գրէր Տեառնդ եւ կամէր յետ յակն արկանելոյ զամենայն ձեռագիրս մեր ի քննել զարտաքին վիճակ նոցին՝ յետ տեղափոխութեանն ի պատճառս հրդեհին, քննել եւ զոր ի նոսին անվաւեր գրուածք, ըստ խնդրոյ Ձերոյ [152] եւ ապա գրել. եւ տակաւին ոչ կարացի աւարտել զգործն. ապա զի մի՛ շատ եւս յամեցից՝ գրեմ զտողքս, մատուցանելով զմեծարանս եւ զողջոյն Գերապ[այծառ] Աբբահօրս [153] եւ զՄիաբանիցս, որոց հաճոյական յոյժ եղ եւ այցելութիւն Ձեր, եւ ունիցի միշտ ի պատուի զմտերմութիւնդ եւ զազնուութիւն, որպէս եւ ես

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1298.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
11 Հոկտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Բարեաւ լիցի դարձդ յուխտական տեղւոյն, եւ շնորհ վասն աղօթիցդ առ Տիրամայրն Կամենիցայ [154] եւ վասն իմ։

Կարեմ եւ ես ընդ քեզ գոհ լինել, զի քննեցեր եւ ստուգեցեր զի չկան անդ յուսացեալ Ձե­ռագիրքն հայկականք. հարկ է թէ մոլորեալք իցեն ա՛յլ ուրեք, եւ յանկարծուց թերեւս յայտ­նեսցին յաւուր միում. կամ թէ ցրուեալք են յայլեւայլ ձեռս եւ ի խորշս։ Իսկ Քիեւեան մե­ծա­մեծ հատորքն խառնալեզուք՝ միշտ հետաքննականք են, մանաւանդ առաջին հա­տորքն. քանզի ոչ միայն հնագոյնք են, այլ համարիմ թէ եւ հայախօսք. զի են եւ առ մեզ տա­րէ­գրութիւնք ինչ լեհահայոցդ, ի սկզբան հայերէն գրեալք, ապա թաթարացեալք. ի դէպ էր ստուգել զայս՝ թէ ցո՛ր վայր ցո՛ր ամ կամ հատոր ձգի հայ լեզուն, եւ երբ սկսանի օտա­րանալ, կարծեմ թէ խնդրելով ի Պետութենէդ (ի Պաշտօնէէ Ուսմանց կամ յայլմէ) մարթ իցէ տալ բերել այսր առ մեզ զհատորսն զայնոսիկ, քննել եւ դարձուցանել։ Զիա՞րդ թուի եւ քեզ։

Երկու են Ստեփանոսք Լեհացիք, որպէս ծանուցեալ է իմ երբեմն ի ճառելս զ Ստե­փանեան բառարանէ, կարծեմ թէ տպագրեալ եւս ի «Բազմավիպի», ոչ յիշեմ յորո՞ւմ ամի, այլ յառաջ քան զբազում ամս [155] ։ Ռոշքեանն [156] ժամանակակից Մխիթարայ Աբբահօր եւ թղթակից, երբեմն առաջարկեալ եւ յեպիսկոպոսութիւն Լեմպերկի [157]. միւսն՝ թարգմանիչն Յովսեպոսի, Դիոնիսեայ, եւն., է նկարիչն եւ ուսուցիչ յ Էջմիածին [158] ։

Յաւուրս յայսոսիկ եհաս ի Կ. Պօլսոյ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, եւ եբեր զլուսատիպ պատկերսն՝ յանձնեալս ի Պր. Խաչատրոյ Պապայեան առ Պ[ատուական] Հ[այր] Յուսիկ. շնորհ ունիմ Պարոնիդ. եւս եւ Այվազեան նկարչին [159]. թէ եւ ոչ յագեցայ այն տեսարանօք. ես պատմական եւ իսկական ինչ փափագէի տեսանել, որպէս զանցս ընդ կարմիր ծով, զջրհեղեղ (եթէ նկարեալ իցէ եւ զայս), կամ զստոյգ բնական դիրս եւ դէպս վայրուց, եւն. իսկ առաքեալքն՝ բաց յերկուց վենետկեան տեսարանաց (որք զի ծանօթք են ինձ եւ ոչ յարգոյք) են ամենայնն նաւք ալէկոծեալք։ Թերեւս եւ այսոքիկ ոչ լոկ մտացածինք իցեն, այլ իրական դիրս կերպարանիցեն կողմանց ինչ, այլ հարկ էր յայնժամ նշանակել եւ զտեղիսն։ Գոյ եւ պատկեր մնացորդաց ամրոցի Գենուացւոց, թերեւս Պապայեանին [160] լուսագրած իցէ այն, որպէս եւ Վերափոխման եկեղեցին եւ խաչքարինք Հին - Ղրիմու։ Առաքեալ էր եւ տպագիր պատկեր մի զԱւետարանի Կոստ[անդին] Կաթողիկոսի (կերպարանելով զ Լեւոն որդի Հեթմոյ ) որ պահի արդ ի Նոր Նախջեւան. ունէի արդէն զպատկերդ տպագիծ, այլ եւ մատիտագիծ մի հարեւանցի. յորմէ ստուգեցի զի տպագիծն ոչ է ճշգրտատիպ, այլ յերիւրեալ, որով եւ չէ յարգի. փափագելի էր լուսագրութեամբ հանել զստոյգն ի մատենէն, եթէ գտանիցի լուսագրող ոք յայնմ քաղաքի. յօժարէի ես վճարել եւ զծախսն, եթէ ներէր նա առ որ գրեմս. ցանկալի էր ինձ եւ յիշատակարան մատենին եւս եւ այլոց Աւետարանաց բազմաց, զորս լինել անդ վկայեալ էր քեզ երբեմն † [հանգուցեալն] Գաբր[իէլ] Այվազ[ովսքի]. եթէ գտցի անդ, որպէս յուսամ տիրացու մի կամ տէրտէր հաւատարիմ, եւ մտադիւր ընդօրինակեսցէ՝ ոչ զլասցուք զվարձսն։ Այսմ փոյթ կալջիր եւ լեր հետամուտ, զի ակն ունիմ թէ պիտանի լիցին տեղագրութեանս որ արդ տպագրի։

Ի Տփղեաց չել ինչ ձայն վասն խնդրելոյ զտպագիրս մեր ի սակս Գայիանեան վարժարանին [161], որ կարէր լինել մեզ նպաստաւոր ի ժամանակիս, որպէս գիտես, եւ վասն հրդեհին եւ վասն տպագրութեանց։

Ի Վ[երապատուեալ] Հ[օրէ] Դիոնիսեայ, առ որ գրեալ էի, չընկալայ պատասխանի, թերեւս չեւ եւս է ժամանակ կամ սովորութիւն նորա. ողջունեմ զնա ի հեռուստ եւ զայլ թէ գուցեն ծանօթս, եւ մնամ՝ յանձն լինելով եւ ի Պաշտպանն Սուտաղայ Տիրամայր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1299.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Հոկտ[եմբեր] 1883

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ լռութիւնս եւ ոչ համառօտութիւնս մոռացութեան նշանակք են. այլ զի յատուկ ինչ գրելի չունիմ, որպէս եւ դու, միայն մտօք խօսակցիմք, եւ այս անմոռաց եւ մշտակայ։

Առաջարկութիւնդ՝ մինչչեւ իսկ առաջարկեալ ընդունելի էր ինձ, իբրեւ ի բարգաւաճանս վարժարանի օժանդակի Մուրատեանին, յորմէ անկ է եւ վանականաց օժանդակիլ. յայս միտս է եւ Վեհ, որ անշուշտ երկարագոյնս գրիցէ զայսմանէ։ Գործ է միայն թափել զկորստականն (արծաթ) ի ձեռաց պաշտօնակալաց, որոց յաճախ գտանին պատճառք դժուարութեան։ Միւս եւս գործ է սահմանաչափել զաստիճան ուսմանց երեցուն վարժարանացն, զ Վենետկոյս, զ Քաղկեդոնիդ եւ զ Բերայի, եւ աստիճանաւորել մի ըստ միոջէ. առ որ լեր մեզ խորհրդակից։

Ի ձեռանէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի ընկալայ զբերեալսն Պ[ատուական] Հ[օր] Յուսկան ի Տաւրիոյ [162], շնորհ ունիմ, եւ յաւէտ վասն Կողբացի աղին, կնքելոյ ի Շիրակ-Անի. ոմն եբեր անտի մեղր, եւ սա աղ. երկոցուն եւս շնորհ բնական փոխեալ պահեսցի բարոյական ի մատուցողսն, միշտ համեմեալ, միշտ քաղցրահամ մնալ, ընդ որս ողջունելով եւ զայլս որ ընդ քեզ, մնամ գրկախառն սիրով

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1300.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 12 Հոկտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Ոչ կարծէի մթին ինչ գրեալ կամ թաքուն. հին վաստակքդ են պատմականքն յոր երկասիրէիր, նորքն՝ յուսալիք առ ի մէնջ, եւ ի քէն յայտնելիք. իսկ զատ ի գրաւորականաց՝ յայտ է թէ չպակասեն եւ պաշտամունք եւ պարապմունք առ մեզ։

Ոչ ինչ ի թուղթս Մարկ[ոս] Աւրելիոսի [163] յիշին հայկականք՝ ոչ են ճշմարիտ, քանզի եւ թուղթքն շինածոյք են. գուցեն եւ ստոյգ ինչ թուղթք կայսերդ այլ չգտանի ի նոսին հայկական զրոյց։

ԶՆոյեան տապանէ չիք աւանդութիւն պիտանի ի գիրս մեր. այլ զի անդստին ի վաղ ժամանակաց երթային յուխտ ի լեառնն. եւ հին է Ս. Յակովբայ մենաստանն յ Ակոռի, կործանեալն, զի յիշի եւ յԸ դարէ։ Ըստ Ասորւոց եւ Արաբաց՝ ոչ ի Մասիս այլ ի Ճիւտտի լերինս Կորդուաց հանգեաւ տապանն, յոր խուզեալ ասեն ամիրապետի միոյ Արաբացւոց՝ յառաջին դարս աշխարհակալութեան իւրեանց, բարձեալ է զմնացորդս տապանին, եւ բերեալ շինեալ մզկիթ մի, կամ եդեալ ի մզկթի, կարծեմ Գզերոյ, (Ճէզիրէ իպն էրմէր), զորով շրջապատէ Տիգրիս գետ։ Եւ ինձ հաւանագոյն թուի յետնոցս կարծիք, որ եւ բազմաց սրբոց Հարց, քան Մասեաց մերոց. (մի՛ ոք գայթակղեսցի)։ Մարթ է գտանել բեկորս փայտեայ ի Մասիս, որպէս գտեալ էր ամօք յառաջ եւ Պրայս [164] անգղիացի, ջատագովն Հայոց, այլ չէ մարթ ասել ծնունդս Նոյեան տապանի։ Բայց ինձ բարւոք է խուզարկութիւն Անգղիացւոյդ, զի թէ ոչ զտապանն՝ գտցեն այլ ինչ, գէթ զդիրս լերինն եւ զնիւթս, եւ տացեն նոր ծանօթութիւնս։ Եւ դու ի դարձիդ՝ վերաթեւեա ի Քաջքար կամ ի Վարշամակ լեառն բարձր, որ ընդ մէջ Պոնտոսիդ եւ Կարնոյ է, եւ գտցես անդ զմասն Վարշամակի Տեառն, յոր սակս եւ այնպէս կոչի լեառնն։

Ողջոյն տուր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ, եւ ծանո՛ զի հասին պա­տանիք ոմանք ի Տրապիզոնէ, վասն միոյն (Արթին Թիւրքեան) գրեալ է ինձ Եպիսկոպոսն Նազարեան [165] ՝ թուղթ վերաչուական, տիրացուի գրած. այլ չիք նշմար Ձեռագրաց. ես ոչ կամէի զՁեռագիր խնդրել, զի մի՛ եւ զմանկունսն առաքիցէ, այլ արդ հասին սոքա ձեռնունայն։ Յոյժ հաւանական համարիմ թէ ի Գայմագլը յԱմենափրկչի Վանս Տրապիզոն ի գոն ձեռագիրք. այլ մխիլ անդր եւ քննել՝ ներելի իցէ՝ ոչ գիտեմ։

Ողջ լեր եւ քաջողջ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1301.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 19 Հոկտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Մինաս,

Գրեալ էի եւ ես քեզ աւուրբք յառաջ քան զընդունելս զգրեալդ ի 6 ամսոյս. - Որ ինչ իղձ է քո, դառնալոյ այսր յառաջիկայ բարւոք եղանակի, նոյն եւ մեր է. շատ է թէ տացես մեզ հաւաստիս եւ աւետիս կազդուրմանդ եւ զօրանալոյ. եւ լռելով այժմիկ զդարձդ, ի գալ եւ յառաջել գարնայնոյն՝ փորձեալ զքեզ՝ տացես նշան, ցուցանելով զպատրաստակա­նութիւնդ առ կոչ Վեհի, իբրեւ բարւոք օգտեալ եւ յագեալ օդովք եւ ջրովք հայրենեաց, եւ պոնտական բարեօք։

Աւանդեա զծրարեալս թուղթ առ որ ուղղեալն է, մեղմակի ազդելով (կամ ոչ) զի ձեռնունայն եկն պատանին առաքեալ ի նմանէ, Յարութիւն Թիւրքեան ։

Ոչ յիշեմ որքան հեռի է ի քաղաքէդ Գայմագլը կամ Չարխափան մենաստան Հայոց, ուր ակն ունիմ թէ գուցեն Ձեռագիրք եւ յիշատակարանք ի նոսին. այլ այս թողցի դիւրութեան հնարից։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս եւ զ Ռափայէլեանն մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1302.

Professor Emilio Teza -ին [166]

Venezia, San Lazzaro, 7 novembre, 1883

Stimatissimo Signor Professore,

Grazie per l'amichevole vostra ricordanza: non soltanto a me, ma anche ai miei confratelli sarà piacevole la sua visita, come d’un semi-compatriota.

Il Direttore della nostra stamperia le manderà i libri indicati.

Rispondo ai suoi dubbj sull’Agatangelo, guardando sola­men­te sul testo armeno (e dell'edizione del 1862, e non come Lei dice del 1835, sbadatamente). Non avendo presso di me, o vicino, la traduzione del Tommaseo, non l'ho cercato; dica, per pigrizia, dica quel che vuole.

Sono occupato a pub [ b ] licare una lunga descrizione della Ci­li­cia armena; storico-geografico-letterale: un pasticcio, è già sotto torchio, e vi sarà un lungo pezzo. Se Lei conosce un opera ita­liana, viaggio o descrizione, che tratta di quel paese o de’ limi­tro­fi, sarei grato a saperlo.

Vale.

P. Leone M[arcar] Alishan

N. B. Tutti i quat [ t ] ro manoscritti d’Arisdaghes che abbiamo, di­cono Տաբելայ invece di Ramela: pare che l'autore sia sbagliato, o che il suo originale mal letto.

Թարգմանութիւն

Վե­նե­տիկ, Սուրբ Ղա­զար, 7 Նոյեմ­բեր, 1883

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Շ­նոր­հա­կա­լու­թիւն Ձեր բա­րե­կա­մա­կան յի­շո­ղու­թեան հա­մար. ոչ միայն ին­ծի, այ­լեւ եղ­բայ­րա­կից­նե­րուս հա­մար շատ հա­ճե­լի պի­տի ըլ­լայ Ձեր այ­ցե­լու­թիւ­նը, որ­պէս կի­սա­հայ­րե­նա­կից:

Տ­պագ­րա­տան տնօ­րէ­նը պի­տի ու­ղար­կէ Ձե­զի նշուած գիր­քե­րը:

­Կը պա­տաս­խա­նեմ Ագա­թան­գե­ղո­սի մա­սին Ձեր տա­րա­կոյս­նե­րուն, աչ­քի տակ ու­նե­նա­լով ­1862 թուա­կա­նի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը, ­ եւ ոչ թէ 1835­-ի, ինչ­պէս Դուք կը նշէք անու­շադ­րօ­րէն): Մօտս չու­նե­նա­լով Թոմ­մա­զէոյի թարգ­մա­նու­թիւ­նը, չփնտ­ռե­ցի. ըսէք, ծու­լու­թեան պատ­ճա­ռով, ըսէք, ինչ որ կ՚ու­զէք:

Զ­բա­ղած եմ Հայ­կա­կան Կի­լի­կիոյ մա­սին պատ­մա­կան, աշ­խար­հագ­րա­կան, գրա­կան եր­կա­րա­պա­տում հրա­տա­րա­կու­թեամբ: Ուղ­ղում­նե­րով ու ջն­ջում­նե­րով լե­ցուն գրու­թիւն մը, որ ար­դէն մա­մու­լի տակ է, եւ դեռ եր­կար ժա­մա­նակ կը մնայ: Եթէ ծա­նօթ էք Իտա­լե­րէն լե­զուով գրուած որե­ւէ ճա­նա­պար­հոր­դա­կան կամ նկա­րագ­րա­կան եր­կա­սի­րու­թեան, որ այս երկ­րա­մա­սի եւ անոր սահ­մա­նա­կից տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րու մա­սին կը խօ­սի, երախ­տա­պարտ կ՚ըլ­լամ, եթէ զիս տե­ղե­կաց­նէք:

Մ­նա­ցէք բա­րով:

Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

Ա­րիս­տա­կէ­սի չորս ձե­ռա­գիր­նե­րը, որ ու­նինք, Տա­բե­լայ կ՚ը­սեն փո­խա­նակ Ramela [Ռա­մե­լայ]­-ի: Կը թուի, թէ հե­ղի­նա­կը սխա­լած ըլ­լայ, կամ բնօ­րի­նա­կը վատ ըն­թեր­ցուած է:

1303.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 12 Նոյեմբ[եր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Թէպէտ եւ փոքր մի անագան ժամանեսցէ քեզ թուլաթեւ հրեշտակն իմ՝ շնորհաւորել զքեզ ի հոյլս զուարթնոցն, այլ իղձք իմ արդէն ժամանեալ են այդր եւ ի յերկինս, առ ի լինել եւ քեզ աստստին քրովբէական աթոռ Բարձրելոյն, աչալուրջ պաշտամամբդ եւ ջերմեռանդն փափագանօք. որում անշուշտ բարեխօս եւ զօրա ւ իգն լիցի քո բովանդակ հատորդ եւ իմ սրտիս՝ վաղասլացն առ ի մէնջ եւ անմոռաց Սերովբէն [167] ։

Պատկերս ինչ հնութեանց առաքեցեր, ի ձեռն Պ[ատուական] Հ[օր] Յուսկան եւ այլ ինչ խոստացար. առաքեմ եւ ես զծրարեալս նշմար հայրենի հնութեան. արծաթեայ պատկեր ի յատակի մեծի նշխարանոցի սրբոց, զոր յարդարեալ է Կոստանդին Բ Կաթողիկոս ՝ յամի 1293, եւ որ արդ գտանի ի Բարիզ. երկար ծանօթութիւն՝ հանդերձ պատկերաւ նշխա­րա­նոցին կամ սրբարանին տպագրի արդ ի կարգի գրոցս՝ զորմէ գրեալ էի երբեմն, եւ փափագէի գտանել օժանդակութիւն վասն պատրաստութեան պատկերացն։ Ընկալ զայս որպէս փետրիկ մի թօթափեալ թեւոցս, եւ քո քաջասուր թեւօք հասիր յառաջիկայ տարւոջս, եթէ հնար է, ի տեսութիւն սիրելեաց եւ իմ որ եմս

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1304.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին

Ս. Ղազար, 21 Նոյեմ [ բեր ] 1883

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Թէպէտ եւ ի 40 եւ աւելի աւուրց հետէ ընկալեալ էի զգիրդ, այլ ոչ ունելով իմովսանն հաղորդել քեզ ինչ մի հանգոյն քոց զգացմանց ի տեսլեան հրաշակերտից մեծի քաղաքին, զմայլէի լռելեայն ընդ քո զմայլումն. փափագեմ զի մի՛ շիջցի եռանդնդ այդ. այլ եւ եւս յաւելցի օգուտն՝ զոր ակն ունիմք՝ դու եւ մեք՝ ի բնակութենէդ եւ ի պարապմանց յայդպիսում համասփիւռ քաղաքի. եւ լիցիս ի պարծանս ուխտիս եւ հայրենեացդ։

Ի բերանոյ թղթաբեր եղբօրդ լուիցես՝ զոր յանձնեմս, եւ դու յանձն արասցես զիս Սրբոց յեկեղեցիս եւ ի մայրն եկեղեցեաց՝ ողջ լինելով յամայր։

Ողջոյն գրկալիր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օքսենտեայ սիրելւոյ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1305.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 23 Նոյեմբ[եր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Որպէս երեւի ի միում աւուր (13 Նոյեմբ[երի]) գրեալ է մեր թուղթ առ միմեանս, եւ անշուշտ ի միում աւուր եւ ընկալեալ։ Զայս նուագ՝ կարծեմ թէ ես կանխեմ, առ ի տալ պատասխանի վերջին բանից թղթոյդ. այսինքն՝ առ ի ցուցանել զոք՝ առ որ առաքիցին ի Պօլիս ՝ տալիքն ի Պոպոյեան Եպիփանէ ։ - Արդ ցուցանեմ քեզ զմի ոք՝ զոր քաջ ճանաչես, զքո դասակից զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան Մէհտէրեան, զորոյ անուն գրեսցես ի փռանկ լեզու, ուղղելով ի քաղաք անդր, ի թաղն Pera, Sakiz-Aghadji N. 34, յաւել եւ զ Mechitariste յայտարար մեր։

Բայց չիմանամ թէ որպիսի՞ ինչ իցեն առաքելիքն՝ որոց վասն դժուարութիւնք լիցին յանցս ընդ Աւստրիա. համարիմ թէ լուսատիպ պատկերքն իցեն։ Արդ զի եւ է, ընդ ո՛ր ճանապարհ եւ կամիս, կամ ո՛ր ապահովագոյն իցէ, առաքեա կամ առաքեսցէ, շատ է միայն առաքեսցին՝ այսինքն Յիշատակարանքն պիտանիք։ - Յիշե՞ս, զի յամօք յառաջ գրեալ էի քեզ թէ գուցեն ի Նոր Նախիջեւան բազում Ձեռագիր մատեանք, եւ դու պատասխանեցեր հարցեալ զ † [հանգուցեալ] Այվազեանն [168], եւ նորա ասացեալ՝ թէ սակաւ եւ աննշան ինչ է անդ։ Եթէ հնար էր արդ՝ զքեզ իսկ դրդէի անձամբ երթալ եւ հետախուզել, զի ոչ այնքան հեռի է տեղին՝ որքան Կամենից. բայց կարծեմ ոչ գտանի անդ կաթոլիկ աղօթատուն եւ անձն, վասն որոյ եւ զգուշալի իցէ։ Արդ մշակեա զմտերմութիւն Եպիփանու [169], առ որ եւ ես երախտապարտ գտայց, յորժամ կատարեսցէ զխոստմունսն, եւ մի՛ հանգոյն Տփղիսեցեաց փարիցէ։ Ծանո նմա զի զարդիս պիտանեգոյնք են ինձ Յիշատակք եւ յիշատակարանք Կիլիկիոյ. վասն որոյ նախ ընդօրինակեսցէ հաւատարմութեամբ զյիշատակարանս մա­տենից գրելոց ի Կիլիկիա, եւ ապա զայլսն։ Այսու իմանաս՝ զի գործ յոր պարապիմ արդ եւ տպագրի (ԺԳ թերթն) է տեղագրութիւն Կիլիկիոյ. վասն որոյ եւ փութալի է յօժան­դակութիւն։

Վասն Քիեւեան հայաթաթար դիւանաց՝ դադարեսցուք այժմիկ, մինչեւ ընկալայց զքաղուածս քո, եւ ապա ըստ այնմ դատեսցուք [170] ։

Ուրախ եղաք ընդ օծումն եւ բացումն մատրան Պաշտպանութեան Տիրամօրն, համարիմ թէ ի Սուտաղ է, թէ ի Սուրղա՞թ. ուր եւ է բարեխօս քեզ եւ մեզ։

Վասն սատարելոյ ի վերաշինութիւն հրդեհելոյ մասին վանացս՝ նախ օգնականու­թիւն սրտի պիտոյ էր. եւ զայդ հատուցեր. բայց ցաւէր Վեհի, որպէս եւ ինձ, զի ոչ ինչ գրեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դիոնեսիոս, եւ ոչ միւսն՝ որ յայլում քաղաքի։

Երեկ ուղեւորեցաւ Վեհ երթալ ի Հռովմ ։

Ընկալայ զպատկերիկ առաջնոյ եւ վերջնոյ եպիսկոպոսին Մոհիլեւի [171] ։

Ողջ լեր. յառաքելդ ինչ տպագրելի վասն «Բազմավիպի» յորում տպագրի արդ ուղեւորութիւն Ռուսին՝ զոր առաքեցեր զյատուկ անուանսն որոշագոյն գրեա, կամ գծեա ի ներքեւն, առ ի նշանակել թէ ստոյգ այնպէս ընթեռնլի է. քանզի անծանօթ են մեզ անուանքն եւ տարակուսիմք։

Կրկին ողջ լեր եւ աղօթող, ողջունելով զ Պոպոյեանդ [172] եւ զ Պապայեան [173], այլ եւ զ Պետրիզեան [174] ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ահա քեզ եւ պատկեր մի բուսական ի Տեղագրութենէ Սիսուանայ, յիշատակ տերեւաթափ գրչիս։

1306.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 26 Նոյեմբ[եր] 1883

Արհիապատիւ Տէր եւ Հայր,

Ակն ունիմք թէ յաջողութեամբ հասէք յոր դէմ եդեալ էիք, թէպէտեւ անհամբոյր օդով մեկնեալ էք ի Պատաւիոնէ:

Յանձնեցին ինձ առաքել այդր զվկայական եպիսկոպոսութեանդ. ընդ որում ծրարեմ եւ զայլ ինչ թուղթս։ ԶՃաւայեցւոյն, որոյ գրեալ էր եւ առ իս, բացի եւ զփոխանակագիրն վաճառեցի, կորստեամբ միոյ ֆրանգի, արդ կան առ իս 199 ֆր[անգ] յայն հաշիւ՝ զորմէ գրէ ծերունին բարերար. կալա՞յց առ իս զդրամդ, եթէ տա՞ց առ Գործակալն, որ պարտական է ինձ, այսինքն Սիսուանայ։

Բարւոք կան Միաբանքս, ընդ որոց խոնարհեալ ի Համբոյր աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1307.

Մկրտիչ Էմինին [175] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 3 Դեկտ[եմբեր] 1883

Մեծարգոյ Տէր եւ Բարեկամ,

Զբաղեալ ի քննութիւն Ձեռագիր մատենից մերոց եւ վնասու ինչ հասելոյ ի պատճառս հրդեհին [176] եւ ի շահ վերստին կազմել զհնացեալսն եւ քայքայեալս, անագանեցի առ խոստացեալն. եւ ահա ծրարեմ ընդ նամակիս զցանկ անվաւեր համարեալ գրենոյ հին եւ նոր կտակարանաց եւ մերձաւորաց ի նոսին, որչափ ինչ գտանին ի մեր Ձեռագիրս։

Ոչ համարիմ շարակցելի ի սոսին զկատարածս կամ զՎկա ­ յաբանութիւնս Առաքելոց եւ Աշակերտաց, զի դժուարին է ինձ ընտրել զստոյգ եւ զանստոյգ, եւ յանսահմանն ձգի գործն [177] ։

Մատուցանեմ զողջոյն եղբայրակցաց իմոց, Գեր[ապայծառ] Աբբահօրս [178], գոլով այժմ ի Հռովմ. ողջունեմ եւ ես զՊ[արոն] Խալատեանն [179]: Ընթերցայ յօրագրի միում Տփղեաց զի ոմն ի մերազնեայց քաղաքիդ ( Մոսկուայ ) հրատարակեալ է գիրս ինչ բուսաբանական հայկական. ոչ զանուն հեղինակին յիշեմ եւ ոչ զգործոյն, այլ եթէ ծանօթ իցէ Ձեզ, խնդրեմ առաքել օրինակ մի, եւ զգինն նշանակել ի հաշիւ մեր [180] ։

Մաղթելով յամայր քաջողջութիւն՝ մնամ Ազնիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Հին կտակարանք

Պատմութիւն Յովսեփայ եւ Ասանեթի.

Կտակք նահապետաց.

Մահ Մարգարէից.

Սողոմոնի ապաշխարութիւն ( համառօտ բան ).

Սողոմոնի Հարցմունք Սաբայ տիկնոջ.

Սողոմոնի Վասն գրոց նորին բան.

Մանասէի աղօթք ( Տէր ամենակալ ).

Տեսիլ ( Է ) Դանիելի ( վասն նետին եւ այլ բանք ).

Եզր Գ

Տեսիլ Հարցմունք ընդ հրեշտակն [181].

Նոր կտակարանք

1.       Պօղոսի Գ. թուղթ առ Կորնթացիս.

2.       Պօղոսի Գ. թուղթ Պատասխանի թղթոյն.

3.       Աբգարու թուղթ առ Ք[ րիստո]ս եւ պատասխանին.

4.       Հանգիստ Յովհաննու ( էր ընդ եղբարսն )

5.       Պատմութիւն ծննդեան Ս. Ա ստուածածնի եւ Աւետման.

6.       Տեսիլ Ս. Ա ստուածածնի.

7.       Աւետարան մանկութեան Յ իսուսի.

8.       Վարք Ս. Կ ուսին ըստ Յակոբայ Աստուածեղբօր.

9.       Պիղատոսի վկայութիւն զՔրիստոսէ առ Տիբեր կայսր.

10.     Յիշատակարանք որ եղեն առաջի Պիղատոսի վասն Քրիստոսի.

11.     Լենտուլոսի թուղթ վասն Քրիստոսի.

12.     Եկնառաք թուղթ ի Հռովմ.

13.     Պօղոսի տեսիլ.

14.     Ս. Յակովբայ Տեառնեղբօր Պատարագամատոյց.

15.     Ս. Յակովբայ կանոնք առ Կոդրատոս.

16.     Թադէի կանոնք.

17.     Լուսաւորչի հարցմունք ընդ հրեշտակն.

1308.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 7 Դեկտ[եմբեր] 1883

Արհիապատիւ Տէր եւ Հայր,

Վասն խնդրոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու գրեցի այսօր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ, ըստ թելադրութեան Սրբութեանդ զիջանել ի խնդիր նորին։

Ընկալաւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակէս զշնորհեալդ նմա, եւ զպատուէրդ՝ հլութեամբ, եւ արդէն հրատարակեցաւ լուրն. փափագէր ապաքէն, որպէս թուի, ի գարնայնի լինել ուղեւորութեանն, որպէս եւ ես՝ եթէ չիցէ մեկնելոց վաղ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ներսիսի ի Կ. Պօլսոյ յառաքելութիւնն. բայց եւ այնպէս պատրաստի, ակն ունելով ի մօտոյ դարձի Վեհիդ, որում եւ այլք եւ ես մնամ՝ խոնարհական համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1309.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 10 Դեկտ[եմբեր] 1883

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդէն կանխաւ ի նմին աւուր յորում ընկալայ զգրեալդ ի 4 ամսոյս, գրեալ էի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ վասն դրամական խնդրոյդ, զի կանխեսցէ առաքել. եւ զայս արարի՝ վասն հաղորդելոյ Վեհի զգրեալդ առ ինքն ի Հռովմ ։

Վասն երկրորդ խնդրոյն, որ է առաքումն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արիստակիսի, արդէն եւ եւս պատրաստի, եւ ոչ յամեսցէ, եթէ մանաւանդ մեկնեսցի այտի Պ[ատուական] Հ[այր] Ներսէս ի Պարտիզակ. վասն որոյ զայս ծանուցէք ստուգիւ, զի փութասցի եւ սա ըստ այնմ շարժիլ աստի. քանզի ոչ գիտեմ տակաւին զի՞նչ գրեալ իցէ Վեհս առ Կաթողի­կոսն [182], եւ զի՞նչ սորա պատասխանեալ, հաւանեա՞լ ընդ առաքումն Ճնտոյեա­ն իդ [183] ՝ թէ ոչ։ Ոչ գիտեմ զապագայն, այլ հաճոյ թուի ինձ առաքելութիւն նորա, որ է մեր, յարգի Տեառն. ցաւէ՜ ընդ մեկնիլ աստի միւսոյն, որ երգապետ էր դասու եկեղեցւոյս մերոյ, յորմէ վաղագոյն բարձեալ եւ Պ[ատուական] Հ[այր] Դանիէլ [184], երթալով ի Մուր[ատ] Ռա­փ[այէ­լեան] վարժարան, մնամք բաղաձայն եւ անմխիթար, զի չիք մերձաւոր յաջորդ ձայնեղ եւ դաս անձայն կամ խառնաձայն ի վանս՝ մեծ պակասութիւն է, ըստ իս, վանական կենաց։ Աղաչեսցուք զի մրմունջք հոգեւորք լցցեն զթերի ձայնականին, եւ յաջողեսցեն զգործս մեր։

Ողջունեմ սիրով զորս ընդ քեզ են, եւ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1310.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 10 Դեկտ[եմբեր] 1883

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Զգրեալդ ի վերջնում աւուր Նոյեմբերի՝ հանդերձ ճանապարհագրութեամբ Մարդովցեվի [185] ՝ ընկալայ ի 6 ամսոյս, որ է ասել յեօթներորդում աւուր գրութեանդ. ըստ այսմ հարկ էր եւ քեզ ընկալեալ գոլ զիմ գրածն ի 23 նոյեմբ[երի] յորում կարեւոր ինչ բանք էին, նաեւ վասն թարգմանութեանդ յիշեալ ճանապարհագրութեան, եւն. ։ Եթէ մոլորեալ իցէ թուղթ իմ՝ ծանո՛, զի դարձեալ գրեցից զնշանակեալս ի նմին։

Առաջին մասն թարգմանութեանդ արդէն տպագրեալ է ի «Բազմավիպի», յոր մտցէ ընդ հուպ եւ երկրորդս այս դեռ ընկալեալ, զոր ընթերցայ խնամով եւ փոխելով զ Դերջան դ ստէպ յեղյեղեալ՝ ի Տէլիժան, որպէս արժան էր լինել, որպէս եւ զայլ սակաւ ինչ։ Եթէ կանխաժամն լեալ էր թուղթն իմ՝ թերեւս այլազգ լինէր ընթերցուած իմ. այս այս չէ ինչ. թարգմանեա եւ առաքեա զմնացորդն եւս. յորմէ միայն զակնարկութիւնս ինչ առ Օսմանեան պետութիւն ի բաց թօթափեմք, առ խիստ քննութեան՝ որ լինի այժմ յայնմ պետութեան։

Արարեալ էի յիշատակ ինչ եւ զ Կամենիցեան դիւանաց. է առ մեզ ժամանակա­գրութիւն մի Կամենիցեան ի 1560 ամէ ց՚1640. մինչեւ ցամն 1610 հայերէն է, անտի եւ անդր թաթարերէն, խայսիօք, եախշիօք, եւն. [186] ։

Սպասեմ իրագործութեան խոստմանց Պոպոյեանին ։ - Ոչ գիտեմ իցէ՞ դեռ կենդանի ի Նոր Նախիջեւան՝ Դաւիթ աղայ Օտապաշեան, առ որում կայր աւետարան մի գրեալ յամի 1193. թէպէտ Ջալալեանն [187] տպագրեալ է զՅիշատակարանս ինչ մատենին, այլ ոչ վստահանամ յընդօրինակութիւնս նորին. տեղեկացիր թէ յո՛յր ձեռս գտցի արդ աւետարանդ, եւ թէ կամիցին պարգեւել կամ վաճառել ինձ. եւ թէ ոչ՝ խնդրեմ վերստին ընդօրինակել զյիշատակարանսն՝ խղճմտութեամբ, բառ առ բառ, գիր առ գիր, մանաւանդ զյատուկ անուանս տեղեաց. զորօրինակ յիշեալն անդ ամուր դղեակն Կատենո՞յ, թէ Կայտենոյ. կարեւոր է ինձ գիտել զայս փութով, եթէ հնար է, զի գրեաթէ ժամանեալ է տպագրութիւն գործոյս ի յիշատակ այնր տեղւոյ։ Իցէ՜ թէ ժամանէր եւ աւետարանն ինքնին ի ձեռս իմ. յայնժամ տայի լուսագրել եւ փորագրել զայն յիշատակ տեղւոյ եւ յեռուլ ի տեղագրութիւնս իմ, որպէս արարեալ է զայլոց ինչ տեղեաց։

Գերապ[այծառ] Տէրս տակաւին ի Հռովմ է. ուստի պատուէր առաքեաց առ խմբագրող «Բազմավիպին»՝ Պ[ատուական] Հ[այր] Արիստակէս ՝ պատրաստ լինել երթալ ի Կ. Պօլիս, ի Քաղկեդոնեան վարժարան, փոխանակ Պ[ատուական] Հ[օր] Ներսիսի, որ յուսալի է՝ երթիցէ ի Պարտիզակ, ի թեմի Պրուսայի, ի հովուել զժողովուրդն կաթոլիկ։ Այս է այժմեան նորութիւն կամ նորալուր առ մեզ. որպէս եւ խնդրել Մշեցոց յեպիսկոպոսութիւն իւրեանց զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին. խնդրիցե՞ն զոք եւ Ղրիմեցիք։

Ողջունելով զանծանօթ ծանօթս, մնամ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1311.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 12 Դեկտ[եմբեր] 1883

Աստուածապատիւ Տէր մեր եւ Հայր,

Աներկբայ գոլով զի քաջ ծանօթ է Սրբութեանդ՝ որքան փափագելի էր միաբանիցս՝ ի միջի իւրեանց ունել զՀայրդ եւ զԱռաջնորդ՝ ի տօնականի իւրում աւուր, որպէս յայլ նուագս, բայց զի այսպէս տնօրինեցաւ յայսմ ամի, ոչինչ նուազ եռանդեամբ, սիրով եւ աղօթիւք՝ մաղթեմք Վեհի եւ զարտաքին յամայր քաջողջութիւն, եւ զառաւելութիւն ներքին զօրութեանց, ի հաճոյս Աստուծոյ եւ յօգուտ Ուխտիս։ Եւ զի հուպ գտանիք արդ ի բնավայրն եւ ի հրաշափառ հանդիսարան նահատակութեան Սրբոյ Պաշտպանիդ, հաւա­տամք թէ եւ ճոխագոյն եւս ընդունիջիք՝ նորին բարեխօսութեամբ զաստուածազգեցիկ [188] շնորհսն. որով եւ զմեզ զօրացուսջիք յակն կալեալ դարձիդ յաթոռդ, առհաւատչեայ այժմէն առաքելով զաստուածային եւ զհայրական օրհնութիւնդ, ընդունելով զմերս խոնարհական եւ որդիական համբոյր աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Աթ[ոռակալ]
եւ ամենայն վանականքս

1312.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 14 Դեկտ[եմբեր] 1883

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայր,

Քանզի հարցեալ էիք թէ կարեւո՞ր իցէ փութով դարձ Ձեր այտի. ըստ իմ դատման՝ չիք կարեւորութիւն հարկեցուցիչ, զի գործք ընթանան ըստ կարգի. բայց եւ այլոց եւ իմ իղձ է՝ զտօնքս Գլխաւորս Գլխովդ մերով կատարել, եթէ չիցէ օգուտ մնալոյ այդր Վեհի՝ յաւուրքս՝ վասն Ուխտիս։ Վերակացուք առաւել փափագեն զդարձդ, մանաւանդ Նոր­ըն­ծայիցն, որ եւ կարծեմ գրեսցէ ինքնին, պէտս ունելով եւ օգնականութեան վարժապետի նոցուն՝ ուղէկցի Սրբութեանդ։ Արդ որ ինչ լաւ եւ հաճոյ թուի՝ ծանուսջիք մեզ։

Եթէ ստոյգ է հրատարակեալն ի լրագիրս՝ եթէ Հ[այր] Tosti [189] բազմահմուտ Բենե­դիկտեանն կարգեալ իցէ երկրորդ վերատեսուչ վատիկանեան դիւանաց, մա՞րթ իցէ տեղեկանալ եւ յարմարել ընդ նմա, զի տացէ ընդօրինակել վասն մեր զԹուղթս Պապականս եւ որ առ Պապս, զորս մեք նշանակեսցուք, կամ ինքն ծանուսցէ՝ գտանելով ի ցանկս, եւն. եւ վճարեսցուք այսչափ ինչ (քանի մի լիրայ) առ մէն թուղթ կամ documento.

Մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1313.

Կարապետ Եզեանին [190]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 20 Դեկտեմբեր 1883

Մեծապատիւ բանասէր տէր,

Երեկ յեղակարծուց ընթերցայ յ Արձագանգ լրագրի [191] զգոյժ [մահուան] † Յովսեփայ Իզմիրլեան, առն Բարերարի [192], ընդ որ եւ կրկին ցաւեցայ, իբրեւ բարեյարգ եւ բարերարեալ. անշուշտ ամենեցուն որոց գտին բարիս ինչ ի նմանէ՝ մխիթարութիւն մեծ լիցի յոյս գտանելոյ նորա հատուցումն ողորմութեանցն յամենողորմ եւ յամենաբարի Արարչէն: Իսկ իմ՝ որպէս եդեալ էր ի մտի՝ յաւարտ գործոյս, որոյ տպագրութիւն յառաջէ [193], ոչ մոռացայց զնորայն առ ­ իս տուրս, որպէս եւ ոչ զ Սանասարեան Տեառն, թէպէտ եւ լրագիրք կանխեցին այլ ընդ այլոց հրատարակել, որպէս թէ շնորհեալ իցէ սորա 4000 ֆր[անգ] կէս ի դարման հրկիզելոյ վանացս եւ կէս վասն իմոյս տեղագրութեան։ Որ ինչ ստոյգ եւ որ անստոյգ է մասինս՝ եղիցի ընդունելի. իսկ զի՞նչ ասասցուք վասն երկար գրուածոց Երիցեան Պ[արոն] Աղեքսանդրի՝ յԱրձագանգ օրագրի, զՈւխտէս եւ զհիմ­նադրէն Մխիթարայ, անկարծելի տեսութեամբք եւ անհեթեթ դատաս ­ տանօք, թերեւս ակամայ տգիտութեամբ, որպիսի համարեսցի եւ ընտրութիւն ժամանակին, կամ պատա­հարին՝ յորում ձեռնամուխ լինի յայդպիսի գրութիւն [194] ։

Հերու, ի ձեռն միջնորդութեան Ձերոյ ընկալայ ի Պաշտօնէէ կայսե ­ րական պետութեանդ զընդարձակ տախտակս Հայաստան ի, ընդ որս եւ զչափաւոր տախտակս եօթն Ասիական Թուրքիոյ, այսինքն են թիւք A. 1. 2. 3. 4. 5 եւ B. 2. 3. արդ ինձ պիտոյ է B. 4, որ է մասն Ասորւոց երկրի, կարծեմ թէ յայնժամ չէր հրատարակեալ եւ այժմ հրատա ­ րակեալ իցէ: Տախտակքն հրատարակեալք են ի Տփղիս, 1878 եւ 1/840, 000 չափով, կամ 20 վերստ չափով: Եթէ գուցէ եւ այլ ինչ հրատարակեալ՝ ոչ գիտեմ, այլ ինձ ի ժամուս պիտանի՝ այն նշանա ­ կեալս է, թիւ B-4, զոր եթէ իցէ արդարեւ հրատարակեալ, դիւրին կարծեմ ընդունել Ձեզ եւ հասուցանել առ իս, որ եւ մաղթելով ի մեր ­ ձենալ կատարածի տարւոյս՝ բարեբեր զյաջորդն, մնամ

Արգոյ տէրութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]