1879

1024.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 4 Յունու [ արի ] 1879

Սիրելի եղբայր,

Շնորհաւոր եւ զօրաւոր տարի

Անցեալ Դեկտ[եմբեր] 7 եւ 20 թուով թղթոցդ պատասխանեմ թղթեկաւս։ Պրոբոսի կեղծ դրամը խաւրեցի խնդրողին. իրմէ պատասխան չընկալայ՝ յուսամ որ եթէ հրատարակէ գրուած մը՝ մեզի ալ խաւրէ։

Խնդրած ակնոցդ դեռ չեմ յանձնած, վասն զի առիթ չունեցայ այս միջոցիս երթալ կամ տեսնել զ Հոլասեանս, իսկ Վենետկեան դրամներդ խաւրեցի ի Մոնագոյ հաւատարիմ ձեռօք, փորձել թէ հօն ծախուի՞։

Վերջի խաւրած երկու Ձեռագիրք աւետարաններն ընդունեցայ, մէկըն (Հռիփսիմե­ցոյն) կը մտնէ ի գրադարանն, բայց միւսը դուրս թողի. եթէ կան այդպիսիք եւ Ներսիսեա­նի նոր բերածներուն մէջ՝ բաց ի Յիշատակարանաց չեն մեզ պիտանացու, բայց եթէ շատ սակաւ ֆրանգաց տրուին, կամ ի շնորհս նոցա լաւագոյն Ձեռագիրք՝ եւս մէկտեղ առնուին։ Եթէ Ներսիսեանն կը ճանչնայ զյարգ եւ զթուական Ձեռագրաց, կըրնայ ընտրութիւն ընել, եւ յետին դարուց հասարակ գրուած եւ անպաճոյճ բաներ չժողովել, կամ չյուսալ արժէր. սակայն զայս ինչպէս որ Քեզ պատշաճ երեւի՝ այնպէս իմանաս եւ իմացընես։ Ցաւալի է որ բացի եկեղեցւոյ պաշտաման գրոց ուրիշ բան չէ գտած կամ չէ բերած. կամ թէ առաջ զասոնք կ՚ուզէ քշել, եւ յետոյ դուրս հանել աւելի յարգիները [1] ։

Եղբայր Ստեփանոս ի տուի բարեւդ եւ յանձնարարութիւնդ, մի Հայր մեր եւ Ողջոյն ասելու. իսկ ինքն երկու եւ աւելի Հայր մերից կարօտ է, վասն հիւանդութեանն որոյ բժշկութիւնն գրեաթէ միայն հրաշիւք յուսալի է. ինքն ի Պատուա է յանկողին ընկած, ուր գնացի տարւոյս երկրորդ օրը տեսնելու զինքը. միջօք ի վայր գրեաթէ անդամալոյծ է, եւ անհնարին ցաւօք միջնողան չարչարի. գլուխն եւ հոգին ազատ եւ համակամեալ Աստուծոյ տնօրէնութեան, որոյ կամքն լիցի կ՚ըսէ, եւ կ՚ըսեմ. եւ վասն այսորիկ զօրաւոր տարի մաղթեցի Քեզ ի սկզբանց, եւ փոխանակ։ Երկայնից լայնս մաղթեմ Քեզ եւ ինձ, որպէս զի համբերութեամբ քշենք մեր հնացեալ կառքերը. եւ Տէր ուղղեսցէ։

Ողջունեմ բարեմաղթութեամբ զմերայինս եւ զհարցանողս, եւ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Դեռ չստուգեցի ինչ զ Մորիմա կամ Մորիմենէ [2] տեղւոյ դրամոյդ։

Վասն Ձեռագրաց կրնաս խորհրդակցիլ ընդ մերայոցս, ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլ ի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոն ի. եւ ողջունել զսա՝ թէ տեսանես, զի չժամանեցի գրել առ նա։

1025.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 14 Յունու[ար] 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

† Խաղաղութիւն հոգւոյ Հանգուցելոյն

եւ մխիթարութիւն քեզ եւ որոց ընդ քեզ։

Քանզի անագան հասին հեռագիրքդ ի վանս եւ չէր մարթ յերեկոյիս պատասխանել քեզ հեռագրաւ, յայտնեմք գրովս եւ գրաբերաւս զմեր տեսութիւնս, որպէս յանձնեաց Վեհս խորհրդակցութեամբ գտելոցս աստ առաջիկայից։ Եւ է այս ինչ։ Եթէ թաղումն այդր ի Պատաւիոն [3], ամենայն ծախուք պարկեշտ յուղարկաւորութեան եւ ստացման հողոյ առան­ձինն գերեզմանի՝ ոչ կարի շատ ինչ առաւելուցու քան զփոխադրութեանն այսր ի վանս. եւ եթէ չիցէ Հանգուցելոյն խնդրեալ զայսր փոխադրիլն, մեզ լաւագոյն թուի այդր թաղումն. զի խիթամք եւս թէ յանդէպ աւուրս տօնի կամ նախատօնակի Ս. Անտոնի հանդիպեսցի բերումն դագաղին. զոր յոյժ տխրագին է այդպէս ընդունել՝ քան եթէ մեռեալ էր ի վանս եւ յուղարկաւորեալ վանական ոճով. եւ զի չէ անպատշաճ ունել մեզ հանգստարան մի եւ այդր, ուրոյն. (համարեալ թէ չունիցիմք իրաւունս թաղելոյ ի գբին յոր եդեալ է † [հանգուցեալ] Հ[այր] Յակ[ոբոս] Ճէլալեան, իբրու զի Աղանուրեանց ստացուած է արդ տեղին)։ Այլ եթէ վերոյգրեալ թէական պատճառքն, կամ այլ ինչ կարեւոր՝ զոր ոչ յիշեմք, եւ բերումն յաւուր եւ ի ժամու՝ որ ոչ խռովիցէ զյիշեալ տօնն (Ս. Անտոնի), պատշաճագոյն երեւեցուսցեն զփոխադրելն այսր ի վանս, կարէք առնել խորհրդակցու­թեամբ, եւ եթէ մնայցէ ինչ եւ մեզ աստ առնելի՝ ծանուսջիք հեռագրաւ կամ եկաւո­րութեամբ միոյ ի մերոցդ այտի։ Բայց մեր տեսութիւն այն է զոր յառաջն գրեցի. թէ մօտ եւ թէ հեռի՝ յուսամ զի անմոռաց լիցի անձն այն ազնիւ, որոյ հոգի մեզ բարեխօս եւ մեք աղօթողք, եւ Տէր ձեզ վարձահատոյց։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1026.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Յունու[արի] 1879

Սիրելի եղբայր,

† [4] խոստովանողդ արդ կը վայլէ իր առաքինութեանց եւ համբերութեանց պսակը, թողլով մեզի ընդ սգոյ բաժանման եւ զրկման յիւրմէն, մխիթարութիւն իր գովելի կենացն եւ խաղաղական վախճանին. մեծ շինութիւն ալ թողլով ի Պատուա ՝ եկեղեցականաց եւ վեղարաւորաց, որք (յետինիս) իրենց կարգին ալ եղբայրացուցեր են զինքը, եւ նախասահմանելոց երանական կերպարանքը նշմարեր են ի ննջեցեալ մարմնին, զոր հեռու գտուելով չեղէ բարեբաղդ տեսնելու։ Ստեղծիչն արժացընէ տեղ հանդիպել նմա եւ այլոց սիրելեաց յօթեվանս անբաժանելի սիրոյ եւ անկասկած կենաց։ Ամէն։

Մորիմենէ գաւառին վրայօք տեղեկութիւն մի չգտայ, բայց զի ոմանք Կապադով­կիոյ մասն համարին, այլք Գաղատիոյ, խոտաւէտ եւ անծառ երկիր մը ճանչցուեր է առ հինս, եւ ցիռս ունի եղեր շատ։

Ներսիսեանի դժբաղդութեան հաղորդ եմք մենք ալ, վասն զի աւելի հետաքրքրա­կան նիւթերը կորուսեր է, սակայն մխիթարուինք որ այն կորուսեալներն դարձեալ կըրնան գտուիլ. այսինքն նորէն բուսնին լօշտակք. Ալիխանի աւետարանի յիշատակարանն կըրնայ նորէն օրինակուիլ, եւն. ։ Այս ետքի աւետարանիս համար կ՚ըսես թիւ 22 Էջմիածնի, ո՞ր ցանկէն է այս թիւս. ի Տփղիս տպագրեալ ցանկին մէջ 22դ թիւն այլ ինչ աւետարան է։

Գալով ապրած Ձեռագրաց, եւ հարցմանդ զՅայսմաւուրաց. ինձ այսպէս թուի, թէ Յայսմաւուրքն թէ եւ մեծամեծք կամ խոշորք, այլ միշտ Յայսմաւուրք են, այսինքն, նոյնաբանք, եւ ոչ իբրեւ զճառընտիրս այլեւ այլք. մանաւանդ որ քանի մը եւ նոր տպագրութիւն ալ կայ Յայսմաւուրաց, առ որ դիմեն գործածել ուզողք. վասն որոյ եւ ոչ ըստ մեծութեանն յարգոյք. եթէ եւ անզարդ են, որպէս սովորաբար կ՚ըլլան, չեմ կարծեր շատ հրապուրիչ օտարաց։ Միայն բան մը կայ որ ինձ յարգի կ՚ընէ կեղակարծ յուսով. այն ալ ինձ միայն, որ են թերեւս նոր տեղական նահատակի մը վկայաբանութիւն, որ մասնաւոր կամ ոմանց յայսմաւուրաց մէջ գտուի, այլ շատին մէջ ոչ. դժուար է գտնել թէ այս կամ այն Յայսմաւուրաց մէջ կա՞յ ինչ նոր թէ ոչ, զի պէտք է ուրիշներուն մէջ գտուածները գիտնալ [5] ։ Այսու յուսով ես այդ երեք Յայսմաւուրքն ալ ընտրէի ստանալ. երեք ալ մնացեալներէն, որք են Թ. Ը. կրկնագիրն, Հին Աւետարան նոր Սաղմոս՝ Է. Յովհաննէս Երզնկացի. Թ. Քարոզգիրք։ Որոց համար վրայէ վրայ, ըստ առաջին վաճառելոցն երկու տարով առաջ, մի մի փռանկ ոսկի ընծայեմ. յետնոցս չարժէութիւնն այնքան ոսկւոյ ալ՝ յաւելեալ ի շնորհս մեծութեան Յայսմաւուրաց, յորս յուսացեր է եղեր Ներսիսեանդ, եւ ի կեղակարծ յոյս իմ՝ թէ գտից նոր նահատակի մը պատմութիւն. որ եթէ յաջողի՝ յուսադրեմ զդա ի նոր խնդիր։ Մեր Ձեռագրաց դարաններն գրեթէ բոլոր բռնուած են մեծադիր գրովք, փոքունց տեղ շատ կայ. սակայն թող գտուին լաւ մեծադիրք տեղ կը ճարեմք [6] ։

Ճանապարհորդութեան վրայօք եւ տեղեկութեանց խնդրոյ չեմ կարող բան մ՚ասել, զի եւ ժամանակս կարճ է, թղթատարի ժամն հասեր է. միայն ասեմ, զի Նախիջեւանցի է եւ մօտ ի Հին Ջուղա, այդ երկու տեղուանք ալ հին գերեզմանք Հայոց շատ կան, ատոնց մէջ պրպըտէ եւ գաղափարէ տապանագիրս։ Հին Ջուղայի վրայօք ալ տեղեկութիւնս նշանակէ. նոյնպէս մօտ եղած վանորէից Ս. Ստեփանոսի, Մաղարթայ, եւն. ուր պէտք է շատ հին յիշատակներ եւ Ձեռագիրք ալ գտուին, եթէ չեն փոխադրած այլուր։ Հին վանքերու կոնդակները հարցընէ եւ գաղափարէ. եւ ընդունի ողջոյնս. որով կնքեմ զէջս եւ մնամ Քեզ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եթէ Ձեռագրաց համար կտրած գինս պիտենայ, կըրնաս խօսիլ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլ ի, առ որ չժամանեմ գրել։

1027.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ռափ[այէլեան] Մուր[ատ] Վարժարան
1 Փետր[ուար] 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ ժամանելով գրել ի վանս, եկեալ ի Ռափ[այէլեան] Մուր[ատ] վարժարան գրեմ աստի, ծանուցանելով զոր գիտեսն՝ զպէտս մեր յաւարտ եւ ի սկիզբն տարւոյ, մանա­ւանդա­պէս. կարծելով թէ յայսմ եօթնեկի ընդունիցիմք ծրար ինչ այտի եւ ի դերեւ ելեալ, ստիպեցայ փոխ առնուլ. վասն որոյ՝ եթէ հարկ իցէ երկար ժամանակի առ ի բովանդակել զհաշիւ սենեկիդ, կանխել հաճեա՛ց ծրար մի, ներելով հապճեպ եւ տարաժամ գրութեանս։

Տէր պարգեւեսցէ քեզ զպակասորդ կենաց զոր ցանկացաք պատուական եղբօր մերոյ Ումուտեան, հանդերձ ամենայն բարեյաջողութեամբ, որոյ մաղթանօք մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Են առ հարազատին իմոյ Սերովբ[ էի] [7] Հայ Ձեռագիրք զորոց գրեցի առ նա. տե՛ս, յաջողել եւ ստանալ զնշանակեալս առ նա։

1028.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Մարտի, 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զփոխանակագիր 8000ացն ընկալայ, որպէս եւ գիտես անշուշտ, յայլոց գրութենէ, եւ բաշխեցի ըստ նշանակելումդ։ Ոչ անկորուստ իսպառ եղեւ, զի պահանջեցաւ ½ առ հարիւր, եւ ի վերայ այնր փռանկական կնիք։

Հարկ էր եւ մեզ տուժել ի պատճառս կամ առ ահի սրածութեանն. զերկոսին եւս Տէր խափանեսցէ։

Զծրարեալս գիր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա խնդրեմ յապահովի առաքել. եւ մեծ եւ փոքր պահովք ողջ լինել։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1029.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Մարտի 1879

Սիրելի եղբայր,

Մաղթողական գիրդ ընդունեցայ աւուրբք յառաջ քան զտօն Սրբոց Ղեւոնդեանց, որոց բարեխօսութիւն քեզ եւ ինձ օժանդակ [8] ։

Առջի գրիդ մէջ հարցեր էիր թէ ունի՞մ Լեւոնեան սրոյ նման ուրիշ սրոյ մը լուսատիպ պատկեր. - մոռացեր էի պատասխանել թէ, այո՛, փոքր դրիւք, դանակաձեւ իմն [9] ։ Գուցէ նորէն խաւրած ըլլաս ընդ մնացեալ աւետարանին եւ Յիշատակարանաց նոր Ձեռագրաց, որք ոչ հասան, վասն երկիւղի ժանտախտին սնտուկն մնացեր է ի Դրեստ ։

Զենոբ Գլակայ հին տպագրութիւն ունիմք, տպագրեալ ի Կ. Պօլիս յամի 1719 [10] ։

Ներսիսեանի նշանակեալ Քրդաց ցեղից անուանց նման ուրիշ ճանապարհորդաց, մանաւանդ Պլանի գրուածոց մէջ ալ շատ անուններ տեսած եմ. թուի թէ ամէն փոքր տոհմի մականուններ ալ մէկ մէկ ցեղի համարուեր են. վասն զի հարիւրաւոր կ՚ըլլան։

Հոգեւոր գրքոյկ մի թարգմանեցի [11] ի յիշատակ †† [հանգուցեալ] Հիւրմիւզեան Արհի հարազատաց [12]. վաղիւ աստի մեկնող աշակերտաց մէկուն յանձնեմ օրինակ մի, զոր ի նմանէ կամ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ է ընդունիս, եւ Մեծ պահոց թոշակ ընես, որ եւ Յարութեան եւ բովանդակ տարւոյ. եւ ողջ լինիս ողջունելով զհարազատս, որպիսի եմ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1030.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Մարտ 1879

Սիրելի եղբայր,

Ժամ մը առաջ թղթիկ մը գրեցի քեզ եւ դրի վանական թղթոց ծրարին մէջ, յորում կ՚ըսէի թէ խաւրած Ձեռագիր աւետարանդ եւ նոր Ձեռագրաց Յիշատակարանք ի Դրեստ մնացեր են. եւ արդարեւ քանի մը շաբաթ հօն մնացեր են, եւ ահա ի սմին ժամու հասան ի ձեռքս, զարմանալի իմն զուգադիպութեամբ։ Ուստի այս թղթիկս առաջնոյն այն մասը կը ջնջէ։ Ընդունեցայ եւ Լեւոնեան սրոյ պատկերն՝ որ տարբեր բան մի է իմ յիշածէս [13] ։ Մնացեալներն ալ պարապով կը կարդամ եւ կը քննեմ։

Այս թղթի կտորն ալ յորոյ վրայ գրեմ՝ քու ղրկած պատատդ է ի վերայ Յիշատա­կարանացն, զոր եւ յանձնեմ այն պատանւոյն որ վաղիւ ասկէ կ՚ուղեւորի գալ այդր. եւ կամ ինքն բերէ զգիրս ընդ գրքուկին, եւ կամ սա առաջ կը հասնի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի թղթոց ծրարին հետ։

Կրկին ողջութիւն եւ ողջոյն ծանօթից եւ հարցանողաց։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ընդունեցայ նաեւ Նոյեան նշիկն եւ ապխտի կտորն որոյ վրայ բառ մը գրեր էր . . ռ. . նոյայ թուի, պատռեր էր թղթիկն չկարցայ հանել։ Նոյնպէս եւ քարացեալ ոստրէն ընկալայ։

1031.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Մարտի 1879
որ է Տարեմուտ Հին Հայկին

Սիրելի եղբայր,

Նախընթաց թուղթս գրելէս ետեւ կարդացի եւ նշանեցի Յիշատակարաններդ Ներսի­սեան երկրորդ բերող. յորոց Ժ. թիւն որ է Շարական՝ նշանած ես ՌՃԲ [1653] թուին գրեալ. յիշատակարանին մէջ թիւ չկար. ուստի՞ է այդ թիւդ. ուրիշ տե՞ղ էր գրած, թէ ի կարգի՞ յիշատակարանին, եւ մոռացեր էիր նշանակել։ - Մաշտոցին Յիշատակարանին մէջ ալ գրուած է «Ձեռամբ բազմամեղ անձին Սահակ երիցուս որ կոչի Երզնկաս»։ Հօս կ՚երեւի թէ բան պակաս է, կարծեմ որ Երզնկան քաղաքն ըլլայ։ - Իսկ Յայսմաւուրաց ստացողքն Առաքէլ եւ Թումաս Կաթողիկոսք գուշակածէդ դար մ՚ալ աւելի հին են, որով եւ Ձեռա­գիրն. վասն զի Աղուանից Կաթողիկոսք են եւ ոչ Էջմիածնի, եւ յիշուին յամս 1479-1493. ուրիշ Յիշատակարանի մը մէջ յիշուի Առաքէլ եւ ծանօթարար մը կ՚աւե[լ]ցընէ թէ «Յառաջ քան զնա՝ Թոմաս »։

Ընդունեցայ ամսոյս հնգին գրածդ ալ որ նոր Ձեռագրաց լուր կու տայ. ատոնց մէջ գլխաւորն որ է Տաղարան՝ համարեա՛ թէ գրպանէս ընկած ըլլայ քնաշրջութեամբ Պօլիսէն անցած ատենս [14]. ասոր վրայօք քեզի քանի մը նշան ալ տամ. բաց ի Յեսու ֆիլիսոֆայի յիշա­տա­կարանէն կայ փոքրիկ մ՚այլ «ի թվին Հայոց ՊԾԶ [1407] եւ ի Հոկտ. ամսոյ ի ԻԱ մեռաւ վարպետն Սմբատ երէց» … Գրոց կողից մէջ ալ մագաղաթ մը կայ երկաթագիր, ճառի մը հատուած. «ընդ այլ ինչ վաճառականս զամենայն ժամանակս վիճիմք եւ անտի լինին կռիւքն»։

ՃԿԱ տաղք են, որոց ցանկն ալ կայ ի սկզբան, բայց պակաս են առջի 33 տաղից ցանկքն։ Այսպէս էր իմ ճանչցածս, բայց եթէ յետոյ այլայլեր է, զայն ոչ գիտեմ։ - Իսկ գրողն Յեսու ֆիլիսոֆ ՝ զորմէ հարցանես, ուրիշ յիշատակարաններէ ալ ինծի ծանօթ էր սակաւ մի. թուի յԱրեւելեան կամ ի Մեծ Հայոց, եւ ի Կիւլիկիա կենալուն համար իր հայրենի երկրին նշանակը՝ Արեւելցի կոչումն առեր եւ պահեր է. թուի եւս թէ քաջ երգիչ ըլլալով հաճոյացեր է արքունեաց, շատ երախտիք գտեր է ի թագաւորէն եւ ի թագուհւոյն, որոց վայելուչ մաղթանքներ կ՚ընէ։ Յայտնի եւս թէ հռոմէական եղած ըլլայ, եւ մթաբանութեամբ կ՚ըսէ մէկու մը, որ թուի Կաթողիկոս կամ Եպիսկոպոս, թէ հօս համարձակ ըսել չկարցածդ՝ անդին յայտնի պիտի ըսես։

Երզնկացւոյ ճառերն՝ անուամբ կամ խորագրաւ չափ ինձ ծանօթ էին, եւ յիշած եմ ի վարս նորին որ ի Յուշիկսն, եւ փափագիմ զբովանդակն ընթեռնուլ։

Համարիմ թէ այդ Ձեռագիրքն ալ տպագրեալ գրոց հաւաքման հետ ստացած ըլլաս։ Այս յետնոց մէջ գտած Արշակայ կամ Մուշեղի եւ Ռուբինի թրոց աւանդութիւնն ալ ծանօթ էր ինձ, եւ ասի թէ ի թանգարանի Օտեսսայ պահուին։ Որչափ աւելնան դաշնակք այնչափ պակասին հաւատք։

Յուսամ որ Ներսիսեան ն աղէկ խրատուած Քեզմէ՝ աւելի ճարտարվորի [15]. յանձնեմ զթելա­դրեալդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա ՝ երբ գրեմ առ նա։ Երկու բան զարմանամ ի գիւտս Ներսիսեանի, մէկ մը, գտած մատեանքն մեծաւ մասամբ յարեւմտեան Հայս գրուած են, ի Բալու, Խարբերդ, Երզնկա. մէկ մ՚այլ յարեւելեան Հայոց եւ մանա­ւանդ իր հայրենեաց սահմաններէն բան մը չըլլալն. եւ այս փափագելի է ինձ, այսինքն Նախիջեւանի, Ջուղայի, Ագուլեայ, Շիրակայ կողմերը գրուած յիշատակարաններ կամ գրքեր, որք պակասեն եւ առ մեզ, բաց յ՚ Ունիթորաց գրոց. այնչափ երեւելի վանքեր կային եւ ոմանք դեռ կան ալ, Մաղարթ, Գեղարդ, Ս. Ստեփանոսք Երասխայ, Ս. Թոմաս, եւն., եւ բնաւ բան մը չէ եկած անոնցմէ [16] ։

Հաղորդեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին գրածդ. կարծեմ թէ կը պատ­րաստէ մանրամասն ցանկեր մատենագրութեանն [17] ։

Նախիջեւանի նուշերն ալ իբրեւ մանանայ բաժանեցի Հարց։

Ողջ լեր ողջունելով զհարազատս եւ զհարցանողս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1032.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Ապրիլ 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Քրիստոս յարեա՜ւ ի մեռելոց.

Ընկալայ զփոխանակագիր 1000 ֆրանգաց, եւ ի ժամուն մատուցեալ առ դրամասեղանն Վենետկոյ ՝ ընկալայց զգումարն, եւ ծանուցից զորպէսն, բաշխելով, եւ ըստ գրելոյդ, զիւրաքանչիւր բաժին։

Վասն Ձեռագրացն արդարեւ գրեալ էր եղբայրն իմ ինչ այլ եւ ես մատուցեալ էի գին մի վասն ոմանց ի նոցանէ. իսկ նա յետոյ գրէր թէ քառապատիկ այնր գնոյ ինքն գնեալ իցէ ի բերողէ ձեռագրացն. եւ այսպէս մնաց խնդիրն. եւ զի ասէք թէ արդ լուրջ բանիւք պատասխանեալ է, լռեսցուք, եւ տեսցուք զի՞նչ յետոյ առաջարկիցէ։ Խոստացեալ էր եւս պատեհիւ առաքել զոմանս յայնցանէ ինձ ի քննութիւն, եթէ տացէ՝ ի հարկէ առաքէք։

Մաղթելով զկենդանական շնորհս աւուրցս քեզ եւ որոց ընդ քեզ սիրելեաց՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ի տարեկան հաշուին զոր ամսով յառաջ առաքեալ էիք, ի գումարի անդ մտից միաբանութեանս գոյր, որպէս երեւեցաւ մեզ, սխալ մի 700 ֆրանգաց, զորմէ կարծեմ գրեսցէ եւ Վեհ, եւ ուղղեսջիք կամ ծանուսջիք զորպէսն։

1033.

Մկրտիչ Էմինին [18]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 22 Ապրիլ, 1879

Մեծապատիւ Տէր,

Մկրտիչ Աղայ Էմինեան,

Ճշմարիտ հաճութեամբ եւ շնորհակալու մտօք ընկալայ երեկ զնոր երկա­սիրու­թիւնդ, զթարգմանութիւն Շարականաց մերոց ի ռուս լեզու [19], զոր թ էպէտ ոչ իմանամ՝ առ ի վերայ հասանել յառաջաբանիդ եւ ծանօթութեանցդ ինչ, սակայն զի այդպիսւոյ անխոնջ եւ քաջ ուսումնասիրի վաստակ է՝ պատուեմ եւ քաջալերեմ զհեղինակն, յաւելուլ զպար­ծանս հայրենի դպրութեան մերոյ:

Զթարգմանութիւն հանգստեանն Յովհաննու [20] ընկալաք ի ժամանակին, այլ ոչ ծա­նեաք զառաքողն եւ այժմ շնորհակալ լինիմ եւ վասն այնր ։

Առաքեցի ընդ թղթոյս եւ ծրարիկ մի, յորում ցանկ մի փռանկերէն մերոց տպա­գրութեանց, եւ երեք օրացոյցք 1877, [187]8, [187]9 ամաց, զի ի ճակատս կամ ի կողս նոցին գտջիք զցանկ գրենոյն որ պակասի ի բուն ցանկի անդ. եւ ի թղթիս դնեմ զկողս օրացուցի յա ­ ջորդ տարւոյ ( որ չեւ եւ ս է ի լոյս ընծայեալ ) զի գտջիք զանուանս յետին հրատա­րակութեանց ։

Կարծեմ ձեր է ի լոյս ընծայեալ ( ոչ յիշեմ ո՛ւր եւ երբ ) զգահնամակ նախարարաց մերոց զբերեալն ի Մեծէն Ս. Սահակայ ի դրանն Պարսից արքայի, զոր գտեալ էք ի կողս ձեռագրի ուրեք. նշանակի ի կարգի անդ ԼԳ գահն Գաշոցեան, փափագեմ ստուգել թէ իցէ արդար եւ այսպէս, զի անծանօթ է անունդ եւ համարիմ Աշոցեան կամ Աշոցան լինել [21] ։

Ամենայն բարօրութեամբ ողջ լինել մաղթեմ տեառնդ

Ն[ուաստ ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1034.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 26 Ապրիլ 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զձեռագրացն վերստին գրեաց ինձ հարազատն իմ, եւ զի յետ առաջնոցն գնեալ է եւ այլ չորիս որք պատուականագոյն են քան զառաջինսն, հաւանեցաւ Վեհս զիջանել ընդունել զնոսին, 24 ձեռագիրս, եւ զեղչել ի պարտուց նորա վասն վարձու սենեկին՝ 25 ոսկի, զի ինքն վասն Ձեռագրացն այնոցիկ տուեալ է 26 ոսկի. եւ ես այսպէս գրեմ եւ նմա։ Արդարեւ շատ ի գրոցն չպիտոյք ինչ են, այլ յուսով լաւագունից հայթհայթման ի ձեռն առն որ բերէ յաշխարհէ Հայոց զգիրսն ընկալցուք, որպէս եւ առաջին գնողն ընկալեալ է։ Եւ թէ ոչ զամենայն միանգամայն առաքել դէպ լիցի՝ զվերջինսն չորեսին զորս այդր ի Պօլիս գնեալ է՝ նախ առաքել խնդրեմ։

Երեկ յայց ել վանացս Խարբերդցի ոմն Հայ, եւ ասէր լուեալ իբր ստոյգ, եթէ ձեռագիր մի պատուական բերեալ են ի Խարբերդէ այդր, ամսօք յառաջ, եւ վաճառեալ մերայոցդ, այսու պայմանաւ զի ի տպագրելն տաջիք վաճառողին 20 օրինակ ի գրոցն։ Ես անստոյգ ասացի զիրսն, այլ իբրեւ լուր ինչ գրեմ, թերեւս առ վիենականս տարեալ իցեն զգիրսն։

Ողջունելով զորս ընդ քեզ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1035.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 26 Ապրիլ 1879

Քրիստոս Յարեա՜ւ ի մեռելոց

Սիրելի եղբայր,

Թղթիկ մը եւ բանիկ մը։ Ընդունեցայ զատկաբեր նամակդ [22], յուսամ որ ապրիլն վանէ զմարտի ներգործութիւնն ի քեզ, թէ եւ ինձ մարտն ընտրելի է քան զապրիլ, որ միշտ յետ կիսոյն կճէ զիս առաջին տաքերուն։

Ձեռագրաց ստացման խնդիրը լուծենք, այնու յուսով եւ պայմանաւ որով ստացեր ես ի Ներսիսեանէ, որ լաւագունից գիւտի եւ բերման սատար ըլլայ. գրեմ ալ Վ[երա­պատուեալ] Հ[օր] Մանուէլ ի ՝ որ ի պարտուցդ առ սենեակն զիջանի 25 ոսկի ընդունելով զգրչեայսն, յորոց յետին ստացեալքդ ինձ պատուականագոյն են քան զառաջինսն [23] ։ - Պրուսա յի Աստուածաշունչին Յիշատակարանն ալ մի՛ մոռանար խաւրել ինձ [24] ։

Ողջունիւ հարազատաց մերոց մնամ նոյնպէս

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1036.

Antonio Maria Ceriani -ին [25]

  Venezia, S. Lazzaro, 11 mag. ^o 1879

Illustr. ^mo Signor Abbate,

Non si disturbi più per la ricerca di quei due libri, che non meritano la sua pena.

La ringrazio anche per quella preziosa opera siriaca, che ci portò il P. Isaverdenz.

Sono contento finalmente certificandomi che anche noi possediamo la vecchia edizione armena del libro dei Salmi di cui aveva già scritto, soltanto il nostro esemplare non è completo, mancandovi e nel principio e nel fine alcune carte.

Coi complimenti del nostro P. Issaverdenz mi pregio d’esser

Suo umile servo

P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 Մայիս 1879

Գերյարգոյ աբբահայր,

Այդ երկու գիրքերը փնտռելու համար հոգ մի՛ ընէք, որովհետեւ յոգնութիւնը չ՚արժեր։ Շնորհակալ եմ նաեւ այն թանկարժէք ասորական երկին համար, որ մեզի բերաւ Հ. Իսավերտենցը։

Գոհ եմ վերջապէս յայտնելով, թէ մենք ալ ունինք Սաղմոսագիրքին հայերէն հին հրատարակութիւնը, որու մասին արդէն գրած էի. միայն թէ մեր օրինակը ամբողջական չէ, քանի մը էջ պակաս է՝ սկիզբը եւ վերջաւորութեան։

Հ. Իսավերտենցի շնորհաւորանքին հետ՝ պատիւն ունիմ ըլլալու

Ձեր խոնարհ ծառան
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1037.

Մկրտիչ Էմինին [26] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 14 Մայիսի 1879

Մեծապատիւ տէր Մկրտիչ Աղայ Էմին.

Շնորհ ունիմ վասն ճշգրտատիպ ընդօրինակեալ եւ առաքեալ անուանս գահուն Գաշոցեան, որ ելոյծ զտարակոյս իմ, զի չէ Աշոցեան, այլ յաւել մեծ եւ ս խնդիր թէ ո ՞ իցէ Գաշոցեանդ, զի առ պատմագիրս ոչ յիշի բնաւ, որպէս համարիմ։ Ո ՞ տայր թէ ա՛յլ ինչ գիւտ ստուգէր եւ զայս ։

Առաքեաց այսօր գրապետս մեր զխնդրեալ գրեանդ, այսպէս նշանակելով զգինսն.

Եւսեբի եկեղ[եցական] Պ[ա]տմ[ութիւն]	ֆր. 10
Պղատոն	ֆր. 4
Ծիսարան Հայոց	ֆր. 3
Ոսկեբերան, ներբող Լուս [աւորչի]	ֆր. 3։50
Ծախք ճանապարհի	ֆր. 1։75

 

Իսկ զՊատմութիւն Դպրութեան Հայոց՝ ի դիմաց հեղինակին եւ զԱրիստիդէս առ յինէն [27] հաճեսջիք ընդունել նշանակ մեծարանաց։

Որով մնամ բանասիրի տեառնդ

Խ [ ոնարհ ] Ծ [ առայ ]
Հ [ այր ] Ղ ե ւո նդ Մ [ արգար ] Ալիշանեան

1038.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 29 Մայիս 1879

Սիրելի եղբայր,

Շատոնց է թղթակցութիւննիս դադրած է. թղթիկովս դրդեմ դադրած գրիչը. գէթ առողջութեանդ լուրը փափագելով լսել. դու ալ զայս իմ կողմանէս լսած համարէ. որչափ ալ ըստ սովորական եղանակի տարւոյս՝ հարբուղխ բարեկամս զիս բռնած ըլլայ։

Շատ ատենէ ի վեր քանի մը վենետկեան կրոս թողեր էիր առ իս, եւ ինչ գնով ալ ըլլայ հաւանէիր վաճառել. վերջապէս բոլորն մէկտեղ 25 ֆրանգաց վաճառուեր է, եւ ահա այն է ծրարածս ի փոքրիկ ծրարոցի, զոր եւ խաւրեմ ի ձեռն միոյ ի մերայոցս որ երթայ ի Կարին ։

Ողջունեմ զծանօթս եւ զհարցանողս, մնալով

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1039.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ֆիեսսոյ, 12 Յունիս 1879

Սիրելի եղբայր,

Երեկ եկայ ի տեղս. այսօր այս իրիկուն այս ժամուս եկաւ հօս եւ Գերապ[այծառ] Աբբայս եւ տուաւ ամսոյս 3ին գրած թուղթդ, յորում կարեւոր ըլլալով Լոպանոֆի [28] խնդիրը՝ կը փութամ գրել քանի մը տող որ կարենամ հասցընել թղթաբերի շաբաթուս. եւ իմացընել քեզ, որ ըսածիդ պէս ծանրակշիռ կամ փափուկ խնդիր մի է, եւ պէտք է լաւ տեղեկանալ։ Եթէ խօսիմ նկարչի մը հետ եւ յանձն առնու երթալ եւ նկարել, եւ պահանջէ այսչափ ինչ, ես պէտք է նախ ծանուցանեմ քեզ եւ առնում հաւանութիւն դեսպանիդ, եւ ապա գրեմ առ գործակատարն. առանց այնր հաւանութեան եւ խոստման դեսպանին վճարելու զպահանջ նկարչին, չեմ հաւատար ուրիշի։ - Երկրորդ պատկերահանի տեղւոյս կարծեմ գոնէ ճամբու ծախքն կանխիկ պիտի ուզեն. ո՞վ պիտի վճարէ զայն, յայտ է թէ ես չեմ կարող վճարել։ - Երրորդ, աւելի որոշ կ՚ուզեմ իմանալ թէ գործակատարն ի Բերասդոյ [29] ՝ պիտի հոգա՞յ զամենայն պէտս նկարչին, զբնակութիւն, զկերակուր, եւն., թէ նկարիչն ինքն պիտի հոգայ զպէտս իւր. զայս կարեւոր էր ինձ գիտնալ նախ քան զխօսելս ընդ նկարչին։ - Խնդրեմ որոշ եւ պարզ իմանալ եւ իմացընել, որ սխալ քայլ չառնունք եւ չպլշտկինք [30], որչափ ալ օգտակար սեպեմ զբարեկամութիւն դեսպանին եւ զիւրոյ տէրութեանն [31] ։

Ժամանակս չի ներեր աւելի ինչ գրելու. ողջ լեր, ես ալ այնպէս ըլլամ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1040.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Յունիս 1879

Սիրելի եղբայր,

Անցեալ շաբաթ ի Ֆիեսսոյէ գրեցի քեզ վասն Լոպանոֆեան խնդրոյ պատկերին, եւ մնամ աւելի պարզաբանութեանդ. ինձ թուի թէ պատկերահանք (որոց դեռ խօսուած չէ) ստուգագոյն ուզեն գիտնալ պատկերին հանգամանքը, այսինքն քանի անձինք կան, ինչ դրիւք, եւն. որոց համար ինձ յարմար կ՚երեւի նախ այն պատկերին լուսատիպ մը ունենալ, յորոյ վրայ դատաստան ընտեն նկարիչք եւ զրուցեն իրենց կարծիքը, այսինքն ի՛նչ վարձք։ Ուստի լաւ կ՚ըլլայ որ Դեսպանդ հաճի գրել առ Speyer ի Բերասդոյ, որ ջանայ հանել տայ լուսագիրը եւ խաւրէ ինձ. այն ատեն դիւրաւ կ՚ըլլայ առուտուրն [32] ։

Շատոնց ակնոց մը ուզեր էիր կարծեմ գրեցի ուրիշ անգամ ալ որ ակնոցին ի՛նչ աստիճանի ըլլալը չեն յիշեր Հոլասեանք, վասն որոյ չկարցայ եւ չեմ կարող յանձնել կամ առնուլ։

Քիէվեան Ձեռագրի վրայօք, զորմէ գրես երկրորդ թղթիդ մէջ, ամսօք յառաջ ես ալ լսեր էի կարծեմ (Արարատ) [33] օրագիրը կարդացողէ, եւ ոչ այնչափ միայն այլ իբր թէ բոլոր գրեանքն ալ Հայ Ձեռագիրք ըլլան, որ շատ ցանկալի, այլ հաւանական չերեւիր. բայց ըստ թելադրութեան Մեղուի [34] արժանի է բանդ քննութեան։

Խաւրած Ձեռագիրքդ ալ հասան, եւ այս առտու մտան ի սենեակս, եւ անոնցմէ մէկուն վրայ դրած այս նամակիս թուղթը գրեմ. դեռ չեմ ակնարկած ամենուն. հին տպագիր ժամագրոց մաս մ՚այլ կայ, չգիտեմ զայն ալ դո՞ւ խաւրես, թէ այլուստ ներս մտեր է։

Քովս աւանդ ունիս հին քարիկ մը թանկագին, որոյ վրայ խօսելով ընդ ընկերակցի միոյ, ասաց թէ ի Պերկամոյ [35] կայ ոմն հաւաքող եւ սիրող այնպիսեաց. - կըրնա՞նք արդեօք քարին տիպը հանել, եւ ի՞նչպէս ընելու է. վասն զի, յիշեմ որ զգուշացուցեր էիր երբեմն, զի դիւրաբեկ է ասէիր։ Ուսո՛ զիս. միանգամայն, եթէ հաճիս այսմ, կտրէ՛ գինն ալ, թէ ուզես փորձել զայս ինչ։

Այսչափիկս բաւ վասն ժամանակիս սղութեան, եւ զի ի մտի ունիմ գրել եւ այլում։ Ողջ լեր, ողջունելով զծանօթս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1041.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, [Մուրատ Ռափայէլեան վարժարան],
27 Յունիս 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնէ հազար ֆր[անգ] ի հաշիւ սենեկին Պօլսոյ եւ 238 արծաթի ի հաշիւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա, եւ Գուրպանեան նորընծային. մնացեալ 1500ն ի հաշիւ ձիակրկիսին յայլոց ձեռս անցեալ էր եւ տուեալ ի հատուցումն պարտուց։ Արդ խնդրեմ զի որչափ ինչ գոյացեալ է դարձեալ ի հաշիւ սենեկիդ եւ մարթի առաքել՝ առաքեսջիք յարմար միջոցաւ։

Ի սուղ ժամու գրեմ ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի, եւ ողջունելով զորս ընդ քեզ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1042.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 4 յուլիս 1879

Սիրելի եղբայր,

Երեկ իրիկուն ընդունեցայ անցելոյն 27ին գրածդ։ Վասն պատկերին Բերասդոյ ՝ սպասեմ երկրորդ թղթիս պատասխանին, այսինքն անոր լուսանկարը ընդունելու, որով դիւրանայ սակարկութիւնն ընդ պատկերահան ընդօրինակիչս։

Հարբուխի համար գրածիդ չգիտեմ հիմայ ինչ ըսել. իմս տեսակ մը կանոնաւոր է, ապրիլի վերջերը մէկ մը կը բռնէ ծանր, կը կոտրէ, կուրծքն ալ, այսինքն շունչի ճամբաներն ալ խանգարելով, մինչեւ որ գայ զով կամ ցուրտ եղանակն, յորում կազդուրիմ [36] ։

Գեղ երթալով գալով՝ քննեցի զՁեռագիրս, յորոց 7 կամ 8 հատ դուրս ձգեմ ի գրադարանից իբրեւ անպիտանս։ Մէջերնին հատ մ՚ալ հին տպագիր կար թէեւ պակասաւոր, զայն այլ տպագրաց կարգը դրի. 1581ին գրուած Յայսմաւուրաց մէջ գտայ երկուց վարդապետաց նոր վարք. միւս երկուքին մէջ չկայ նոր բան. ուրիշ Յայսմաւուրք մ՚ալ բերեր էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն, քուկիններէդ մեծ, բայց վերջի թղթերն որով եւ Յիշատակարանն պակաս. ասոր մէջ ալ կար նոր վարք մը նահատակ եպիսկոպոսի մը ի կողմանս Կարնոյ ։ Կրկնագիր ժամագրոց եւ Սաղմոսի (երբեմն Աւետարանի) մէջ ալ ուրիշ յիշատակարան մի, որով կ՚իմացուի որ գրուած է ժամագիրքն ի Թաւուզ գիւղ Տայուշոյ [ իմա՛ Տաւուշ] ի Խորանաշատ վանս Վանական Վարդապետի [37] ։

Տեղւոյդ լրագիրք հրատարակեցին որ հօն գտուեր է (կամ ո՞ւր չգիտեմ) հին երկաթագիր Սաղմոս մը կարծեմ յամի Տեառն 970, եւ է այժմ ի Ֆռէնկեան գրադարան. (ի՞նչ գրատուն է այդ)։ Այդ որ յիշատակարանը ճողոպրէ ինձ, զի յայտ է թէ գիրքը չեն ծախեր, կամ fabuleux [38] գին մը կ՚ուզեն։

Վենետկեան կապարեայ կնքոյդ բաղձացեալ գին մը չեն ընծայեր հօս, որչափ որ տեղեկացայ. կամ պահեմ քովս կամ դարձընեմ ընդ բերողին. որում յանձնեմ եւ նամակապատենի մէջ դրած փնջիկ մի խոտոյ կամ ծաղկի վայրի, վերաբուսելոյ ի գերեզմանի հանգուցելոյն սիրելւոյ քո եւ իմ, ի հող Պատաւիոնի, ի սկիզբն տարւոյս զոր՝ ուխտագնացութեամբ եւ աղօթիւք քաղեցի ձեռամբս: Յիշատակ արդարոց օրհնութեամբ, եւ հոգիք նոցա բարեխօս քեզ եւ ինձ որ եմս

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1043.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Յուլիս 1879

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 4ին գրածդ եւ պատկերին լուսատիպն ընդունեցայ. որոյ վրայօք պէտք է գալ շաբաթ պատասխանեմ, որպէս զի ատեն ըլլայ խօսելու ընդ պատկերահանս։ Այսչափս առ այժմ առանձինն ըսեմ քեզ, զի հօս թէեւ կան ոչ սակաւ կարող նկարիչք, այլ յընչից աղքատք եւ կարողք գոլով ի հարկէ պիտի պահանջեն որ հետ զհետէ իրենց ապրուստն հայթհայթուի, զի հարկ է թէ ամիսներով պանդխտին ի Բերասդոյ, վասն մեծութեան պատկերին. եւ հաւանօրէն աստի պիտի տանին կտաւն ալ եւ զայլ կարեւորս ինչ, առ ապահովութիւն։

Յոյն Թարխանիոտ զարմի յիշատակ անյուսալի թուի ինձ գտանել առ պատմիչս մեր. իսկ Թարխան անուամբ կամ մականուամբ Հայք ի վերջին կամ ի նոր դարս կըրնան գտուիլ. որոնք՝ կարծեմ աւելորդ են խնդրոյ դեսպանիդ, վասն որոյ եւ զանց առնեմ [39] ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1044.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Յուլիս 1879

Սիրելի եղբայր,

Ըստ խոստմանս յանցեալ շաբաթու՝ գրեմ այսօր վասն ընդօրինակութեան պատկերիդ (զորոյ լուսատիպն դարձընեմ գրոց արկեղաւ, կամ ճամբորդի ձեռօք)։ Խօսեցայ ընդ պատ­կերահանս. որոց՝ աւելի ծանր կու գայ պատկերին վրայի երկար գրուածը ընդ­օրինակելն քան զբուն պատկերն եւ փափագէին որ պատկերն փոխադրուէր հօս ի Վենետիկ, որ ոչ միայն կէս գնով կ՚ընդօրինակէին, այլ եւ տեղւոյս Գեղարուեստից Ճեմարանն [40] վկայու­թիւն կու տար պատկերին աղէկ եւ համանման ընդօրինակուելուն, որ թէ իրենց եւ թէ ստա­ցողին ապահովութիւն եւ պատիւ կ՚ըլլար։ - Այլ հարկաւ դեսպանն զայս հարցած եւ տեղեկացած կ՚ըլլայ՝ որ պատկերին տեարքն չեն թողուր տեղէն շարժել զայն. վասն որոյ կ՚առաջարկէ պատկերահանը խաւրել հօն։ Հին եւ քաջ նկարիչ մը զամենայն բան մտածելով եւ վասն ամենայնի 5000 (հինգ հազար) ֆր[անգ] ուզեց. եթէ դեսպանդ առատաձեռնութեամբ ուզէ վճարել՝ փափագէի որ այս նկարիչս կատարէր գործը, զի արժանաւոր, բարի եւ կարօտ՝ ընտանեաց հայր մ՚է։ Եթէ ծանր երեւի գինս՝ 4000ի ալ կըրնամ համոզել զմարդս որ առիթը չփախցընէ։ Եթէ այս գինն ալ բարձր երեւի (որ չէ բարձր վասն քաջ նկարչի մը) կըրնամ գտնել ուրիշ բաւական ճարտար նկարիչ մը՝ որ ինչուան 3000 մօտ իջնէ. տեղւոյս, այսինքն քաղքիս խեղճութեան համար. ապա թէ ոչ՝ չէին յանձն առնուր. - Զայս գիտնալով եւ դեսպանիդ երակը ճանչնալով՝ ինչպէս կ՚ուզես դատէ, ըսէ եւ յարմարցուր. ի հարկէ չես պակսեցըներ, իսկ աւելին՝ ի շահ նկարչին. եւ յուսամ որ դեսպանդ ամենեւին ապահով պիտի ըլլայ որ մեր կողմանէ (քո եւ իմ) շահախնդրութեան հետք մը պիտի չըլլայ, այլ իրեն հաճոյք եւ ծառայութիւն մի ընել։

Երբ գինն կամ վարձն յարմարի, որովհետեւ նկարիչն աստից պիտի տանի հետը զկազմած կտաւոյն՝ կամ գլանով կամ փայտի վրայ պարզած, նոյնպէս եւ կարեւոր նիւթերն, եւն., եւ վասն ճամբու ծախուց, եւ կանխեալ վարձու, ըստ սովորութեան կամ օրինաց նկարչաց, պահանջէ ի սկզբան յառաջ քան զուղեւորիլն՝ 1000 (հազար) ֆրանգ։ Երբ նկարն յառաջէ կամ ի կէս հասնի՝ նոյնչափ մ՚ալ, կամ աւելի պակաս։ Մնացածն ալ յաւարտ գործոյն։

Կ՚ենթադրեմ որ առաջին մասը վարձու կամ պատրաստութեամբ մեր ձեռօք վճարուի նկարչին. միջինը՝ չգիտեմ, թերեւս Սբայէրի ձեռօք անդ ի Բերասդոյ. երրորդն ալ թերեւս հօս յետ դարձի նկարչին։ Այս երկուքը որպէս եւ պատշաճ դատիք ի տեղդ, իսկ առաջինը անշուշտ մեզմէ կը սպասեն նկարիչք. եւ ինչպէս ըսի հազար ֆր[անգ] մը կը պահանջեն. որով եւ ես անհրաժեշտ զնոյն պահանջեմ՝ նկարիչը ճամբայ դնելու համար, եւ ինչուան որ ապահովապէս չելլայ ի ճամբայ՝ չեմ տար գումարը, կամ զամբողջը։

Պատկերին ընդօրինակութիւնը էն քիչ 3 ամիս, ըստ ոմանց եւ քանի մ՚ալ աւելի կ՚ըսեն. վասն որոյ եւ փափագին շուտով շարժիլ, որ ձմեռն վրայ չհասնի, եւ այս պարապոյ (վաքանս [41] ) ամիսները իրենց յօգուտ առնուն։ - Յետ աւարտելոյ ընդօրինակութեանն պատկերն ի՞նչ պիտի լինի՝ չգիտեմ. թուի թէ պիտի յանձնուի Սբայէրի ՝ որ որպէս գիտէ եւ ուր որ հրամայուի՝ յուղարկէ։

Կարծեմ ըստ բաւականին ծանուցի զխնդրոյս. որոշումն ի քէն, կամ ի դեսպանէդ, յաջողութիւն՝ ըստ սահմանելոյն յԱստուծոյ։

Բազում անգամ յիշեալ Ակնոցին աստիճանը՝ հօս Հոլասեանք ալ չեն յիշեր, եւ ոչ ակնոցագործն, վասն որոյ չեմ կարող յանձնել. եթէ ի տեղդ Պօղոս Հոլաս կարենայ ստուգել եւ այնպէս ծանուցանես՝ շուտով յանձնեմ [42] ։

Արտեմիսեան քանդակիդ գաղափարը դեռ չեմ հանած, առջի գրածներէդ վախնալով որ քարը չի փշրի, սակայն զգուշաւոր ձեռօք փորձել տամ։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1045.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Յուլիս 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ակն ունէի յետին թղթաբերաւս ընդունել ինչ զորմէ գրեալ էի երիւք եօթնեկօք յառաջ, որ չգիտեմ եհաս թէ ոչ ի ձեռսդ. վասն որոյ եւ կրկնեմ, զի որ ինչ հաւաքեալ իցէ ի հասից սենեկի վանացդ՝ յղեսցես ծրարիւ կամ վաղընկալ փոխանակագրով. զկայսն պահեա, եւ զզանգուածն յղեա։

Զայս եւս խնդրեմ, զի զ՚3000եան թոշակ դպրատանդ զոր ընդունիք ի Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանաց ՝ ուղղակի ընդունիջիք ի նոցանէ, կամ ի թոշակաց աշակերտաց նոցին, որպէս եւ կամիք դուք եւ նոքա, եւ մի՛ թողջիք վանացս ընդունել ի նոցանէ, զի դժուարութիւն լինի, եւ բազում անգամ նեղի վանքս, եւ յոյժ անագան ի ձեռս բերէ։

Շինութիւն հիմանց որմոց Նորընծայարանի յանկարծահաս ծախս ոչ փոքր առթեաց. բազում եւ այլ նորոգութեանց կան պէտք։ Տպագրապետն [43] ստէպ վասն գրակազմից դրամ խնդրէ, եւ ցարդ աւելի քան զհազար ֆր[անգ] տուեալ եմ, իսկ այտի ի գրոց վաճառմանէ կամ ի հասից սենեկին 1568 ֆր[անգ] եւեթ ընկալայ զայս ամ։

Զծրարեալս ի սմա խնդրեմ փութով հասուցանել առ հարազատն իմ, եւ ողջունել զորս ընդ քեզ, ողջ լինելով եւ քո

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1046.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

[Ս. Ղազար], 19 Յուլ[իս] 1879

Արգոյ Հայր,

Եթէ յաջողեսցի երթն յ Անգոնա, եւ եթէ գտցի ժամանակ հանգիստ, հարցանել զգրագէտ կամ զՏէրտէր ոք թէ իցէ՞ հրատարակեալ Բ մասն II parte Բերուցցի հեղինակի (կարծեմ կանոնիկոս) Peruzzi [44], La Chiesa Anconitana, եւ թէ իցէ՝ ստանալ յիմ համար։

Նոյնպէս թէ գտցի Peruzzi, Storia d'Ancona եւ ամբողջ ցամն 1836. այլ թէ միայն 2 հատոր գտցի եւ ցամն 1532, ոչ կամիմ զայն։

Յիշել զի գոյ անդ Հայ ընտանիք Ումուտեան ազգական հանգուցելոյն մերոյ. չգիտեմ զազգագրութիւն կամ զճիւղագրութիւն։ - Բաւ է վայրկենիս։

Հ[այր] Ղեւոնդ

[Յ. Գ. ] Եթէ գտցես զՏէրտէր կամ գրագէտ՝ հա՛րց եւս թէ ճանաչիցի՞ հեղինակ Pichi Tancredi [45] թանգրետի անուն, եւ զի՞նչ գրեալ իցէ։

Գտանիցի՞ պատկեր Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ Հայոց։

1047.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 24 Յուլիս 1879

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Առաքեցեր երբեմն ինձ զ՚ Աբէլ եպիսկոպոսի [46] գրուած մի Վաղարշապատ [47] վերագրեալ, եւ հատոր առաջին. արդ խնդրեմ եւ խնդրեմ փութով զերկրորդ հատորն որ է «Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցի… Էջմիածին եւ երեք մօտիկ վանքերն» [48]. - այլ այնպէս առաքեա՝ զի հասցէ ի ձեռս իմ, եւ մի՛ զերկրագնտաւ պատեալ՝ կորիցէ։

Եթէ գտցես եւ plan մի (յատակագիծ) Էջմիածնի ՝ պիտանի լիցի ինձ յոյժ. նոյնպէս եթէ գտցին լուսատիպ պատկերք Հայաստանեայց։

Թէ գտանես անդ կամ կարես տալ բերել՝ առաքեա եւ զտպագրեալսն յ Էջմիածին, ա) Նիկոլ եպիսկոպոս. Նկարագրութիւն Լեհաստանի Հայերին [49]

բ) Խաչակրաց Պատմութիւն

գ) Այրիվանք [50], տեսարանացոյց պատկերներով։

Համբաւի բազում Ձեռագրաց (մանաւանդ հին Աւետարանաց) լինել ի Գրիգորուպօլիս, նախ ստուգեսջիր զգոյութիւնն, եւ ապա զքննութիւնն, թէ մարթ է եւ անձամբ։

Պ[ատուական] Հ[այր] Մատաթ ուղեւորեցաւ ի Կարին։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն եօթնեկօք յառաջ եկն, եւ դարձաւ անդրէն ի Պօլիս, թերեւս վերադարձցի յետ ամսոց։ Պ[ատուական] Հ[այր] Վահան ողջունէ. եւ ես մաղթելով քեզ քաջողջութիւն՝ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Զի՞ եղեւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն

1048.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Օգոստոս 1879

Սիրելի եղբայր,

Երկշաբաթաւ յառաջ ընդունեցայ թուղթ մ՚ ի քէն, երեկ ալ պատառիկ մի բժշկական։ Արդէն շատ տարի ըստ խրատու բժշկաց ըմպէի լիքէնաջուր, այս տարի ալ կպրաջուր (քաթրամ) որչափ կ՚օգտեն՝ որոշ չեմ իմացած. բանն հարբուխէն ազատիլն է ուսկից պատճառին կրծոց դժարութիւնք, զոր նորանոր հարբուխք ազատ չեն թողուր, մինչեւ որ ձմեռն մօտենայ. այլ հարկ է մինչեւ այն ատեն 90 80 առաջ երթալ։

Արաբացի Ձեռագրիդ (որ բաւական հին եւ լաւ թուի, չեմ կարող խնդրող գտնել. տեղս եւ մօտերն այդպիսի իրաց խնդրակ չեն. քեզի ծանօթ Փռանկաստան եւ Անգղիա, եւ Գերմանական համալսարանք կարծեմ այդպիսեաց յարգողք են [51]. եթէ Ներսիսեան Ձեռագրաց գնովն ըլլար՝ ես ալ գնէի։

Իսկ այն հազարամեայ կարծեցեալ Հայ Սաղմոսին ես ալ տարակուսէի հնութեան [52]. թուի թէ շատոնք ի մերազգեայ զհայ թուականն՝ Քրիստոսի թուական համարելով հնացուցանեն զմատեանս [53] ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ին ձեռօք խաւրած վենետկեան տուկատդ ալ ընդունեցայ եւ ցուցի մէկ բարեկամիս որ է քաջահմուտ այդպիսեաց եւ գրքեր գրած է ատոնց արժէից կամ շատ ու քիչ գտուելուն, ցուցուց եւ ասաց, հասարակ է, եւ հազիւ 5 կամ 6 ֆրանգ մը արժէ։ Ի վերայ այսր ամենայնի առթով մը ջանամ ցոյց տալու Բաբատոբոլեայ [54] որ անշուշտ պիտի ունենայ ատկէ։

Մնալով գրոյդ որ վասն Բերասդեան պատկերին՝ եմ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Թղթիկս ծալել կ՚ուզէի, մէկ մ՚ալ տեսնամ զուգակից թղթին վրայ գրուած մը կայ, նամակի մի թուական միայն, որ մեր սիրելի † [հանգուցեալ] Ումուտեանի գիր է, 7 տարի առաջ գրած. ի՛նչպէս քովս եկեր է, չեմ կարող գուշակել. այլ քեզի հաճոյ համարելով այնպէս թողլով առաքեմ, որ դնես ընդ խամրեալ ծաղկանցն եւ խոտոց որոց երթամք եւ նմանիմք։

1049.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 16 Օգոստ[ոս] 1879

Սիրելի եղբայր,

Երկու նամակ ունիմ քեզմէ, որոց առաջնոյն չպատասխանեցի անցեալ շաբաթ՝ որպէս զի ժամանակ ըլլայ տեղեկանալու ի լուսագրոց, վասն պատկերին Բերասդոյի. եւ վախեմ թէ չյաջողի. վասն զի լուսագիրք ալ ոչ թեթեւ ինչ պահանջեն, որպէս եսս համարէի, կամ խնդրողդ Լոպանոֆ։ Ահաւադիկ ծրարեմ ինչ որ գրեր եւ պահանջէ Նայա [55] երեւելի լուսագիր քաղաքիս, զորմէ լսեր է եւ դեսպանդ։ Ուրիշ մ՚ալ կայ որ նոյնպէս պատկերներ կը լուսագրէ՝ այլ յանձն չէ առեր այդ գործը. աւելի հասարակ արուեստաւորք աւելի նուազ գնով, իբր 1000աւ խոստացեր են, այլ վստահանալ չեմք կըրնար։ - Դժարութիւն գործոյն է, որպէս յայտ է, գունաւոր պատկերը լուսագրել, զորոյ հակատիպն [56] հարկ կ՚ըլլայ toucher. եւ առ այս պէտք է ուրիշ արուեստաւոր մ՚ալ կամ օգնական լուսագրողին մէկ տեղ երթայ եւ հօն պատկերին վրայ նայելով աշխատին, լրացընեն եւ ապա տպագրեն։ Ինձ եւ այլում թուի թէ աւելի շահաւոր կ՚ըլլար՝ դարձեալ ներկով նկարել տալն հաւասարաչափ բնագրին՝ ուրիշ պատկերհանի մը, որ դիպուածով գտուեցաւ, եւ ճամբորդ է, քիչ ատենէն պիտի մեկնի ի քաղքէս, եւ յանձն առեր է այդ գործը կատարել իբր 2000աւ, իբր կ՚ըսեմ, զի կարելի է քանի մը հարիւր նուազեցընել, բայց միշտ կանխիկ տալով կէս մը. պատկերահանն կարող անձն է, որպէս ի հաւատարիմ անձնէ լսեմ։ Եթէ այս ետքինիս հաճի դեսպանդ՝ հարկ է որ հեռագրով ծանուցանէք, որպէս զի արգելք չըլլայ արուեստաւորին ուղեւորութեան, եւ վարձքն ալ ըստ կարելւոյն փութով անցընէք մերձագոյն թղթատարաւ։ - Այսչափ առ այս։

Իմաստունի մատանւոյդ վրայօք չունիմ ըսելիք, երկբայիմ. թէ եւ իմաստուն ոք էր տէրն՝ չկարծեմ թէ ի վերայ մատանւոյն այնպէս գրէր. գուցէ իմաստնագոյն ժամանակն յայտնէ իր ծնունդը [57] ։

Արաբիկ բժշկարանիդ նմանագիր յառաջաբանը կըրնամ առաքել առ Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[այր] Աթանագ[ինէս] եւ յորդորել ի գիւտ եւ ի ցոյց Լըքլէռի. այլ չեմ կարծեր որ փռանկքդ այդպիսի գրքի մը համար՝ տիրոջն փափագեալ գինը տան [58] ։

Ղմրոյենց Տէր Պապայիդ համար ի՞նչ ըսեմ. խեշերանքն խերեւէշօք ստանալի է, եթէ կը հասկընայ զայս. եթէ, որպէս կ՚ըսես, ի քովդ թողու գրքերը եւ քննես, լաւ եւս կըրնաս դատել [59] ։

Ողջ լեր, ողջունելով ընդ այլս եւ զքեռորդի մեր Պ[արոն] Յակոբ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1050.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 24 Օգոստ[ոս] 1879

Յաւուր տօնի Պաշտպանութեան Տիրամօր յորում վերընկալաք զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ յուխտ մեր

Սիրելի եւ Վերապատուեալ Հայրիկ,

Ընկալայ ձեռամբ Գաբրիէլ Աղայի զթուղթդ, որպէս եւ դու զպատասխանիս ընկալ­ցիս ի նմանէ։ Իսկ զխնդրեալ նուագս առաքեցից ընդ ձեռն Խրիմեանի կամ ընդ Օտեսսա, զի խիթայր Գաբրիէլ Աղա թէ գրաքննիչք կորզեսցեն ի ձեռանէ իւրմէ. յաւելից ի նուագսն եւ զիմացս ուրումն հոգեսիրի, զոր թէ արդէն ունէիր՝ տացես զերկրորդն այն օրինակ բարեկամին մերոյ Պետրիզեան, իսկ եթէ չունէիր՝ կալցես քեզ յիմ նոր յիշատակ. եւ զբարեկամն ողջունիւ գոհացուսցես։

Գրիգորիպօլսեան խնդիրն, ոչ ուղեւորութեամբ է վճարելի. այլ ի ձեռն ծանօթի կամ մտերմի, միով բանիւ հաւատարմի ուրուք, եթէ գտցի, տեղեկանալ թէ արդարե՞ւ գտցին անդ բազմաթիւ մատեանք ձեռագիրք. յետ ստուգելոյ զայս՝ ապա լիցի մեզ պարապ խորհելոյ զերկրորդ մասնն։

Ըստ խրատուդ համբերեմ գալստեան գրոցն ինչ զոր խնդրեցից, յորս չգիտեմ նշանակեա՞լ էի եւ զ Ժողովոց Պատմութիւն զ Աբէլ Վարդապետի Մխիթարեան [60], զի չունիմք եւ զայն։ Իսկ շուշանն անուշակ թէ հասցէ եւ թէ ոչ՝ իմ քաղցրացեալ է յօժարութեամբդ, եւ չկամէր զծերունին մեր այդպիսեաւ ստանձնել։ Այլ փոխանակ եւ ի վեր քան զփոխանակ մաղթելով քեզ զշնորհս շուշանին ի սրտիդ եւ զլծորդելն նմին յիմացուածդ եւ ի բան, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1051.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 6 Սեպտեմ[բեր] 1879

Սիրելի եղբայր,

Անցեալ ամսոյ վերջը գրածդ ներկայիս սկզբան ընդունեցայ, որով յօդս կնքեցինք զխնդիր Բերասդեան պատկերին. որ եթէ յաջողէր, ես ալ ձեռօքդ խնդիր մը պիտի առա­ջար­կէի առ դեսպանդ. այսինքն Կովկասու նկարագրական պատկերազարդ գիրք մը, որոյ հեղինակ կարծեմ Սդաքէլպէրկ [61], կամ ասոր նման անուն մ՚է, զոր չեմ յիշեր աղէկ, եւ ինձ փափագելի է աւելի մեր աշխարհին տեսարանաց համար։

Տէր Շիշմանեան ին յիշեալ եւ տեսեալ տեղեաց, Մարմաշինու եւ Հառիճայ, զարմանալի իմն հանդիպմամբ, Նշմարքն ինչ նոյն նամակդ կարդալու ատենս՝ ի քովս ի գրասեղանիս էին. մէկուն (Հառիճայ) լուսատիպ, միւսոյն մաս մի կործանեալ եկեղեցւոյ միոյ, մատիտագիծ, եւ արձանագիրք երկու [62] ։ Մարմաշէն ոչ ետք պատերազմէն վերջը անցած է ի ձեռս Ռուսաց, այլ ասկէ 50 տարի առաջ [63] ։ Յիշեալ լուսատիպը դու խաւրեր էիր ընդ այլոց (որք կարծեմ Երիցովի [64] հանածն են), եւ որոց մէկ մասին անունները նշանակուած չըլլալով՝ անճաշակ կը մնամ։ Դիպուածով անոնցմէ մէկը ստուգեցի անկարծ կերպով. նամակ մը կար քովս շատոնց † [հանգուցեալ] Հ[այր] Եփրեմի Սէթեան, կէս դար առաջ գրած, որ Օձունի եկեղեցւոյ մօտ մահարձան մը կը ստորագրէ զուգակամար, ուսկից եւ զանգակ կախեալ. եւ ահա այն էր մին ի լուսագրելոց, զոր իսկոյն նշանակեցի ի ներքեւ պատկերին [65] ։ Եւ այս փոխանակ վասն Թամրազեան կնքոյն [66] ։

Ողջ լեր ողջունելով զհարազատս, յորոց եմ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1052.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 Սեպտ[եմբեր] 1879

Սիրելի եղբայր,

Խաւրած ութ ակունքդ յանձնեցի բանելու գրածիդ համեմատ [67]. եւ երբ գործն հասուննայ գրեմ եղածն, եւ առթիւ խաւրեմ յետս, հանդերձ հաշուով ծախուց։

Ընդունեցայ հաճոյիւ Լեւոնեան սպիտակն [68] ։ Իսկ իմ այս թղթիս մէջ դրած պղնձեակն՝ օտարի մ՚է, որ կ՚ուզէ իմանալ ի՛նչ ըլլալն, կարծեր է որ Հայերէն ըլլայ։ Միւս երեքն մերն են, որոց որպիսութիւնն ուզեմ իմանալ, արծաթեակքն թուեցան ինձ սլաւեան, փոքրագունին տառերն հայանման ալ են։ Քննես եւ յետս դարձուցանես։

Tecco [69] ի դրամոյն համար չգրեցի ինչ, ապահով չըլլալով դրամոյն գտուելուն ի թանգարանն, եւ չճանաչելով զտեսուչ թանգարանին, սակայն՝ եթէ չմոռանամ, ի հանդի­պել Դուռինեցւոյ կամ այլ յարմարագոյն առթիւ՝ հետազօտեմ [70] ։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1053.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Հոկտ[եմբեր] 1879

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ պատասխանեցի թղթեկացդ, մինչեւ յաջողեցաւ երթ Վեհի աստի եւ գալուստ այդր, որում՝ ըստ խնդրոյդ միջնորդեցի ըստ իմում կարի։ Ընդ նմին եւ զոր ոչ յուսայիր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն, զորս կարես պահել ընդերկար, որչափ ներէ ժամանակ, զի փափագեմք թէ սփոփեսցի Վեհս՝ մոռանալով առ վայր մի, եթէ մարթ է, զՊօլսական իրսն, որ գօսացուցին զմեզ եւ ըստ տնտեսական մասին. զի զամենայն մուտս գրասենեկին ընկլուզեալ է ի Քաղկեդոն. վասն որոյ եթէ ունէիր անցուցանել յ՚3000 ֆրանգաց անդր վասն Բերայի դպրոցին՝ կարես ունել եւ անցուցանել առ մեզ. այլ զայսմանէ կարծեմ խօսեսցի Վեհ։ Իսկ դու եթէ լիցի առիթ տեսութեան ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օգոստ[ինոսի] յիշեցո՛ զի այս ամ ցարդ 1000 լիրայ միայն տուեալ է։

Եղ[բայր] Յովսէփ եբեր զ Չիդդատելլայ փոխինդն [71] եւ ճաշակեցաք ի սէր քո եւ մեր։

Առաքեմ զգաւառացոյց Դրեվիզու, թերեւս ոմանց պիտոյ իցէ ի շրջագայութիւն կամ ի շրջատեսութիւն. ապա թէ ոչ՝ դառնայ յետս ի ժամուն, որպէս եւ շրջագայողքն եւ շրջադէտք։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1054.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 3 Հոկտ[եմբեր] 1879

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Տեսանե՛ս, զի երկոքեան եւս ի միում ժամանակի զնոյն խորհեցեալ եմք եւ գրեալ առ իրեար, վասն արծաթոյն. այլ պարտ էր ազդել առ Հ[այր] Սրապիոն ՝ զի մի՛ եւս տացէ առանց քո գիտութեան. եւ ես կարծէի թէ զհասս վարժարանիդ պահէ Հ[այր] Սրապիոն առ ինքեան, եւ քո պատուիրանաւ տայ կամ առաքէ։

Իմ եւս կարծիք էին փակել կամ գրեթէ փակել զայն վարժարան առ ժամս, եւ պարապով խորհել՝ թէ որպիսի՞ ինչ լիցի յապայն. այլ գործողն գործեալ է եւ գործէ։

Առաքեմ զգիր նորա առ Վեհ, որ մեղմագոյն է զայս նուագ, եւ ոչ նոր տագնապ հասցէ առ որ գրեալն է։

Ողջոյն ամենեցուն, եւս եւ օդոց։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1055.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 4 Հոկտ[եմբեր] 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գերապ[ատիւ] Տէր յանձնեաց ինձ գրել եւ ծանուցանել զի թէ ոչ ընկալցիս ի նմանէ գիր յեօթնեկիս՝ գիտասցես զի ի սակս բացակայութեանն է ի գիւղ գնալով յաւուրքս սակաւ մի հանգչել եւ ցրուել զխոհս եւ զհոգս որ շատ նեղէին զնա ի սակս Քաղկեդոնեան իրաց, առանց գիտութեան եւ հակառակ իսկ տեսութեանց իւրոց եդելոց։ Ընդ որս յոյժ ծանր եղեւ եւ լինի մեզ եւ այն զի շատ կամ սակաւ դրամն գումարեալ այդր՝ ի սենեկէն՝ ի սնունդ Միաբանութեանս, ի խորխորատ անդր ընկղմի, մինչ աստ բազմանալով թուոյ միաբանից ց՚60, եւ զայս ամ նուազելով արդեանց ագարակաց յերաշտէ, այտի էր ոչ լոկ ակնկալութիւն այլ եւ կարեւոր պէտք մեր, եւ ստիպիմք զսակաւ գլխադրամ որ կայր ինչ դեռ ազատ՝ զայն ծախել յօրըստօրեայ պէտս, թէ եւ այն ոչ բաւէ. եւ իմ ի չորից ամաց հետէ տնտեսութեանս չէր զայս օրինակ ի դերեւ ելեալ, եւ տրտմեցուցեալ զայլ պաշտօնակալս որք խնդրեն յինէն, մանաւանդ Տպագրապետն [72], որում ի զուր համարիմ ընդունել նոր յանձնարարութիւնս, զի գրակազմից տամք զծախսն եւ գրեանն վաճառեալ ոչ փոխաբերէ մեզ ոչ զշահն եւ ոչ զգլուխ։ - Ոչ կամէի բանիւքս եւ զքեզ տրտմեցուցանել, վասն որոյ եւ ոչ իսկ գրէի, եթէ չէր հարկեալ Վեհի յերթալն ի գիւղ, որպէս ասացի։ Այլ աղօթեսցուք զի Տէր համոզէ զմեզ ի դիւր, ուղղելով զգործս մեր եւ զխորհուրդս առաւել քան զոր գիտեմքս եւ իմանամք։

Ողջունելով զՅ[արգոյ] Հարս մեր որք այդր, եւ մաղթելով քաջողջութիւն մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1056.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին

Ս. Ղազար, 8 Հոկտ[եմբեր] 1879

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Խորհրդածութիւնքդ վասն դրամոց եւ վասն քաղկեդ[ոնեան] խնդրոյ, նմանք են իմոցս, կարծեմ թէ եւ այլոց։ Ասացեալ էր իսկ իմ Վեհի գրել առ Հ[այր] Սրապիոն վասն այնր, եւ մնայ նմա գրել, թէ արժան համարի, զի Նա ինքն յանձնեալ է զպաշտօնն։ Երեկ ընդ թղթոյս զոր ծրարեմ առ Վեհ, ընկալայ եւ ես գիր ի Նմանէ, որ փոխանակագրաւ առաքէ ի հաշիւ վանացս 422 ֆր[անգ] (չորեքհարիւր քսան եւ երկու) ծանո եւ զայս Վեհի. մնացորդն ի լրումն 1000 ֆրանգաց տալի է առ Եղ[բայր] Անտոն։

Գրեցից ինչ եւ զբօսական, ի դիւանագիրս նօտարաց՝ յոր պարապիմ, գտի եւ նօտա­րական գրուած մի յանուն Gregorio Gelali, այսպէս գրեալ հաւաստեաւ. բայց չես դու, այլ Պարսկահայ մի 200 ամօք երիցագոյն քան զքեզ. արդեօ՞ք նախահաւ քո իցէ. որպէս զիարդ եւ է՝ յիշեսջիր զնա միով Տէր ողորմեայիւ, եւ զմեզ՝ ընկուզիւ։

Ողջունելով զեղբարս, եւ զՎեհ՝ յարգութեամբ, եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն առանձինն՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ի վերայ թղթոյն զոր երեկ առաքեցի այդր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ գրեալ էի զի մեկնեալ է Չիւհտի ի քաղաքէս. եւ զայս ասացեալ է Ֆրանչեսգոնի [73] ։

1057.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Հոկտ[եմբեր] 1879

Սիրելի եղբայր,

Քարինքդ կամ ակունքդ յղկեցան. առթի սպասեմ քեզ առաքելու. ծախքն եղան 30 ֆր[անգ] թղթեայ, որոց հինգն հանեցի վաճառմամբ ետքի խաւրած վենետկեան դրամոյդ. մնացելոյ համար 23 մետաղական ֆրանգ ալ ի ժամուս հօս կարժէ 25 թղթեայ իտալական որով հատուցան ծախքն։

Անցեալ տարի գտած Արտաշիաս (Գերմանիկոս դրամիդ պատկերն ուզեմ, ճիշդ եւ մաքուր օրինակած, այնպէս որ կարելի ըլլայ փորագրել տալ. ի հարկէ ի ժամուս միտք չունիմ հրատարակել, այլ վասն ընդարձակ աշխարհագրութեան Հայաստանեայց փափա­գիմ զետեղել երբ որ տպագրի. երբն ինձ անծանօթ է, գուցէ եւ յետ իմ. այլ ինչ որ է ես տեղագրելու ժամանակս՝ ինչ որ տեղւոյն վերաբերեալ պատկեր կայ՝ աչքիս առջեւ կ՚առնում, եւ զոմանս սկսանք փորագրել տալ եւ պատրաստել։ Այս օրերս Արտաշատայ եւ Դունայ տեղագրութիւնն ըրի ընդարձակօրէն, վասն որոյ խնդրեմ զդրամիդ պատկերն. Լանկլուայի [74] հրատարակածն ( Տիւք տը Լիւ[՞]ինք ) փոքրիկ է, որպէս գիտես։ Կայ եւ ի Բելըրէն [75] կեղակարծ դրամ մի Արտաշատայ, որոյ վրայօք ի՞նչ է կարծիքդ. ինձ թուի Արշամուշատայ, զի Հայ ի գրին եւ ո տառ. գեղեցիկ դրամ է եւ այն։

Ներփակեալ հնատիպ գիրքն (զոր չունիմք) կարե՞ս գտնել ի քաղաքիդ։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ] Ի՞նչ եղաւ Ներսիսեանդ ։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաք ՝ զքեզ սիրելի կոչելով՝ պատրաստ եմ, կ՚ասէ խնդրածիդ համեմատ ընելու. այլ դեռ չէ տեսած կամ լսած ինչ զ Ներսիսեան է ։

1058.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 18 Հոկտեմբ[եր] 1879

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զոր ինչ առաքեալ ես ինձ յանձնելի առ այլս՝ արարեալ եմ, այլ ըստ տկարութեան յիշողականիս՝ ոչ յիշեմ զինչ էր յանձնեալդ եւ կնքեալ նամակ զոր ի 4 ամսոյս առաքեալ էիր, իսկ յետին առաքեալդ՝ երկու ծրարք Հեթմեան դրամոց եղբօր իմոյ, հասին ձեռամբ պատանւոյն եւ կան առ իս։

Վասն Աւետարանին մի՛ եւս հոգար. յանձնեցի նորընծայից ընդօրինակել զպա­կասորդ երկու թուղթսն, եւ ապա տայ կազմել. եւ անցուցից ի շարս այլոցն. որպիսի եւ է ունի ինչ յատուկ, զոր եւ նշանակեալ ես, զԱյլակերպութիւնն՝ արդարեւ վարդավառեալ։

Զգին հատուցից ողջիկ հարիւր ֆրանգ՝ ում եւ կամիցիս։

Յեռանդն դարձան գիւղականք մեր, տխուր եւ անձրեւոտ օդով, իսկ երեկ եւ այսօր պայծառ յոյժ, այլ եւ ցրտիւ։

Մոռացեալ էի յառաւօտուս թէ օր թղթատարի է, եւ գրեմ հապճեպով զմիջաւուրբ։ Ողջ լինել մաղթելով։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1059.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Հոկտ[եմբեր] 1879

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թուղթն որ ի Պօլսոյ եւ ի Տրապիզոնէ առ Վեհ այսօր հասին. ի կարծիս լինիմ թէ զիրաց † [մահուան] մօր նորա եղեն բանք, վասն որոյ առ քեզ առաքեցի՝ զի կանխազեկոյց արարեալ տացես։

Մի ոմն ի նորընծայ քահանայիցս որ երթեալ էր այսօր պատարագել ի քաղաքն, եբեր զթուղթն որ վասն հարկի վարժատանդ, որում եւ տուեալ է պաշտօնեայն (զճանապարհայն) ստորագրել։

Ողջ լեր, եւ ողջունեա։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1060.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 1 Նոյեմբ[եր] 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Միով կամ երկու եօթնեկօք յառաջ ընկալայ ի մանկանէն դավրիժեցւոյ ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարան զծրար 500 ֆրանգաց. անկասկած լեր։ Այլ որ յետ այնր խուժեաց այտի մրրկախառն եղելութիւն այլանդակ, գիշերամարտիկ շահատակացն, եւ որ զհետ այնր, ափշեցոյց եւ զզուեցոյց զմիտս եւ զսիրտ. այլ որպէս ուր առաւել մեղք անդ եւ առաւել շնորհք ի վերուստ յաճախեն, թուի թէ յետին փորձ եւ ճիգն էր այդ հակառակորդաց, եւ այդպէս օտարոտի իմն եղանակաւ կամի Տէր վախճան առնել օտարոտի սկսելոցն. աւա՜ղ նոցա, որք միասնունդ եւ միակրօնք երբեմն ընդ մեզ, արդ եւ յաւազակաց գործ ձեռնարկեցին, եւ անկարկատելի գործեցին զվիհն ընդ ինքեանս եւ ընդ մեզ. եւ մնայ յոյս յաւիտենականս կցորդութեան։ Յերեկոյիս զբազմութիւն համօրէն Սրբոց շուրջ զմեօք առեալ աղաչաւորս մատիցուք յերկրպագութիւն Սրբութիւն Սրբութեանց մաղթել Ձեզ եւ մեզ զօրաւիգն եւ քաջալեր, եւ մխիթարութիւն եղբայրական սիրոյ՝ զոր առաւել աճեցու­ցանէ ի մեզ՝ ուծացելոցն ցրտութիւն, որոց տացէ Տէր շնորհս ճշմարիտ դարձի, եւ քեզ քաջողջութիւն հանդերձ հաւատարիմ եղբարբքս, զորս ողջունելով եւ կռփանացն կա­րեկցելով՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1061.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1 Նոյեմբ[եր] 1879

Պատուական եւ սիրելի Հայր,

Համառօտիւ ծանուցանեմ զի ընկալայ զերկոսին ռուս վիճակագիրս, ընդ որս զ Նալպանտեան [76] գրուածն զթղթոց Ղազարայ Փարպեցւոյ [77], զոր արդէն ունէի։ Վասն առաքելոցդ եւ վասն առաքելեաց, գտելոց եւ չգտելոց՝ շնորհակալութիւն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմէոն Վարդապետ բարւոք կայ, այլ ոչ գիտեմ ցե՞րբ յամեսցէ ի կողմանքս։

Վաղիւ մեկնեսցի աստի ընկերակից քո Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան երթալ ի Պօլիս, ի գործակցութիւն մերայոցս ի Քաղկեդոն, ուր մտեալ են, ընդ նմին եւ Պ[ատուական] Հ. Յուսիկ [78] ։

Այսօր մեզ տօն է Ամենայն Սրբոց, յետ որոց փութասցին եւ Հրեշտակք, ապա եւ այդր սաւառնեսցեն Սերովբէք, զորոց հովանաւորութիւն՝ կանուխ եւ անագան մաղթելով քեզ, յիշեցուցիչ ըղձիցս եւ սիրոյ զփոքրիկս առաքեմ, զոր քո սէրդ մեծացուսցէ, գիտելով զիս միշտ անձկոտ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1062.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1 Նոյեմ[բեր] 1879

Սիրելի եղբայր,

Յետ այնքան երկար պահպանութեան արաբագիր յառաջաբանիդ՝ յետս դարձուց թղթակիցս ծանօթ քեզ՝ ի Բարիզ, զի չէ գտած զ Լըգլէր, որ ուրիշ քաղաք կամ գեղ բնակի եղեր։ Ուրիշ արաբագէտ մը գտեր է այդ համառօտ ծանօթութիւնը, որ քեզ կարծեմ ոչ նոր է եւ ոչ պիտանի [79] ։

Այս թղթատարս է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան Մէհտէրեան, մի յաշակեր­տացս ի վարժարանի [80] վանացս, որուն յանձնեցի ողորկած ակունքդ, զորոց գրեր էի նախընթացիւս [81]. տըփին մէջ փոքրիկ հին դրամ մ՚ալ կայ՝ ստուգելի վասն իմ. որ սպրդեր ընկեր էր իր մեծ եղբայրներուն դասէն. այս մեծ եղբայրներ ըսածս՝ են 200 մօտ հին դրամք, զորս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն Վարդապետ (ծանօթ քո ի Նորընծայարանի վանացս) բերէր էր ի Ղրիմէ եւ աստի անտի ժողոված, զորս ամենքն ալ յանձնեցի նոյն Հ[այր] Վահանայ որ տայ քեզ ի քննութիւն, եւ իւրաքանչիւրը նշանակելով, եւ զանպի­տանս ի պիտանեաց բաժնելով՝ դարձընես յարմար եւ ապահով առթիւ։ Ծրարից մէկն է 17 բիւզանդական պղինձ, խանգար, որ ըստ ինքեան կարծեմ չարժեն ինչ, այլ վասն զի հանուած են Անիի հողէն՝ կաթողիկէ եկեղեցւոյն դիմացէն, ըստ այսմ են պատուական. զանոնք դարձեալ մէկ ծրարի մէջ ամփոփէ՝ յետ նշանակելոյ իւրաքանչիւրի անունը. եւ եթէ իբրեւ յիշատակ Անւոյ ուզես մի երկու քովդ պահել՝ պահէ. անոնց հետ կայ եղեր պարսիկ-վրացի դրամ մ՚ալ, որպէս կ՚ըսէ, որ ծրարէն դուրս ընկեր է, թղթին պատառմամբ, եւ կարծեմ այն է՝ զոր ես առանձին ծրարեցի վրացի եւ արաբ կամ պարսիկ նշանակելով։

Մարսիլիայի հնութեանց թանգարանի վերակացու մը կամ դրամագէտ մը խնդրէ մեզմէ մեր Կոստանդին թագաւորի ոսկւոյն կշեռքն, գոյնն եւն., երեկ կըշռել տուի ոսկեր­չաց երկուց, մին ըսաւ 3 կրամ 6/10, միւսն 3 7/10, ընտրելագոյն ոսկի ծեգգինի. եւ իբրեւ ոսկի արժող 13: 69 ֆր[անգ]։ Քու Լեւոնեան ոսկիդ աւելի մեծագոյն կ՚երեւի, թերեւս դու կշռած ըլլաս։

Չիք ձայն ի Ներսիսեանէդ, եւ ի՞նչ եղան այն Տէրտէրին բերած Ձեռագիրներէն զոր ի քովդ յաւանդ թողեր էր [82] ։

Ողջ լեր, ողջունելով զծանօթս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վերջին թղթիդ մէջ գրեր էիր թէ « Օրխանն իշխան Լոպանովին համար էր ». չհասկացայ զայս, եւ չեմ յիշեր թէ յառաջ Օրխանի վրայ խօսած ըլլանք. եթէ խօսեր ենք, այսինքն գրեր, իմանաս յիշողութեանս տկարանալն, որում անձամբս վկայեմ։

1063.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 22 Նոյեմ[բեր] 1879

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 7ին գրածդ ընդունեցայ, եւ այս թղթակտորիւ կտորիկ մի գրեմ։ Յետ խնդրելոյ քեզմէ զ Արտաշիասայ դրամոյն պատկերն, գտայ պատկեր մ՚ալ, (կարծեմ համանման քուկինիդ) հրատարակեալ երբեմն ի Պօռէլէ [83], որ գտեր է զայն ի Կեսարիա, ուր որ կ՚ասես թէ կոփեալ են դրամքն այնոքիկ։ - Ի հնումն Կեսարիոյ մօտ իբրեւ 20 մղոն մը հեռու կայ եղեր Արտաշատ քաղաք մ՚ալ. ստոյգ եւ անտարակոյս. արդեօք ասոր հետ վերաբերութիւն մի կըրնա՞ն ունենալ յիշեալ դրամքն։

Ներսիսեանին վրայօք գրածիդ չեմ ուզեր հաւատալ, բայց տարեւոր լռութիւնն պղտորէ զիս [84] ։ Ինձ յարմարագոյն թուի որ տեղւոյդ Ռուս դեսպանատան միջոցով հարցընել տաս (ընդ Երեւան ) զկողմնակալ Նախիջեւանի թէ գտցի՞ հօն Ներսիսեանդ. կամ թէ գիրդ յանձնես՝ որ ղրկուի առ նոյն կողմնակալ՝ յանձնելի առ Ներսիսեան, եթէ իցէ հօն, եւ եթէ ոչ՝ իմացընէ ուր կամ ինչ լինելն [85] ։

Յուսամ ընդունած ես ի Պ[ատուական] Հ[այր] Վահանայ զականսդ եւ զհին դրամս բերեալս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմէոնէ եւ քննես։

Ողջ լեր ողջունելով զհարազատս եւ զհարցանողս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1064.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 13 Դեկտ[եմբեր] 1879

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Տասն աւուրբք յառաջ ընկալայ ի Շիրակացւոյն ծրար մի 1000 ֆրանգաց ի հաշիւ սենեկի տեղւոյդ, որպէս եւ գրեալ էիք յ՚18 Նոյեմբ[երի]։ Լուայք ի հարկէ զկորուստ մեծագոյն ծրարի որ ի հաշիւ Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի. սքանչելեօք իմն զերծեալ է մերս։ Չյանձնեսցի անշուշտ այսուհետեւ այդպիսւոյ անփորձ եւ անհարթ մարդոյ, որ զարդիս բեռն ծանր եղեւ մեզ. տեսցուք զապագայն։ (Ինձ բեռինք թուին եւ փոքրկունքն յաւելեալք ի նորընծայարանի յայսպիսում ժամանակի եւ եղանակի, մինչ լի են եւ նորընծայարան եւ վարժարան, եւ ի վանս միայն սենեակ մի ազատ մնայ. եւ ամենայն ինչ թանկ. ըստ իս մարթ էր զյետին եկեալ եօթն մանկունս անագանել ցգարուն. վասն որոց ցայնժամ անշուշտ քանի մի հազար ծախք լիցին։ Այլ եթէ ոք այլազգ ինչ պատուիրեալ եւ ստիպեալ է, ես ոչ գիտեմ. եւ դու մի՛ գիտասջիր)։ Զի՞նչ ասասցուք եւ վասն կսկծելի ծախուց քսակի եւ մանաւանդ սրտի՝ վասն դատի ապստամբացն. բայց եթէ լիցի ի քաւութիւն անգիտութեանց մերոց եւ ի խրատ ապագայի, եւ Տէր տացէ եւ յաւելցէ Քեզ զօրութիւն եւ լայնութիւն սրտի եւ մտաց առ ի կարող լինել յայդ եւ յայլ գործս, մինչեւ ծագեսցէ առաւօտն խաղաղութեան, զոր մաղթեմք հանապազօր։

Եթէ յաւելցի Քեզ ժամանակ յանձնեա՛ գնել եւ առաքել ինձ թղթաբերաւ զ Վէրք Տարօնոյ ՝ Կարապետ Վարդապետի Եսայեան [86], տպագրեալ այդր, գին 5 ղուռ[ուշ]. եւ ողջունելով զուխտակիցս՝ ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1065.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 20 Դեկտ[եմբեր] 1879

Իմ սիրելի եւ պատուական Հ. Քերովբէ,

Քանզի զթուղթդ գրեալ ի 14 Նոյեմբ[երի] սկսանիս յիշատակաւ Լատին տօմարի, եւ ես ըստ նմին մերձեալ տեսանելով զվերջ տարւոյս եւ զսկիզբն նորոյ, ծանօթ Քեզ սրտիւս եւ հոգւով մաղթեմ յերկրաւորաց չափաւոր եւ յերկնաւորէն անչափ բարիս։

Վասն գրենոյն խնդրելոյ՝ մի՛ եւս հոգար. տեսանեմ զի ազգային կամ պետական իրք եւ ճանապարհք չեն ի կարգի. ես խնդրէի յաւէտ վասն տեղեկութեանց զ Էջմիածնէ ի պէտս ընդարձակ աշխարհագրութեան. եւ տեսեալ զի չկարեմ ընդունել զամենայն զոր կամիմ կամ խնդրեմ, գրեցի յաւուրս յայսոսիկ զտեղագրութիւնն՝ որպէս եւ կարացի։ - Նոյնպէս իմա եւ զՅիշատակարանաց Գրիգորուպօլսոյ. իմ իսկ կասկածեալ էր ի լսելս զբազմութենէ գրենոյն, որպէս թէ 70իւ չափ աւետարանք կայցեն, եւն. ։ Եթէ դէպք դիւրինք տացեն ինչ ընդունել անտի կամ այլուստ՝ բարւոք, ապա թէ ոչ եւ այն ոչ համարեսցի չարւոք։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմէոն բարւոք կայ եւ ողջունէ զՔեզ, նոյնպէս եւ այլ եղբարք ծանօթք. որոց եւ հաճոյ լիցի՝ եթէ հասցէ այտի, որպէս յայլում նուագի, երեկոյեան թէյ, եւ յիշեսցիս յումպն յաւուրս Բարեկենդանի կամ տօնից, նոյնպէս յիշեսցի թէ այլ ոք սատարեսցէ. միայն թէ հասցէ յապահով, որպէս, եթէ առաքեսցես, որպէս երբեմն, եւ զձուկն մէրսին՝ պաշար Մեծ պահոց. (չգիտեմ մէրսի՞ն էր թէ այլ ինչ զոր առաքեալ էիր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան )։ Զընծայդ եւ դու համարեա Քեզ յընծայ կամ ցնծա՛, եւ ծիծաղելով ողջ լեր. ողջունելով եւ զ Գեր[ապատիւ] Այվազեանն [87] ՝ եթէ իցէ անդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1066.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Դեկտ[եմբեր] 1879

Սիրելի եղբայր,

Այս անգամ ալ թղթատարէն չվրիպելու համար գրեմ սակաւ տողիկքս։ - Ականցդ բանողչէքին համար տուած 23 ֆր[անգ] ընդունեցայ վաղուց։ Արդեօք բանուածքն հաճոյացա՞ն քեզ։

Արտաշասայ դրամոյ գաղափարն ալ ընդունեցայ. չեմ ուզեր ուրիշ տիպ կամ իսկը. վասն զի ես կարծէի որ դրամն Արտաշատ քաղաքին ըլլայ եւ հոն հատեալ, ոչ մէկն եւ ոչ մէկ այլն է, այլ Արտաշիաս թագաւորի. ըստ պատմական տեսութեան այս ալ պատուական է, այլ ես ըստ աշխարհագրութեան խնդրէի ի ժամուս։ Ասկէ իմանաս որ ես միտք չունիմ դրամը հրատարակելու, այլ թէ յանուն քաղաքին ըլլար՝ պիտի մուծանէի ի տեղագրութեան նորին, եթէ եւ երբ հրատարակուեր իմ գրածն ալ։ Թերեւս Ներոնիս ըսած պղնձեայ փողդ ըլլայ յ Արտաշատ հատած, եւ այն կըրնայ իմ խնդրոյս ծառայել. ուստի եթէ այսպէս է՝ կըրնաս զայն ճշգրիտ եւ որոշ գծագրել տալ, թէպէտեւ ապագայի համար է խնդիրս, եւ չգիտեմ ե՞րբ է այն ապագայն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոնի հաւաքած դրամներն որ յանձնես Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնի ՝ յիշեցո որ ինքն ալ ապահով ձեռաց յանձնէ ի ղրկելն ի Վենետիկ ։

Նոր ինչ ոչ ունիմ. զբաղեալ եմ ի ստորագրութիւն Այրարատեան աշխարհին մերոյ, եւ ի հեռուստ թաւալիմ յաւերակս։

Ողջ լեր ողջունելով զողջունողս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]