1863

549.               

Մուրատեան Վարժարանի սաներուն [1] – Փարիզ

Ս. Ղազար, 12 Յունուար 1863

Իմ սիրելի Սանունք,

Ահա ձեր ղրկած թղթին կիսուն վրայ երկու տող ձգելով՝ կու դարձնեմ ձեզի։ Ձեր գիրը չառած այլ գուշակէի եւ գիտէի որ զիս չէք մոռնար այս շնորհաւոր աւուրց մէջ այլ յիշելու բարի բարի մաղթանօք, ինչպէս որ ես այլ մաղթեցի ձեզի համար թէ նոյն օրերը, թէ նամակնիդ առած օրս, եւ թէ հիմայ որ գրեմ։ Աստուած իր ամէն ուզածները կատարէ՛ ձեր վրայ, ձեր համակամութեամբն. ձեր ուզածներէն այլ ի հարկէ արժանաւորներն յետք չի թողուր. յուսամ որ իմ խնդրելեացս այլ չէ՛ չըսէ, վասն զի իր փառաց եւ ձեր օգտին համար են. ինչպէս որ ձեր Յարգելի Վերակացուք եւ Դաստիարակք այլ կ՚աղօթեն եւ կու սովրեցընեն: Լսեցէք յօժարութեամբ, որ եթէ դժուար այլ կարծուին՝ դիւրանան։

Բարեկենդանի պատրաստութիւննիդ կ՚իմացընէք. ահա ես ամէնէն առաջ ծափ զարկողն կ՚ըլլամ. պրավօ՜, ձեզ տեսնեմ որ անկէ առջի եւ վերջի թատերաց մէջ այլ աւելի հանդիսաւոր գտուիք։ Այս տարի ես մասնաւոր զբաղմունք մը ունենալով՝ պիտի չկարենամ շատ բարեկենդան ընել. բայց պիտի ջանամ որ գոնէ օր մը կամ ժամ մը ձեզի հետ անցընեմ։ Այս յուսով՝ մնաք բարով, եւ ընդ իս

Աղօթարար
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

550.               

Marie-Félicité Brosset - ին [2]

31 janvier 1863, Saint-Lazare

Monsieur et cher ami,

Une occupation sérieuse qui m’engage encore jusqu’aux Paques, m’a retenu jusqu’ici pour répondre à votre lettre datée le 21 octobre dernier.

Pour la question des Sénékérim, je n’ai rien à ajouter à ce que je croyais auparavant ; c’est-à-dire, il y en a deux, l’un mentionnée par Assolic [Ասողիկ], son contemporain, l’autre par l’Orbélian: tous les deux ont eu pour père des nommés Sévata. Voilà la cause de la confusion.

Je serais très charmé de voir reproduite les Յիշատակարան du couvent de N. Djulfa, par vos soins ; autrement j’oserai de vous en demander une copie. J’ai vu un commencement de ce catalogue, ou des notes sur ces manuscrits dans le journal arménien Masis qui se publie en Constantinople.

Je me réjouis aussi de voir nos historiens traduits et annotés par ces Messieurs de la Russie et surtout par vous-même. Je vous donnerai aussi une nouvelle qui vous intéressera peut-être plus que personne : nous avons commencé à publier dans le Բազմավէպ de cette année (1863) le voyage de notre R. P. Nersès ou sa description de l’Arménie. Il débute de l’Asie Mineure qui ne vous sera aussi intéressante que notre pays : il faut attendre la marche des presses pour arriver aux pays de votre connaissance. Et pour mieux réussir dans notre affaire nous aurons besoin de vos lumières et de votre obligeante bonté. Notre voyageur a copié des inscriptions géorgiennes, qui ne sont pas encore publiés, à ce que je sache : il n’y a personne chez nous qui les les déchiffre ; je pense de vous envoyer, si vous le permettez, Monsieur, et si vous voudriez bien de les traduire en français, et de les faire copier en caractères modernes géorgiennes (très clairements) et de nous envoyer, pour qu’elles prennent leurs places dans l’ouvrage. J’attends votre réponse là dessus.

Vous me demandez pour l’époque de Moïse Կաղանկատուացի; ils se déclare dans le cours de l’histoire d’être contemporain de catholicos Viro et de Ջուանշիր. L’histoire des Aghovans est continué par un autre chroniqueur, que je crois être aussi nommé Moïse.

Quant au Vartan, je vous demanderai aussi sur quoi on fondait son titre de Բարձրբերդցի. J’ai dit dans ma préface que ce Բարձրբերդցի est postérieur de notre auteur : c’est par mépris que jusqu’ici on l’a cru ainsi. Après même ma publication en de son histoire j’ai trouvé quelque part qu’il se nomma Արեւելցի: il y en a qui le nomme aussi Աղուանեցի, mais je crois qu’il le confonde encore avec un autre Vartan, moins digne de l’estime que l’on rende à un notre auteur.

Nous avons de vos Bulletins ceux de l’année 1861 jusqu’à la page 400. Et des Mémoires de 1862 jusqu’au numéro 8.

Agréez Monsieur, les compliments de mes confrères et croyez-moi toujours

Votre dévoué

P. Léon M. Alishan

Թարգմանութիւն

31 Յունուար, 1863, Սուրբ-Ղազար

Մեծարգո՛յ պարոն եւ թանկագի՛ն բարեկամ,

Լուրջ զբաղմունք մը, որ տակաւին կը կլանէ զիս մինչեւ Զատկական տօները, թոյլ չտուաւ ինծի աւելի շուտ պատասխանել Հոկտեմբեր քսանմէկի Ձեր նամակին:

Սենեքերիմի առնչութեամբ ոչինչ ունիմ իմ նախնական կարծիքիս աւելցնելու. այսինքն՝ գոյութիւն ունի երկու Սենեքերիմ, որոնցմէ մէկը իր ժամանակակից Ասողիկը կը յիշատակէ, միւսը՝ Օրբելեանը. երկուքին հայրերուն անունն ալ Սեւադա եղած է: Ահաւասիկ շփոթին պատճառը:

Զիս անչափ կ՚ուրախացնէ Նոր Ջուղայի վանքի «Յիշատակարաններու» վերատպութիւնը՝ Ձեր ջանքերով. այլապէս պիտի համարձակէի Ձեզմէ օրինակ մը խնդրել: Ես տեսած եմ այդ անուանագիրքի սկիզբը կամ այդ ձեռագիրներու առնչուող նշումները Կոստանդնուպոլսոյ մէջ հրատարակուող «Մասիս» հայկական օրաթերթին մէջ:

Ինծի համար ուրախալի է նաեւ տեսնել, որ մեր պատմիչները կը թարգմանուին եւ կը ծանօթագրուին Ռուսիոյ պատուարժան այրերու եւ յատկապէս Ձեր կողմէ: Նաեւ լուր մըն ալ կ՚ուզեմ Ձեզի հաղորդել, որ գուցէ եւ Ձեզ աւելի պիտի հետաքրքրէ, քան ուրիշ որեւէ մէկը. այս տարուայ (1863) «Բազմավէպին մէջ» մենք սկսած ենք հրատարակել մեր գերապատիւ հայր Ներսէսի ուղեւորութեան պատմութիւնը կամ այլ կերպ ըսած՝ Հայաստանի իր նկարագրութիւնը: Ան իր պատմութիւնը կը սկսի Փոքր Ասիայէն, որ Ձեզ այնքան չի հետաքրքրեր, որքան մեր երկիրը. հարկ է սպասել յետագայ մամուլներուն, որպէսզի հասնինք Ձեր ծանօթ երկիրներուն: Եւ մեր գործին մէջ աւելի յաջողութեան հասնելու համար մենք Ձեր գիտելիքներուն, ինչպէս նաեւ Ձեր բարեհոգի վերաբերմունքի կարիքը պիտի ունենանք: Մեր ճանապարհորդը արտագրած է վրացական գրութիւններ, որոնք տաւաւին չեն հրապարակուած, որքան յայտնի է ինծի. մեզ մօտ չկայ մէկը, որ ի վիճակի ըլլայ զանոնք վերծանել, Ձեր թոյլտուութեամբ՝ ես մտադիր եմ այդ գրութիւնները ուղարկել Ձեզի, Մեծարգո՛յ պարոն՝ խնդրելով Ձեզմէ զանոնք թարգմանել ֆրանսերէն եւ արտագրել ժամանակակից վրացերէնի տառերով (շատ յստակ ձեռագրով), ապա ուղարկել մեզի, որպէսզի այդ գիրերը իրենց արժանի տեղը գտնեն վերոյիշեալ երկասիրութեան մէջ: Կը սպասեմ Ձեր պատասխանին [3]:

Դուք ինծի կը հարցնէք Մովսէս Կաղանկատուացիի դարաշրջանի մասին. ան իր պատմութեան մէջ զինք կը հռչակէ Վիրոյ եւ Ջուանշիրի կաթողիկոսի ժամանակակիցը: Աղուաններու պատմութիւնը կը շարունակէ մէկ այլ պատմիչ, որուն անունը կարծես Մովսէս է դարձեալ:

Ինչ կը վերաբերի Վարդանին, կ՚ուզեմ Ձեզի հարցնել, թէ ինչի վրայ հիմնուած էր անոր՝ «Բարձրբերդցի» անունը: Նախաբանիս մէջ ես գրած եմ, որ այդ Բարձրբերդցին մեր հեղինակէն յետոյ ասպարէզ կը մտնէ. թիւրիմացութեան հետեւանքով է, որ մինչեւ օրս այդպէս կարծած են: Անոր պատմութիւնը լոյս ընծայելէ յետոյ ես նոյնիսկ տեղ մը տեսայ, որ վերջինիս անունը Արեւելցի եղած է: Ուրիշ պատմիչ մըն ալ զինք Աղուանեցի կ՚անուանէ, բայց կը կարծեմ, որ վերջինս զինք կը շփոթէ մէկ այլ Վարդանի հետ, որ նոյնքան արժանի չէ այն պատկառանքին, որով կը վերաբերին մեր հեղինակին:

Մեզ մօտ կան 1861 թուականի Ձեր տարեգիրքերը մինչեւ 400 էջը: Ունինք նաև 1862 թուականի յուշամատեանները մինչեւ ութերորդ համարը:

Կը խնդրեմ ընդունեցէք, մեծարգո՛յ պարոն, միաբան իմ եղբայրներուս՝ Ձեզի հասցէագրուած գովեստները եւ նկատեցէք զիս միշտ

Ձեր խոնարհ ծառան՝
Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

551.               

Մուրատեան Վարժարանի սաներուն [4] – Փարիզ

Ս. Ղազար, 10 Փետր[ուար] [18]63

Իմ սիրելիք Պիլիպիլիք,

Այս առտու ձեր գաղտուկ ու յայտնի աղօթքը եւ մաղթանքը ընդունեցայ սիրով սրտով, որուն առհաւատչեայ այս թղթիկս կը թռցընեմ պատուհանէս՝ բարեկամ հովու մը յանձնելով, եւ ապահով եմ որ գոնէ դէլէկրաֆի շուտութեամբ հասցընէ Ձեզի. բայց ո՞ւր պիտի ձգէ. զայն դուք իմացուցէք ինձի երբ կ՚ուզէք, եւ հիմայ հաճութեամբ Յ[արգոյ] Վերակացուաց խելօքիկ բարեկենդան ըրէք, յիշելով զՁեզ յիշողն

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Par la voie de l’air et de l’éclair vite vite! [5]

552.               

Marie-Félicité Brosset -ին [6]

Saint-Lazare, le 21 février 1863

Monsieur et cher ami,

Votre obligeante lettre m’invite à hâter nous envoyer quelques unes des inscriptions géorgiennes du voyage de notre Père Nersès. Les voilà calquées sur l’original de l’ouvrage. Je vais maintenant vous en donner quelques détails succincts.

1° tout celà (N° 1= 10 inscriptions) est copié dans une et même grande église du couvent d’ Էօշք, village ou bourg de Thorthoum.

2° Toutes ces inscriptions sont écrites en couleur rouge, pas aucune n’est pas gravée ; par conséquent en grande partie elles sont effacées, comme vous appercevez bien ; excepté la première (I. ) qui est écrite sur la porte méridionale en dehors de l’église.

3° Les autres inscriptions (2= 7) se trouvent ou au coté de cette porte ou derrière l’autel, au dehors : la 8me, est le seul reste des 30 lignes sur la porte principale. La 9me et 10me au-dessus des bas reliefs représentants des hommes vêtus magnifiquement.

4° Les inscriptions 11 et 12 se trouvent dans l’église du couvent de Խախու, dans le même district de Thortoum: L’une au près de la porte, l’autre (12) sur une des colonnes près de l’autel : j’y crois voir des caractères arméniennes et la date de ՅԺԷ (868 de J. C. ) ces inscriptions de Khakhou sont gravées.

Maintenant je prie votre bonté d’avoir le soin de numéroter chacune de ces inscription tel que je viens de faire, dans vos transcriptions en caractères modernes géorgiennes, et dans les traductions, si cela pourra ses faire, vu l’état où la copie de ces inscriptions. Quand je recevrai votre travail, je vous enverrai d’autres, si cela ne vous gêne pas.

Vous me demandez de la période de Haïg : ce que dit Mekhitar Ayrivanetzi se lit aussi dans nos Յայսմաւուրք, le 1er navasarte, ou le jour de l’année : mon idée-mère n’est pas fondée sur ces assertions, mais sur des calculs que j’ai expliqué dans mon discours, et sur le témoignage unique du célèbre docteur Սարկաւագ, dont j’ai trouvé quelques fragments après avoir formé mon découvert ; ce qui m’a fait beaucoup de plaisir. Notre célèbre computiste liste nomme cette période de 1460 ans Շրջան Հայկայ.

Je l’ai pas encore vu l’édition de Mekhitar, et nous ne pensons pas publier bientôt cet auteur, peut-être nous en aurons l’idée après avoir publié quelques autres.

J’enverrai mes lettres sans affranchir, comme vous voulez, vous le ferez de même. Quant pour les deux exemples de notre journal, le directeur de notre imprimerie vous les enverra bientôt par la poste. Il sera même charmé si on pourrait trouver là bas et les abonnés pour ce journal.

En vous renouvelant l’assurance de ma considération particulière, je reste, Monsieur,

Votre dévoué serviteur

P. Léon M. Alishan

Յ. Գ. Զի 2 օր. Բազմավիպի սխալմամբ ի Մոսկու առաքեալ են, այլ ուղղեսցին առ նա: Իցէ՞ ընկալեալ զերկու ճառս իմ, բաց ի Հայկէն:

Թարգմանութիւն

Սուրբ-Ղազար, 21 փետրուար, 1863

Մեծարգո՛յ պարոն եւ սիրելի՛ բարեկամ,

Ձեր բարեհաճ նամակը զիս կը մղէ առանց վարանելու Ձեզի ներկայացնելու մեր հոգեշնորհ Հայր Ներսէսի ուղեւորութեան պատմութեան մէջ առկայ վրացերէն գրութիւններէն մէկ քանին: Ահաւասիկ այդ գրութիւնները, որոնք պատճէնուած են բնագրէն: Այժմ ես քանի մը հակիրճ մանրամասնութիւն կը ներկայացնեմ Ձեզի.

Առաջին. այդ ամբողջը (թիւ 1=10 գրութիւն) պատկերուած է Էօշքի մենաստանի նոյն մեծ եկեղեցիին մէջ. Էօշքը Թորթումի գիւղերէն կամ աւաններէն մէկն է:

Երկրորդ. Բոլոր գրութիւնները գրուած են կարմիրով, անոնցմէ ոչ մէկը փորագրուած է, հետեւաբար մեծամասնութիւնը ջնջուած է, ինչպէս դուք կը նկատէք՝ չհաշուած առաջինը (I. ), որ գրուած է եկեղեցւոյ հարաւային պատին՝ դուրսը:

Երրորդ. Միւս գրութիւնները (2=7) կը գտնուին կա՛մ այդ դրան կողքին, կա՛մ խորանի ետեւը՝ դուրսը. ութերորդ տողը միակ պահպանուած տողն է գլխաւոր դրան երեսուն տողերէն: Իններորդն ու տասներորդը գրուած են հարթաքանդակներու վերեւը, ուր շքեղաշուք հանդերձներով մարդիկ պատկերուած են:

Չորրորդ. Տասնմէկերորդ եւ տասներկուերորդ գրութիւնները կը գտնուին Խախուի մենաստանի եկեղեցւոյ մէջ, որ տեղակայուած է նոյն՝ Թորթումի շրջանին մէջ: Գրութիւններէն մէկը դրան կողքին է, միւսը (12-ը)՝ խորանին մօտ գտնուող սիւներէն մէկուն. ինծի կը թուի, որ սիւնին վրայ հայերէն տառեր գրուած են ու նաեւ ՅԺԷ տարեթիւը (868 թ. Քրիստոսի ծնունդէն յետոյ), Խախուի գրութիւնները փորագիր են:

Այժմ կը հայցեմ Ձեր բարեհաճութիւնը՝ խնդրելով, որ ժամանակակից վրացերէնով տառադարձած եւ թարգմանած ատեն թուագրէք իւրաքանչիւր գրութիւնը, ինչպէս ես ըրած եմ, եթէ, ի հարկէ, այդ աշխատանքը հնարաւոր ըլլայ՝ նկատի ունենալով արտատպուած գրութիւններու որակը: Երբ ստանամ Ձեր աշխատանքը, ուրիշ գրութիւններ պիտի ուղարկեմ, եթէ ատիկա Ձեզ անախորժութիւն չի պատճառեր:

Դուք ինծի կը հարցնէք Հայկեան շրջանի մասին. այն, ինչ կ՚ըսէ Մխիթար Այրիվանեցին, գրուած է նաեւ մեր Յայսմաւուրքներուն մէջ. Նաւասարդը կամ տարուայ առաջին օրը. իմ հիմնական գաղափարս հիմնուած է ոչ թէ այդօրինակ պնդումներու վրայ, այլ այն հաշուումներուն, որ ես բացատրած եմ բանախօսութեանս մէջ, ինչպէս նաեւ հռչակաւոր Սարկաւագի միակ վկայութեան վրայ, որմէ քանի մը պատառիկ գտած եմ իմ բացայայտումս ընելէ յետոյ. բան մը, որ ինծի մեծագոյն հաճոյք պատճառեց: Մեր հանրայայտ եկեղեցական տօնացոյցը 1460 տարի ընդգրկող այն շրջանը կ՚անուանէ Հայկեան շրջան:

Ես տակաւին չեմ տեսած Մխիթարի հրատարակութիւնը, եւ մենք մտադիր չենք մօտ ժամանակներս այդ հեղինակը հրատարակելու, գուցէ եւ նման գաղափար կը ծնի շարք մը այլ հեղինակներու երկերը լոյս ընծայելէ յետոյ:

Նամակներս կ՚առաքեմ առանց դրոշմանիշի, ինչպէս Դուք կը փափաքիք, եւ Դուք ալ նոյնը կ՚ընէք: Ինչ կը վերաբերի մեր օրաթերթի երկու օրինակին, շուտով մեր տպագրատան տնօրէնը զայն Ձեզի կ՚ուղարկէ փոստային առաքումով: Ան մինչեւ իսկ շատ ուրախ պիտի ըլլար, եթէ հնարաւոր ըլլար հոն այս թերթով հետաքրքրուող բաժանորդներ գտնել:

Կ՚ուզեմ դարձեալ եւ դարձեալ յայտնել Ձեզի հանդէպ ունեցած իմ առանձնայատուկ ակնածանքս, պարո՛ն, մնալով Ձեր խոնարհ ծառան:

Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

553.               

* Մխիթարեան միաբանի մը անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 10 Մարտի 1863

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Թէպէտ եւ դեռ ոչ փակեցի ես զհաշիւ անցելոյ տարւոյն, վասն ցարդ չընդունելոյ զհաշիւ գիւղապետին եւ զառանձին հաշիւ Մուրատեան Վարժարանին ընդ վանացս, այլ համեմատութեամբ անցելոցն երկուց ամաց կարեմ տալ Քեզ զհարցմանդ պատասխանի վասն ելի եւ մտի միաբանութեանս, ի բաց թողլով զտպարանի հասս եւ ծախս, զոր անգիտանամ:

Մուտք	ֆլորին	Տուրք տէրութեան	Ծախք իբր	Մնացորդ ի պէտս վանաց	Ծանօթութիւն
Ա. Յարքունի արկեղէ տարեկան	2160			2160	Յառաջ քան զ1864 աւելի էր. ի հերու՝ նուազեցոյց պետութիւնն 163 ֆ.
Բ. Կալուածք ի Վենետիկ	5000	2350	300	2350	վասն նորոգութեանց
Գ. Կալուածք Ագարակայինք	6000	2600	1400	2000	Տնպահից, նորոգութեանց եւն.
Դ. Շահք դրամոյ, եւն	800			800
Ե. Գրոց վաճառ, ընդհանուր	15000		5500	9500	վասն կազմի պատկերաց, եւն.
Զ. Պատարագիք եւ տուրք Մուր[ատեան եւ Ռափ[այէլեան] վարժարանաց	2500		1400	1100	վասն վարժապետաց Պօլսոյ
Է. Պօլսոյ կալուածք եւ վաճառք	1100		200	900	Տուրք, նորոգութիւն, վասն դպրոցին
	32560	4950	8800	18810

Աւադիկ հակիրճ ցուցակ բոլորակ հաշուով: Իսկ ծախք գրեթէ նոյնչափ շինին, հանդերձ յիշեցելովք ծախուք վասն Տպարանի կամ կազմատան, տրից պետութեան, նորոգութեանց շինուածոց, եւն.: Յորմէ տեսանես, զի մեծագոյն հասք մեր ի գրոց վաճառմանէ են, եւ յորժամ նուազէ այն՝ ծախք մեր առաւելուն եւ մնամք պարտականք կամ բացք. զի ագարակային մուտք անհաստատք են, եւ տուրք երթալով աճեն անդ եւ ի քաղաքիս: Ի գրոց վաճառի համարեալ եմ եւ զԷնֆիէճեանց գնածն, ի հերու եւ յառաջնումն ամի, այլ այս ոչ միշտ հանդիպի, որպէս գիտես լաւ քան զիս: Այլ կամիմ, զի գիտիցես եւս, զի մեծ մասն ի հասիցդ, որպէս ագարակայինքն, եւ որ ի Վենետկոյ, եւ որ այտի՝ ի գրոց վաճառմանէ, հասանեն ի ձեռս մեր յելս տարւոյն կամ ի սկիզբն յաջորդին, որով չգտանեմք բաւական ամսական ի պէտս կարեւորս կամ առ ի վճարել պարտատեարց գլխաւորաց եւ պահանջողաց (որպէս են մսագործն, հացագործ, կազմողք)։ Վասն որոյ զամն ողջոյն ի տագնապի կամք. եւ հազիւ փակեալ զհաշիւ անցելոյն, որպէս այժմ, ահա դարձեալ ունայնաձեռն գտանիմք, եւ այն կասկածանօք, զի թէ վրիպեսցին արդիւնք ագարակի կամ վաճառ գրոց, կամ անակնկալ ինչ պէտք հասցեն, հարկ է բաց մնալ եւ ո՞ կամ ուստի՞ փակեսցէ: - Գոհութիւն նախախնամութեան, որ եւ ըստ ոչ իմ կարծեացս, առանց պարտուց կամ փոխառութեան յուսացուցանէ փակել զանցեալն, յետ ծանր ծախուց շինուածոց, զի վասն վարժարանիս ծախեցան աւելի քան զ5000 ֆլորին, իսկ Պ[արոն] Պէյի տուեալ էր 2090, զի այսչափ արար 5000 ֆրանգ նորա: Վասն վերոյգրեալ պատճառիս լաւ եւ դիւր է մատակարարողիս կամ գործակալի ստէպ ընդունել այտի փոխանակագիրս, թէ եւ փոքրագումարս, քան անագան եւ մեծագումար. զի ճշմարիտ ասեմ, իբրու եղբօր սիրելւոյ եւ մտերմի, յոյժ նեղեցայ հերու, եւ մեծ ամօթ եւ վիշտ էր ինձ ունայն դարձուցանել զպարտատեարս եւ զպահանջողս, եւ ակնկալել առաջի աղքատ գործաւորաց:

Այսչափս բաւական, գոնեա ինձ, իսկ եթէ քեզ պիտոյ իցէ աւելի ինչ՝ ծանո՛ եւ ծանուցից, մնալով Սիր[ելի] Եղբայրութեանդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

554.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Փարիզ

Ս. Ղազար, 9 Մայիս 1863

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ծանեայ զչու Թոմասեան պատանւոյն եւ զդարձ ի հայրենիսն, զոր եւ փափագէր նա առնել ընդ Վենետիկ. հարցի զՎեհ, եւ ոչ անպատեհ թուեցաւ նմա, եւ ծախք ճանապարհին ոչ աւելի լիցին ընդ այս ճանապարհ. զի ի Վենետկոյ ց Պօլիս ճանապարհեայ կամ նաւուղղեայ հանդերձ կերակրովն է 270 ֆրանգ, սուղ աւելի կամ պակաս. իսկ այտի այսր՝ դուք գիտէք:

Բայց եթէ իցէ այլ ինչ անպատշաճ կամ արգել այսր ճանապարհի, զոր Ձեզ է գիտել լաւագոյն, զարժանն սահմանէք. եւ իմ գրեալ է առ պատանիդ անսալ հաճութեան վերակացուաց. զի չկամիմ թէ դա լոկով իւրով կամօք կամ իմով ինչ հաւանութեամբ համարիցի ընդ այս անցանել յոր դէմ եդեալն է:

Լուայ, զի անկորուստ հասեալ է կոնդակ Անարատ Յղութեան, եւ գոհացայ:

Ողջունելով զեղբարքդ եւ զմանկտիդ՝ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

555.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Փարիզ

Ս. Ղազար, 31 Մայիս 1863

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յիւրոյ իսկ գրութենէ վերահասու լինիք, զի ողջամբ եհաս այսր Թովմասեանն, եւ համբաւով բարեաց ելից զհարցանողս. ինքն մեկնեսցի աստի յամ յառաջիկայ հինգշաբաթոջս, (4 յունիսի, ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Քերովբէի [7], կամի ի միւսումն, ըստ վիճակի հիւանդին որում ուղեկից եւ խնամատար լինի: Ջանամ եւ ես իմովսանն յիշեցուցանել նմա զերախտիս վարժարանիդ եւ զպարտս իւր, ի հատուցումն ըստ կարելի ժամուն:

Հաճոյ է ազդարարութիւնդ վասն « Բազմավիպին » զոր եւ իմ յառաջնում ընթերցմանս նշանակեալ էր ի Լս. սրբագրութեան, այլ անտես լեալ է. արդ յառանձին տպագրութիւն վիպասանութեան ի բաց թողաւ լուսաբանութիւն այն անլի:

Ողջունելով զամենայն Գործակիցս եւ զմանկտիդ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

556.               

Մուրատեան Վարժարանի սաներուն [8] - Փարիզ

Ս. Ղազար, 5 Յունիսի 1863

Իմ սիրելի Սանունք, եւ Վճիռնաձայն Ձագունք

Հոգւոյն Սրբոյ սիրած եւ դադրած Վերնատունէն՝ հրափետուր թեւերով թռած եկաք մէկ անգամ մ՚այլ դաս դաս ճնճեցիք, ճռուողեցիք, սիրաբանեցիք, սրտաբանեցիք առջեւս. ես այլ աչք ձեռք յերկինս վերուցած առ նոյն Հոգին՝ օրհնաբանեմ զՆա, եւ դարձեալ յանձնեմ զձեզ այլ զիս այլ ի հովանիս աստուածային եւ աստուածացուցիչ թեւոցն, որով մնայք միշտ, որպէս կ՚ըսէք, թարմ եւ ջերմ սրտիւ յամենայն բարիս։

Ձեր գրին համաձայն վարժարանիդ նուիրակն Պ[արոն] Թովմասեանն այլ վկայեց ձեր զգօնութեան եւ հանդարտութեանը. յորում պէտք է որ այլ աւելի ջանք ընէք յառաջադիմութեան յո՛ր եւ է մասին կրթութեան. վասն զի մինչդեռ զձեզ կու նկատեմ իբրեւ ձեր գալստեան առաջին օրը, դիմացս պզտի մզտի, ճիճի պիճի, պիլի պիլի, մէկ մ՚այլ կու տեսնեմ որ մեծցեր աճեր էք, եւ երեք տարի անցեր է. կրթութեան ժամանակին կէսն անցեր է, թերեւս կիսէն այլ աւելի ոմանց համար. աղէկ բռնեցէք ժամանակը. քիչ խօսք, շատ գործք։ Il s’en va, il s’en va! le temps: le voyage et le voleur ! [9]

Մէջերնէդ մէկուն համար լսեր էի որ դարձեր է իր տունը, հիմայ իմացայ որ հոն է, շատ ուրախացայ. իմ հին բարեկամս է, փափագիմ որ այնպէս այլ մնայ։

Մասնաւոր բարեւ կ՚ընեմ այն պարոնայց որ նամակով եւ պատկերով այլ ներկայացան, որոց պատասխանն այլ կու տամ լայն ատեն մը։

Նոյնպէս կ՚ողջունեմ այն Պարոններն այլ՝ զոր չեմ ճանչնար դիմօք, եւ որք միաբան ձեռնագրեր էին նամակին. միայն մէկիկ մը կար որ քիչ մը կու ճանչնայի, եւ նա միայն չէր ստորագրած, որ է Պ[արոն] Ալեանաքն. չըլլայ թէ ինծի սրդողած ըլլայ։

Մ. Տամէին այլ մասնաւոր ողջոյն, ինչպէս որ ես իր ողջոյնները ընդունեցայ. յուսամ որ ձեզի այլ աղէկ esprit - ով [10] գաղղիարէն շարադրութիւններ ընել տայ։

Ամէնուդ այլ ձեռք տալով մնամ բարեացակամ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Խաւրած յիշատակաց նոճւոյն ճղիկները հաճութեամբ ընդունեցայ, եւ Հանգուցելոյն Խաչին վրայ դրի։

Նոյնպէս այլ հաւաբուսիկ ընծանիդ ընդունեցայ եւ յանձնեցի դայեկի մը. եթէ յաջողի հանել ծածկուած թեւաւորները, աւետիս կու տամ, որ դուք այլ դրօշնիդ կանգնէք եւ ուրախանամք։