Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Դ հատոր

Գ.  ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸ 

Ո՛չ տարօրինակ, ոչ ալ անարդար սա վերադիրը սա աշխատաւորին համար։ Խրիմեան չէր կրնար չնմանիլ իր սերունդին միւս միաւորներուն։ Ոտանաւորը, 1850 ին, անառարկելի վկայութիւն մըն է բանաստեղծութեան։ 1950 ին ալ աշխատանքը թերեւս կը պահէ իր ճակատագիրը: Մեր գրիչ բռնող կաթողիկոսներուն շատին նման Մկրտիչ Խրիմեան սպասարկած է Մուսայք Ազգային ին, հպարտութեամբ ու հաւատքով։ Քիչ անդին վերլուծումը կը ճշդէ, իր տաղաչափեալ գործին կշիռին մէջ, բաժինը որոշ հասկացողութեան մը դարաւոր այդ յղացքէն։ 

Ամբողջական Երկեր հաւաքածոն իր կարգին պաշտպան՝ բանաստեղծ Խրիմեանի մը յիշատակին։ 

Ահա ցանկ մը. 

Հրաւիրակ Արարատեան (1850), Հրաւիրակ Երկրին Աւետեաց (1851), Թագաւորաց Ժողով (1900), Վերջալոյսի Ձայներ (1901), Ողբացող Խորենացին (1902) ։ 

Ասոնք գործերու անուններ ըլլալուն չափ, խառնուածքի ալ փաստեր են նոյն ատեն։ Առաջին երկուքը լոյս տեսած են Պոլիս ( անդրանիկ տպագրութիւնները ), երրորդը եւ հինգերորդը՝ Էջմիածին, չորրորդը՝ Գահիրէ։ 

Ամբողջութեամբ իր շրջանէն բխող ու անոր ուղղուած բանաստեղծական սա վաստակը, այսօրուան քննադատութեան դիմանալու բոլորովին անկարող, է սակայն գրականութեան պատմիչին համար ինքնին ուշագրաւ, ճաշակներու, մտայնութեանց, մանաւանդ գրական հասկացողութեան տեսակէտէն իր թելադրած բազմատեսակ հարցերովը։ 

Չեմ հարցներ լրջութեամբ թէ ո՞ւր յաջողած է սորվիլ այս մատաղատի վարժապետը, ճոխ, դաշն գրաբարը Հրաւիրակ ներուն, թէեւ կանխող դարու կէսերուն Վենետիկը, մանաւանդ Կալկաթան ոչ միայն լեզուի կեդրոններ իբրեւ ունէին որոշ հմայք, այլեւ պատմող բանաստեղծութեան բազմաթիւ հատորներ դրած էին հրապարակ ( Վանանդեցի, Թաղիադեանց ) ։ Բայց կայ աւելին։ Արփիական Հայաստանի ի լեզուն, շողշողունակ որքան գրքունակ, մնացած է գրաբար տաղաչափութիւն: Անոր հեղինակը Խրիմեանին հաւասար է, բանաստեղծական զգայարանքէ անմասնութեան մը մէջ։ Հրաւիրակ ները առնուազն ժամանակակիցէն մեկնող պատմութեան չափաբերումներ են։ Ազգային եւ սրբազան պատմութիւնները բախտաւոր պաշտպանութիւնը կը վայելեն ուղեւոր — ուխտաւոր, հայրենախօս վարժապետին: 

Միւս կողմէն, Խրիմեանի ամբողջական գործին մէջ մուսաներու բարբառով մատուցուածը, իբրեւ քանակ ու որակ, ի վիճակի է նախանձը շարժելու Թովմաս Թէրզեանին, օրինակի մը համար, որ երկու երեք սերունդի յարգանքին մէջ բիւրեղացած կը գտնէր բանաստեղծի վարկ մը, փառք մը նոյնիսկ։ Բանաստեղծ Մկրտիչ Խրիմեան մը մատենագրական գիւտ մը կը թուի շատերուն համար. այնքան անոր անունը ինքզինքը մասնաւորած է ուրիշ գործունէութեան մը ներսը։ Յետոյ, կայ քերթողական զգայարանքի մէջ ալ որոշ փոփոխութիւն եւ Խրիմեանի սերունդին համար այդ յղացքը չէ առանձնացած, ազատագրուած իրեն զուգորդ ուրիշ երեսներէ։ Չէ՞ որ ամէն Մխիթարեան ամէն բան փորձելու ազատ է ձգուած։ Այսպէս թէ այնպէս պարտաւոր եմ զբաղիլ այդ քերթուածներով, մանաւանդ երբ համոզուած եմ որ զանոնք դուրս ձգել արեւմտահայ գրականութեան հոլովոյթէն համազօր է ծանր անարդարութեան, կողմնակցութեան։ Նոյնիսկ Հրաւիրակ ներուն գրաբար գրուած ըլլալը չէ բաւական այդ վտարումին, քանի որ Ալիշանին աշխարհաբար բանաստեղծութիւնները չէին անոր քերթողի պսակին յօրինիչները։ Ունինք տակաւին Զարթօնքի ու ասիկա Իրապաշտներուն փոխանցող սերունդէն ուրիշ մեծափառ ալ վկայութիւններ: Պէշիկթաշլեանի գրաբար քերթուածները ոչ միայն բեռ մը չեն իր յիշատակին ( ընթերցողը կ՚ընէ անհրաժեշտ զանազանութիւնը. դիմել՝ Համապատկեր Բ. հատոր, Մ. Պեշիկթաշլեան ), այլեւ հեղինակին փառքին իրաւ, անթառամ յիշատակարանները, արժեւորելով վաղամեռ քերթողին գերագոյն գեղեցկութիւնները նոյն իսկ։ Արտասանեցէք Խորէն Նար - Պէյը, որպէսզի զգաք դժուարութիւնը այս անունը արեւմտահայ գրականութեան մէջ կարենալ պահելու, հաւանաբար անբանաստեղծութեան անոր մեղքին վրայ ծանրօրէն զգալնուդ լեզուին ալ ճնշումը։ Ու ասիկա այսպէս՝ որձեւէգ լեզուի, ընտրողական աշխարհաբարի հերոսներուն համար ալ։ Ահա թէ ինչու կ՚ընեմ զիջումը Խրիմեանի գէթ գրաբար, դիւցազնաշունչ քերթուածները ( երկու Հրաւիրակ ները ) ենթարկելու արագ ու ամփոփ վերլուծման մը։

Ի յառաջագունէ ։ Դիւցազներգութիւն, դիւցազնավեպ, պոէմա յորջորջումներով ծանօթ գրական կրթանքը անկանգնելի վրիպանք մըն է Վենետիկ ինչպէս Պոլիս ու Կալկաթա։ Թիֆլիսի դպրոցին ( արեւելահայ գրականութիւն, մինչեւ հոկտեմբերեան յեղափոխութիւն ) մէջ քանի մը յաջողուածք կը մնան պարագայական։ Մկրտիչ Խրիմեան պիտի չըլլար աւելի բախտաւոր հոն ուր վրիպած էին Բագրատունին, Ալիշանը։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ դիւցազներգութիւնը իբր գրական աւագ սեռ ըմբռնելու եւ գործադրելու հասունութիւնը, ենթադրելի Վենետիկի դպրոցին համար, պահանջելի հանգամանք մը չէր կրնար ըլլալ … Վան։ Դարձեալ, միանգամ ընդմիշտ: Խրիմեանի գրաբարը թէ եւ չի հասնիր Վենետիկեան աբբաներուն խնամուած, նոյնիսկ հզօր կամ շնորհալի կատարելութեան, բայց ասկէ աւելի ջերմ, հաղորդական, քիչ կնճռոտ ու քիչ ուղղափառ միջոց մըն է արտայայտութեան։ Կ՚ընդունիմ որ Վենետիկի աբբաներուն փառքին մէջ բանաստեղծականէն աւելի թերեւս քերականականը ունենայ ճնշում։ Ու գրականութեանց պատմութիւնը սրբապղծութիւն մը չի գործադրեր երբ կ՚ընէ սա ճշդումները անցողակի։ 

Կ՚առնեմ Հրաւիրակ ները իբրեւ լեզու եւ խորք, այնպէս ինչպէս բխած է Վանեցի երիտասարդ այդ վարժապետին սրտէն, երբ կը հաղորդում էր անիկա, անձնական շփումով մը, իր ժողովուրդի պատմական իմաստին, գիրքերէ դուրս վկայութեանց բարիքովը։ Ալիշան 1850 ին Բազմավէպ ի մէջ սա տեսակ քերթուած մը հրատարակած է.

 

Ի սէր Նախահարսանեաց գրգարանին Ադենայ որ ի բնագաւառն Հայաստանեայց Արգադիր, ի Մխիթարեան ուխտէն որ ի Ս. Ղազար Վենետկոյ, 1850 = ՌՄՂԹ։ Նուէր Հարսանեաց Ազնուափայլ Սեպհոյ Յ. Գարեգնի, Տատեան, Որդւոյ պերճապատիւ Յոհաննու ամիրայի հայկազն ազգասիրի։

 

որ իբրեւ գրական մեծ յաջողուածք, 1901 ին Չօպանեանի կողմէ պիտի վերածուի արեւմտահայ աշխարհաբարին։ Հիմա խնդրոյ նիւթ չեմ ըներ պարագայականը այդ քերթուածին մէջ։ Պերճապատիւ Գարեգիններուն հարսանիքը երգելու առիթը անշուշտ որ երիտասարդ աբբայի մը համար առիթէն անդին ապրումներու թելադիր իրողութիւն մըն էր։ Խրիմեան, այդ պարագայականը պահած է որոշ ստուերի մէջ, նոյնիսկ փառքի հասնելէ վերջը (1901 ին Մ . Պէյլէրեան իր զիջումը Վերջալոյսի Ձայներ ը հրատարակելու գրական զառամութիւն մըն է եւ ոչ թէ երիտասարդ աբբայի մը խանդին, կիրք, մարդահաճութիւն նշանակելու չափ բարեկիրթ ախորժակներուն բիւրեղացումը ), հանդիսականին իր զգացած խորշանքին գինովը թերեւս: Հրաւիրակ Արարատեան ը, ուրեմն, իբր ձեւ արդէն ունէր գոյութիւն ոչ միայն Կալկաթայի վարժապետներուն մշակած պոէմաներով, այլեւ Վենետիկցի աբբաներուն նախասիրած դրուագային, հանդիսական ոտանաւորներովը։ Խրիմեան առած է գրաբարը ու զայն գործածած թէեւ նոյն թուող ( Հայկ Դիւցազն ը, թէեւ ուշ, բայց Բագրատունիի թարգմանութեանց ճաշակովը տարածուած նախավայելք մըն է այդ քերականական բանաստեղծութեան ), բայց հիմնովին տարբեր հոգեբանութիւն մը արտայայտելու: Այս տարբերութիւնը կուգար Վանէն որ Իտալիա չէր, առանց այլեւայլի։` 

Հրաւիրակ Արարատեան ին խորքը կուգայ 1850ի նորազարթ, ազգայնական ռոմանթիզմէն։ Կը սկսի մանուկները հրաւիրելով դրախտ, Արարատեան դաշտը, Երասխի ափունքը, հոն պարզուած տեսարաններուն, աւերակներուն, այրեցաւեր այգեստաններուն կսկիծին մէջը հասունցնելու անոնց հայրենասիրութիւնը, որպէսզի ետեւէն քաշէ զանոնք դէպի գագաթունքը Մասիսին։ Լուրջ, թափանցող, մանաւանդ արդիապաշտ, Վանեցի վարժապետը պիտի չթերանար օգտագործելու ժամանակակից դէպքերը որոնցմէ մէկն էր 1840ի Ակոռիի մեծ երկրաշարժը, գիւղին կործանումը, դիւցազներգակ բանաստեղծի մը համար այնքան թանկագին, քանի որ հրաբուխը, շարժումները հողին, լեռներու փեռեկումը եւ լման գիւղի մը խորասոյզ ընկղմումը հողին ծոցը ոչ միայն կը յուզեն մեր զգայնութեան ամբողջ գործարանները, այլեւ կը մտրակեն մեր երեւակայութիւնը։ Յիշեցէք մեծ դիւցազներգակներ, որոնք այդ արհաւիրքը, այդ հրաշալին ստեղծել կարենալու համար դիցաբանութեան կ՚ապաւինէին։ Խրիմեան աչքին տակ ունէր իր տռամային ամբողջ հանդիսարանը։

Երկրորդ նուագին մէջ ( Հրաւիրակ Արարատեան ) մանկտի հայկազնեանը կը հրաւիրուի Վաղարշապատ մայրաքաղաքը, լսելու համար քաղաքամայր այդ ոստանին անշքացման պատմութիւնը։ Խրիմեան դասական բոլոր գաղափարագրութիւնը — մինչեւ իր ժամանակը — իւրացուցած է զարմանալի բնականութեամբ մը, առանց դպրոցի անշուշտ։ Հայոց պատմութիւնը, Չամչեանով, այդ սերունդին գերագոյն ուսուցիչն էր արդէն։ Վաղարշապատը, միայն իբրեւ տեղի եւ թելադրանք, ի՞նչ ապրումներ պիտի արթնցնէր հայրենախօս վարժապետին ներսը։ Հրաւիրակը կ՚անցնի Անի։ Քաղաքին շուրջ մեր ռոմանթիք հետաքրքրութիւնը սխրանքէն աւելի էր։ Խրիմեան իր անունին արժանաւոր մէկը պիտի չըլլար եթէ երբեք չօգտուէր դարձեալ պատեհութենէն։ Կուտամ խօսքին թելը Բագրատունիներու քաղաքամայրին (Խրիմեան Անին նկարագրած է Անիին բերանովը)։ 

 

Ես քաղաք հրաշակերտ ի Շիրակաց ճոխ գաւառիս՝
Առ Ախուրեան գետոյդ եզերբ եւ հուպ ձորոյդ ծաղկոցաց
Յարգաւանդ եւ բարեբուղխ դաշտի շինեալ վայելչապէս։
Լայնանիստ յարմարադիր զարմանալի յօրինուածովք,
Դրամբք աշխարհամուց եւ մեծամեծ ապարանօք,
Պարիսպօք ընտիր ընտիր աշտարակօք բարձրադիտակ,
Ես ի մեջ աներկեղուտ ոչ սարսէի թըշնամեաց.
Եւ քանի՞ բիւրաւոր եւ բնաշխարհիկ ժողովըրդօք,
Լըցեալ հարըստացեալ քան զհամօրէն հայոց քաղաքս։ 
Արքունիք արքայաճեմ շինեալ էին յիս փառաւոր,
Ի նոսին Բագրատունեան գահըն կազմեալ շըքեղաճոխ,
Յոր բազմէին ծիրանեօք Աշnտ, Սմբատ եւ Շահընշահ:
Նախարարք, աւագանին եւ իմ իշխանք ազատատոհմ
Ի հրապարակս այդ խըցեալ նըստեալք ի կառըս քառաձի
Ելումուտ առնէին միշտ յիմ արքունիս փառազարդեալ։
Պըսակաւորն իմ ընդ այգւոյն մինչ ելանէր դրանէս ի դուրս
Պաղպաջուն զգեսցուք պճնեալ եւ թագ ի գլուխ մարգարտախուռն
Զօրէն նոր փեսայի որ ելանէ յառագաստէն.
Առաջի ընթանային կարգ ըստ կարգի ազատագունդք,
Եւ նըժոյգք ոսկեդարեան թեթեւ թաթուլ ճոխճեմելով. 

(Հրաւիրակ Արարատեան, Նուագ Բ. ) 

ու այդ վերարտադրութիւնը՝ այս տաք, հաղորդական էջերով։ Հետաքրքրականէն անդին բան մը պիտի ըլլար հոս յիշել Ալիշանը, նման նիւթերու շուրջ։ Վահրամ Պահլաւունին է որ Անիին ողբը կ՚ողբայ.

 

Դարձեալ մտցեն օտարք ի տունս եւ կերիցեն ըզքո վաստակս.
Նոր ժողովուրդք ի վեր ի վեր ելցեն, իջցես դու վայր ի վայր.
Նոքա տեարք ազատացեալք, դու հեգ ծառայ ստրուկ եւ գերի,
Որդիք վառեալք քո ո՞ւր եւ պէտ, գիրգ օրիորդք յաղախնութիւն.
Աշխարհ ամեն հրճուեալ, դու յանմըխիթար համակեալ սուգ.
Փող հարսանեաց հարցի, զմանկունս դու ողբասցես՝ որ ոչ եւս են.
Դոփեն թմբուկք արի արանց, երիտասարդք յառնեն ի պար,
Քեզ ոչ հանդէսք քաջաց, ոչ տօնք՝ ոչ յիշատակք քաղցր հայրենեաց,
Այլ իբր ըստուեր խաւարակերպ երթալ ըստ կամս՝ զոր չախորժես,
Կամ խուսափեալ մենիկ մնջիկ ձեռն ի ծնօտի նստիլ ի լաց. ՝ 

(ՆՈՒԱԳՔ, Հայրունի, Բանք Վահրամաս Պահլաւունոյ) 

 

Պէտք կա՞յ, արդեօք ծանր քննադատական նկատողութիւններու որպէսզի այս երկու մէջբերումները վկայեն մէկ ու նոյն բանէն, 

– Ռոմանթիք հայրենասիրութենէն, որ շրջանին ամենէն տաք ու ընթացիկ ապրումները կը գումարէր… բառերուն ներսը: Երկու քերթուածներն ալ այսօր մեզ կը ձգեն անտարբեր։ Անշուշտ։ Բայց հոս չէ որ կը վերջանայ թելադրանքը սա ոտանաւորներուն։ Անտոնցմէ վերջինին հեղինակը 1905ին եզակի քերթող մըն է, ազգային գնահատման միջինին վրայ, ու անոր բարձրորակ ընտրանիին համար առնուազն անհունն Ալիշան,  երկրորդը՝ Խրիմեան Հայրիկ, որմէ զանգուածը կը յիշէր երկաթէ շերեփը ու հարիսան, ու մտաւորականը կ՚անգիտանար ամէն բան։ Գրական բախտն ալ անիմաստ բացատրութիւն մը չէ։ 

Հրաւիրակ Արարատեան ին երրորդ Նուագը մեզ կ՚առաջնորդէ Էջմիածին, յարակից սրբավայրերը, հանդիպումը ընելու համար Դ. եւ Ե. դարերու հայրապետներուն, հերոսներուն, սուրբերուն (Լուսաւորիչ, Մեսրոպ, Եղիշէ, Վարդան)։ Աւելորդ է մէջբերումը։ Նոյն դիւրութեամբ, նոյն ջերմութեամբ, Խրիմեան այս մարդերուն վրայ կը տեղայ իր բառերուն անձրեւը, ինչպէս ըրեր էր Վենետիկի աբբան, մինչեւ 1850, Հայրունի ին մեծ ու պզտիկ հերոսներուն համար։ 

Չորրորդ նուագին մէջ … Վան, այսինքն տեղ մը ուրկէ այս վարժապետին հոգին չունէր բաժնուելիք։ Ու Վասպուրական ոգումին զուգորդ բոլոր քլիշէ ները։ Ու բոլոր նուիրական անունները, կղզիները, վանքերը ու ասոնց կապուած խորունկ ներշնչումները, ապրումները, այսինքն տեսակ մը նախագիծ այն գործունէութեան որ աւելի յետոյ պիտի առնէր պայծառ կերպարանք Արծուի Վասպուրականի ի մէջ: 

Ամփոփ այս ուրուագիծը սա պոէմա յին ինձ թելադիր է մէկէ աւելի նկատողութիւններու: Կրնամ ըսել ամենէն առաջ որ արեւմտահայ գրականութեան համար (շրջագծեցէք` Պոլիսը) սեռը եթէ ոչ նորութիւն՝ գէթ նորոգեալ յանդգնութիւն մըն է, քանի որ գրքոյկը Պայրընեան եղանակով մը (որմէ չեմ կարծեր որ լուր իսկ ունենար Վանեցի Վարժապետը, որ Եփրատ գոլէճի մէջ անգլերէն սորվելու պատեհութիւնը չունէր Որբերեանին նման) կը քալէ, Չայլտ Հարոլտի անձնապաշտ, յուսավրէպ ցաւին տեղ` հաւաքելով դարաւոր տրտմութիւնը հազարամը անցնող գերութեան մը։ 1850ին մարդիկ կը տառապէին մեզմէ աւելի թերեւս, վասնզի կը գտնէին իրենց շրջապատը այնքան գեղեցիկ բայց այնքան ալ սգաւոր, օտարին հանդերձող իր բարիքները։ Խրիմեան իր մանկտին կ՚անցընէ իրարմէ փառաւոր, իրարմէ անուշ, իրարմէ տխուր զգայութիւններու հանդէսէ մը։ Եթէ արարքը — Հայրենիքին ոգեկոչումը — հասարակաց է շրջանին, հասարակաց չէ սակայն այդ հայրենիքին զգայութեանց իւրացումը, արտարձակումը, ամէն գրիչ բռնողի համար։ Նոյն արարքէն՝ Հայրունի ն, Բուրաստան ը, թերեւս Հայկ Դիւցազն ը։ Բայց Վենետիկի աբբաները Մատենադարանի ասպետներ, քերականական նրբակառոյց օրէնքներու փորձարկուներ էին, բանաստեղծներ ըլլալէ առաջ։ Բախտը ուզեց որ Հրաւիրակ ին հեղինակը, ըլլալով հանդերձ վարժապետ մը, ըլլար նաեւ այդ տեղերը կրունկովը ապրող ( Այրարատի իր ճամբորդութիւնը մեկնակէտն է քերթուածին, ինչպէս որ Պաղեստինը զինքը պիտի ներշնչէ Աւետեաց երկրին հրաւիրակ ը դառնալու) ու խորունկ զգայնութեամբ օժտուած ճամբորդ մը որ դարձեալ կը նպաստաւորէր իր չորրորդ նուագին համար պորտի մըն ալ անփոխարինելի բարիքովը։ Խրիմեանին Վանը գերեզմանով չի մահանար։ Վասպուրականը Խրիմեան ոչ միայն իր միսերուն մէջը ունէր, այլեւ բիւրեղակերպած էր զայն իր արեան խաւերուն ներսը։ Քերթուածին տեղագրական, պատմական, հայրենասիրական մթնոլորտը, առաջին նուագներուն մէջ ծխարձակումն է կարծես հայոց պատմութեան ամենէն անմահ ապրումներուն, բաւական տարբեր՝ չոր, գրեթ է գրքունակ շունչէն զոր կը հաստատենք Հայկ Դիւցազն ին եւ Հայրունի ին մէջ։ Ըսել թէ Բագրատունիի, Ալիշանի, Հիւրմիւզի քերթուածներուն մէջ բանաստեղծ մը կայ, կը նշանակէ թելադրել ուրիշ, նշանակալից իրողութիւն մը որուն համեմատ նոյն այդ եղանակով՝ ազգերու գրականութեանց մէջ շատ շատեր յորջորջուեցան կապարճակիր … Ապողոնի։ Ի վերջոյ Ենէական ը ուրիշ արժանիքներու (բանաստեղծական կառուցում, պատմող, տռամաթիք զարգացում, որոշ դիւցազներգակ շունչ, եւ այլն) չէ պարտական իր փառքը։ Ի վերջոյ ուրիշ բան չըրին մեր մէջ Հիւրմիւզը, Բագրատունին, Ալիշանը, որոնց բոլորին ալ փառքի շրջանը կը զուգադիպի Հրաւիրակ ներու յղացման օրերուն։ Թէ Մկրտիչ Խրիմեան վարժապետ է երեսնամենի, երբ Հրաւիրակ ները կը յանձնէ մամուլին, փաստ է անշուշտ տաղաչափական կիրքի մը։ Բայց Անիի Ողբ ն ալ, Ալիշանի կողմէ գրուած (որմէ՝ վերի հատուածը), կուգայ 1847էն, այսինքն տարիքէ որոշ մերձաւորութեամբ մը։ Մուսաներու տրտում, այսօր դժուար հասկնալի դարպա՜սը։  Բայց դուք գիտէք պերճագեղ Տատեանի ամուսնութեան նուիրուած հարսներգը (ուր Վենետիկի աբբան կը գտնէ, կը գրէ … անկարելի բաներ, անշուշտ զմայլելի արուեստով մը, գիտութեամբ մը բառերու ձայնական, նկարչական արժէքներէն)։ Հրաւիրակ Արարատեան ին, մանաւանդ չորրորդ նուագին մէջ մեզի կը տրուի հաստատել քերթողութեան իրաւ շունչ մը, հայրենիքին լման թելադրանքներովը ոգեւոր, անձնական, ապրուած, անքակտելի կերպով դրուագուած զգայութիւններուն ալ բարիքովը, տեղ տեղ նույնիսկ յուզումի տարրերով։ Ու զարմանալի չէ ասիկա, եթե մտքի առջեւ բերէք ոտանաւորին գործաւորը, Խրիմեանի պարագային միշտ պաշտպանուած, Ալիշանի  պարագային առնուազն հզ օր տաղանդի մը նպաստի, մշտակարօտ։ 

Կ՚ընեմ փորձ մը մեր օրերու լեզուին փոխադրելու մաս մը բան։ Այս աշխատանքը անկարելի է Ալիշանին համար, ու Հիւրմիւզի, Բագրատունիի հետ (տեսնել Համապատկեր, Ա. հատոր, Մխիթարեաններու ազդեցութեան նուիրուած գլուխը) ծանօթ է արդիւնքին տժգունութեամբը, չըսելու համար հասարակութեամբը։ Ի վերջոյ թարգմանութիւն մը չէ որ կը կատարենք։ 

 

Իսկ երբ որ կ՚աւարտեն պաշտօնն երկար ճաշու ժամուն,
Ելելով դուրս աղօթքի տունէն երթալ դեպք ճաշատուն
Կը բարձրանայ մէկն ամպիոն մերթ կարդալու Վարքն հայրերուն,
Լուռ եւ մնջիկ կ՚ուտեն միւսներն ու նոյն ատեն կ՚ընեն մըտիկ։
Ի՞նչ է սակայն ճաշածն անոնց։ Հոն կը տեսնեք պահքի օրէնք.
Միայնակ հաց, բանջարի հետ կը համեմեն զոր պուտ մ՚աղով,
Կամ ապուր ընդեղէն եփուած տաքուկ, ծերոց համար։
Հոն չըկան ոչ խոհակեր, ոչ ամճաբեր, ոչ ծաղարար,
Ոչ խորոված գառնուկներու, կամ համադամ պէս պէս խորտիք,
Ոչ գինի եւ կամ ուրիշ օշարակի քաղցր ըմպելի.
Զի ազատ է սեղանն անոնց փափկաճաշակ վայելքների։
Անպաճոյճ այդ սեղանին ելած զուարթ ու անտրտունջ
Կը գոհանան պարգեւողին, դառնալ իրենց մենախուցին.
Վերծանելով անկէ յետոյ անյագ ոգւով հոգեգրքեր,
Որ քաղցած անոնց ոգւոյն ճաշ է քաղցրիկ ոգեպարար: 

( Հրաւիրակ Արարատեան, Նուագ Դ. ) 

Ձեզի հետ եմ սա տողերուն սովորականութիւնը, չըսելու համար տափակութիւնը խոստովանելու: Բայց չեմ ալ կրնար ձեզ չղրկել բոլոր տաղաչափներու մեծահռչակ քերթուածներուն որպէսզի համոզուիք թէ անոնց մօտ ալ ձեր գտածը, գտնելիքը շատ չի տարբերիր Խրիմեանի տուածէն։ Ձեզի հետ չեմ մանաւանդ երբ յանուն այս ու այն կարգախօսի, կանխակալ կարծիքի դուք չէք վարակիր ձեր դատապարտութիւնը ընել, երբ սա տողերուն մէջ առնուազն մարդկային միջին մը կայ, պատկեր մը անհետացած կեանքէ։ Այդ սեղանին վրայ կերեր է այդ վարժապետը պահքին սիսեռն ու ձիթապտուղը, ըրեր է մտիկ 18րդ դարու Վենետիկեան սրբազան պատմութիւնները։ Ու կը հրաւիրուիք սա իրաւութիւնը փորձի ենթարկելու ուրիշ քերթուածի  մը ներսը ուր Ադամն ու Եւան պսակելու համար երկինքէն կը կանչուի Կնքահայրը։ 

Խրիմեանի ազգային հերոսները, Դ. եւ Ե. դարերուն մեծ դէմքերը չեն տիպարայնացած. կ՚ընդունիմ: Բայց ո՞ւր է որ դուք կը հաստատէք այդ գործողութիւնը Հիւրմիւզէն, Բագրատունիէն, Ալիշանէն, Պէշիկթաշլեանէն, Հէքիմեանէն, Թէրզեանէն, յիշելու համար շրջանին հանգամանաւոր անունները, որոնցմէ զինքը զատել, արժեւորելու համար ուրիշ արժէքներու շուկայի մը վրայ, պիտի նշանակէր գործադրել բացառիկ անարդարութիւն մը։ Ի վերջոյ գրելու արուեստին ամենէն պատասխանատու արարքը մարդերու տիպարայնացումը կը կազմէ, արուեստին սկիզբէն իսկ: Ու գրելու դիւրութիւն մը հոմանիշ չէ կեանք նուաճելու կարողութեան մը։ Կայ տակաւին առարկութիւն, Խրիմեանի արտաքին աշխարհին ոչ – փողփողուն պատկերացումի համար։ Չեմ տառապիր, քանի որ արտաքին աշխարհը մարդիկ արտօնուած են ձգելու իր իսկ սիրոյն։ Նկարագրելը նոր է որ ոտնձգութիւններ կը փորձէ կեանք տալու աշխատանքին վրայ։ Յետոյ, բառերով ճարտարապետեալ աշխարհը Ալիշանին, Հիւրմիւզին, Բագրատունիին, իր բոլոր շքեղութեանը հակառակ, չի կրնար ստուերածել Վանեցի վարժապետին պարզուկ, բայց տեղին վրայ, տաքը տաքին սեւեռուած առնուազն իրաւ աշխարհին։ 

Քերթուածի ընթացքին Խրիմեան մտածած է իր շրջանին գաղափարաբանութիւնը, զոր չեմ վերլուծեր։ Ատոր հիմնական յօդուածը կուգայ հայրենասիրութենէն, պատմական որքան կրօնա-բարոյական եւ գրական։ Եւրոպային հոտն իսկ չառած վարժապետը, այդ մարզին ալ վրայ գտած է միջին մթերքը մեծահամբաւ Մխիթարեաններուն։ 

Թերեւս քիչ մը աւելի խօսեցայ սա պոէմային Վրայ։ Ունիմ իմ արդարացումը։ 

— Մէկ ու նոյն մեթոտով, ու մերձաւոր արդիւնքներով յղացան ու գործադրեցին իրենց արուեստը, իրենք զիրենք բանաստեղծ դաւանող 1850ի մարդերը որոնք Խրիմեանի վրիպանքին չքմեղանքն ալ արտօնուած չեն արժեւորել, քանի որ ծանօթ էին միջազգային գրականութեանց ջոջ պոէմաներուն, իրենց բազմալեզու իմացականութիւնները իրենց կատարելութեան հասցուցած ապահով ուխտերէ ներս։ Վանեցի վարժապետը արուեստի իր հասկացողութեամբ ու ասիկա իրագործելու իր պարկեշտութեամբ ո՛չ աւելի, ո՛չ ալ պակաս է պատկառելի այդ աբբաներէն։ Տեղն է կրկնելու հարցումը. 

— Ո՞ր հրաշքը կը միջամտէ որպէսզի Ալիշան մը մեծագոյն քերթող մը իբրեւ փառաւորուի մօտ հարիւր տարի ու մարդիկ անգիտանան որ Հրաւիրակ Արարատեան ը նոյն այդ դպրոցին մեր կտակն է մեր գրականութեան, ստերջ եւ կեանքի անընդունակ իր մէկէ աւելի նախատիպարներուն մէջ (prototype):

Աւելորդ է ծանրանալ Հրաւիրակ Երկրին Աւետեաց կոչուած միւս պոէմային վրայ, որ միայն ժամանակով ուղղակի շարունակութիւնը չէ Հրաւիրակ Արարատեան ին թէքնիքին, այլեւ հոգեբանօրէն ալ կը պահէ յատակի միութիւն։ Պիտի յիշէք իր Երուսաղէմ ուխտագնացութիւնը (1850)։ Ու պիտի մտածէք որոշ վարանքով մըն ալ սա վարժապետին խուլ, խորունկ, թաքուն բնազդներուն, իր ապրումները օգտագործելու Կիւթթէմպէրկի մեքենայով։ Համբա՞ւ, դրա՞մ կը հետապնդէր թէ իրաւ բանաստեղծի մը կիրքէն կը տառապէր երեսնամենի սա պարթեւ երիտասարդը։ Հրաւիրակ Երկրին Աւետեաց ը շատ քիչ լոյս կը բերէ այդ անձէն, տրուած ըլլալով նիւթին դժբախտութիւնը։ 

1851ին քերթուածը՝ որմէ ոչ մէկ բարիք ունիմ արժեւորելու: Հայկական տաղաչափութեան փառքի օրերն էին։ Խրիմեան կը կրկնէ նախորդ Հրաւիրակ ին թէքնիքը, կ՚որդեգրէ լեզուական գնացքը, զարգացումը գործողութեան կը պահէ նոյն ոստոստուն անխնամութեան մէջ։ Ի՛նչ որ սա անբանաստեղծութիւնը կը ծանրաբեռնէ՝ ատիկա Հին ու Նոր Կտակարաններով ամէն տղու հոգիին մէջ տարր դարձած սրբազան պատմութեան դրուագային միջամտութիւնն է անպայման։ Բոլոր վերյիշումները բեռ՝ եթէ երբեք չեն նորոգուիր, ըսել կ՚ուզեմ՝ նոր վիճակին մաս կազմելու չափ մասնաւորուած, անձնացած չեն ներկայանար։ Հոս այս վարժապետը չունի պաշտպանութիւնը ոչ միայն իր երկրին, այլեւ անոր պատմութեան ( Հրաւիրակ Արարատեան ը իր ամէն մասերուն մէջ վայելած է այդ պաշտպանութիւնը)։ Աւետեաց երկրին մէջ ան ունի տրամադրութեան տակ զբօսաշրջիկի մը անվարժ աչքերը: Անշուշտ քերթուած մը տեղագրական տեղեկագիր մը չէ: Բայց մեզի բոլորովին ծանօթ բաներու չափաբերեալ ներկայացումն ալ չէ։ Ի վերջոյ մօտ հարիւր տարի առաջ Խրիմեանի նայուածքը տառապեցաւ այրեցաւեր բլուրներէն որոնք քար քարի վրայ կը մնային բոլորովին անայց։ Մանաւանդ Ս. Յակոբայ պատրիարքարանին պատշգամէն դիտեց Կեդրոնի Ձոր անունով նշանաւոր ամայութիւնը ուր արեւը դեղին իսկ չի կրնար ըլլալ։ Ու ապրեցաւ Հին Երուսաղէմին բորն ու բորբոսը որոնք մարդուն հոգիին վրայ կը ծթռին, առանց  աստուածահալած ժողովուրդին իսկ հակազդեցութիւններուն, ամէն ուխտաւորէ ներս։ Ու տակաւին սրբատեղինե՜րը, այնքան տարօրինակ, այնքան թելադրիչ` այցելուի սեպհական զգայութիւններու հանդէսին համար։ Այս ամենէն ոչ մէկ հետք, նշմար նոյնիսկ։ Արդիական տպաւորապաշտ արուեստը չունիմ նկատի սա տողերուն ետեւէն։ Բայց պիտի չսպասէիք որ ապագայ կաթողիկոսը, դեռ երիտասարդ, սանկ ապրումի փորձի մը ենթարկէր Աստուածորդիին վսեմ, տառապագին դէմքը, որ Ս. Քաղաքին բոլոր խորշերը մինչեւ թափած է Իր ճառագայթումէն մասեր, կտորուանք, երբ կ՚անցնիք խշտենման վայրերէ, հանդիպելու համար անկիւնի մը, յուշքի մը, աւանդութեան մը …: Ասիկա մարդերը տիպարայնացնելու իսկապէս ստեղծագործական արարքն ալ չի նշանակեր հոս։ Ասիկա ներքին ապրումներ առարկայելու պատեհութիւն մըն է յաճախ։ Ու Խրիմեան կը հաւատար Յիսուսի Քրիստոսի։ 

Դիտել կուտամ սակայն որ Խրիմեան այն չափով կ՚անգիտանայ հարազատ, իրաւ ստեղծումը որչափով որ կայ ասոր պակասը Ալիշանին ալ մօտ: Այնպէս որ Ալիշանի Յիսուսները ( Առ Յիսուս մակագրեալ բազմաթիւ քերթուածներ, Տէրունի ին մէջ) եթէ չեն խօսիր մեզի, հակառակ անոր որ պատուական աբբան խորապէս կը հաւատար Յիսուսի Քրիստոսի, մեղքը` երկուքին ալ համար կուգայ մտքի ձեւէ մը ։ Պարզեցէք այդ ձեւը ու պիտի գտնէք որ անիկա հասարակաց է բոլոր դարերուն։ Անշուշտ անդրադարձաք որ կ՚ակնարկեմ տաղաչափութեան, ասիկա ընելու ընդունակութեան, ախորժակին, փառասիրութեան։ Եթէ երբեք սերունդ մը շատ շատ մէկ կամ երկու իրաւ բանաստեղծի կարող է ծնունդ տալ, ճիշդ է սակայն որ այդ սերունդը հարիւրներով տաղաչափ ոչ միայն կը մարսէ, այլեւ կը յօրինէ ահաւոր պատրանքներ։ Տաղաչա՜փը բանաստեղծ։ Ու պե՞տք է կրկնելու որ առանց ստեղծագործ ուժի չիք բանաստեղծութիւն։ Հրաւիրակ Երկրին Աւետեաց ը յուշքերու, գրքէ փշրանքներու հաւաքածոյ մըն է: Զայն յօրինող դէպքերը, վիճակները, տեղերը, անունները կային Խրիմեանի հոգիին խորը, երբ տակաւին պարմանի՝ կը թափառէր Վանայ ծովուն ափունքներուն, կամ՝ Վարագ լերան փէշերուն։ Խրիմեան ուրիշ բան չէ ըրած եթէ ոչ այդ պատրաստ կաղապարները ապրումի վերատպել տարիքի ուրիշ շրջանի մը վրայ: Միտքին մէջ սաղմնաւոր այս կաղապարները երբ եկան հարազատ իրենց շրջանակին, պահեցին իրենց նախաւոր շէնքը: Արուեստը այդ պատանութեան բիւրեղացումները այլակերպելով է որ կը տարրերի զուր յիշողութենէն, գաղափարաց զուգորդութեան, կրկնութեան գովքներէն։ Հարկ կա՞յ, յիշեցնելու որ Խրիմեան ոչ մէկ ատեն պիտի տագնապի արուեստ ըսուած բանի մը նոյնիսկ կասկածէն։ 

Այս երկարաշունչ գործերէն դուրս՝ հազիւ կը կենամ, յիշատակելու պարտքով մը միայն, հատորին առջեւ որ կը կոչուի Վերջալոյսի Ձայներ, գիտէք՝ տպուած Գահիրէ, 1901ին։ Ի վերջոյ դժուարութեան մէջ չեմ Կապոյտ Գուլպայ (Bas-Bleu) վերադիրով ծանօթ կիներու փառասիրութիւնը ըստ արժանւոյն դատելու: Մարի Պէյլէրեան էր անունը այդ կնոջ որ քառորդ դար առաջուան նուէր մը ( Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից ) խելքով պիտի օգտագործէր հայոց հայրապետին համբաւը իր ձեռնարկին ( Արտեմիս անունով կանանց հանդէս մը) հովանաւոր ընծայելու ու պիտի առնէր արտօնութիւնը Հայրիկին քերթուածները տպագրելու, ծանօթ պիտակին տակ։ Ասկէ անդի՞ն։ Տիկինը հասկնալի: Հայոց Հայրի՞կը։ Ան ալ հասկանալի անշուշտ` երբ ակնարկ մը նետէք անոր ծննդեան թուականին (1820)։ Ունիք` առեղծուածին լուծումը։ Կ՚անցնիմ։

Վերջալոյսի Ձայներ ը, ինչպէս պիտի թելադրէր վերնագիրը, քերթողական դիւան մը չէ, այնքան ընտանի՝ մեր գրական տարեգրութեանց համար։ Ըստ սահմանի՝ պիտի պարունակէր չափահասութեան արդիւնքներ: Ողբացող զինուորի Յիշատակին, Ողբացեալ Ջանշեւի Յիշատակին, Իսահակայ Զենումն, Դիւցազն Կարինէի Յիշատակին, Բեթլեհէմի Ծաղիկ, Իմ Ուխտ Թադէի Վանուց վերնագիրներու տակ Խրիմեան պատմած է օրուան դէպքերու, անձերու շուրջ ինչ որ ծանր ծերութիւն, կաթողիկոսական փառք կ՚արտօնէին։ Այդ քերթուածներուն միամտութիւնը, անարուեստութիւնը չեն գնուիր փորձառական ոչ մէկ ապրումով։ « Գրչի զբօսանք », խաղեր, ինչպէս էին եղեր արդէն իր բոլոր գիրքերը։ Չեմ դատեր, պարզ այն պատճառով որ անոնց հեղինակը երբեք չմտածեց գրականութիւն ընելու մեզի շատ ծանօթ փառասիրութեան։ Ըսի թէ Հրաւիրակ ները ծնունդ էին Վենետիկցիներու հետ քերթողական թաքուն մրցակցութեան։ Էջմիածնի մէջ Հայոց Հայրիկը վեր էր այլեւս այդ նկատումներէն, կիրքերէն: Ու գրած է, մտիկ ընելով աշուղին որ երբեք չէ պակսած այս մարդուն ոչ մէկ շրջանին: Ու այսքան։ Աւելի ուշ գրուած Ողբացող Խորենացի ն (1902) վերջին նմոյշ մըն է այդ պատմողական սեռէն որուն առաջին նմոյշը կարելի է ընդունիլ Ալիշանի Շուշանն Շաւարշանայ պոէման։ Գիտենք թէ սեռը Ինչ լրջութեամբ, փառասիրական տագնապներով մշակուէր պիտի, արեւմտահայ գրականութեան լման հա սակովը, մինչեւ իսկ անցնելու համար սփիւռ է, ուր Տատրագոմի Հարսը, հակառակ շատ փորձ արուեստագէտէ մը գալուն, չէ ազատագրուած իր սկզբնական մեղքէն որ միայն մեր նախահայրերը — Ադամ եւ Եւա — չէ զարկած, այլեւ մեր քերթողները: 

Վերջալոյսի Ձայներ ուն իբր յաւելուած կցուած են 1870) քաջածանօթ ողբերը, մրմունջքները, ընդհանրապէս Սահմանադրութեան, Վարդանանց հանդէսներու առթիւ արտասանուելու համար գրուած։ Ահա ձեզի քանի մը վերնագիրներ զորս կ՚ընէք լաւ մօտեցնելով Ալիշանի պարագայական վերնագիրներուն, Նուագք շարքէն: 

ա) — Մրմունջք Հայրենասիրի, առ Քաջն Վարդան եւ Նիզակակիցս Իւր, ի Յիշատակ Տօնի Ս. Նահատակին ։ Աւելորդ է խօսիլ պարունակութենէն։ Քերթուածը գրուած է 1869ին։ 

բ) — Ողբերգութիւն, առ Քաջն Վարդան եւ Նիզակակիցս Իւր, Յիշատակ Տօնի Նահատակութեան Նոցին (1875)։ 

գ ) — Ողբերգութիւն, ի Յիշատակ Տօնի Սրբոց Ղեւոնդեանց (1876)։ 

Այս երեքը գրուած են գրաբար, ու հարկ կա՞յ, աելցնելու որ կ՚արժեն աւելի քան աշխարհաբար կտորները։ 

Կը յիշեմ Թագաւորաց Ժողով ն ալ, գրուած Էջմիածին, ու կը լրջանամ։ 

Սխալ պիտի ըլլար քերթողական սա վաստակը ենթարկել պարկեշտ իսկ վերլուծման մը։ Անոր գրաբարով գրուած մասը, մեռած սեռէ մը իբր վերջին վկայութիւն, ո՛չ աւելի է եւ ո՛չ պակաս՝ քան արդիւնքները Վենետիկեան դպրոցին ամենէն բարձրահամբաւ գործերուն։ 1950ին դժուար պիտի ըլլար այդ արդիւնքն ու այդ անունները արժեւորել արեւմտահայ գրականութեան ախորժակներուն ակօսովը։ Ասիկա ո՛չ ապերախտութիւն է ըսել, ո՛չ ալ ուրացում։ Գիրքերն ալ կը նմանին մարդոց որոնցմէ պահուած անունները որքան քի՜չ՝ երբ բաղդատուին հետախաղաղ անցած, ջնջուած միլիոններուն ։. 

Աշխարհաբար քերթուածները Խրիմեանին դարձեալ անբաւական են պաշտպանելու անոր անուան համար յիշատակի անկիւն մը արեւմտահայ գրական արդիւնքներու դաշտին ։ Այո՛, կը կարդանք, նոյնիսկ որոշ յուզումով, Ողբացեալ Ջանշեւի Յիշատակին քերթուածը, ինչպէս պիտի կարդայինք մեր հին գրչագիրներէն պատմում մը, բայց երբեք չմտածելով անոր հեղինակին, անանուն ու անկնիք, քանի որ ինքը, Խրիմեան, այդ քերթուածը գրած ատեն չէր մտածած երբեք արուեստին։ Ողբացող Խորենացի նը, Թագաւորաց Ժողով ը, Իսահակայ Զենումն ը կտորներ են ուր Սասունցի Դաւիթ ժողովրդական պատմումին ցոլքը կը զգանք, բայց չենք սփոփուիր ժողովրդական իրաւ պատմումին առնուազն վաղնջական բարիքովը։ 

Ձգելէ առաջ բանաստեղծ Խրիմեանը, ունիմ քանի մը խօսք Վանգոյժ եւ Հայգոյժ պրակներուն վրայ, որոնք, թէեւ արձակ, կը պատկանին, իբր յղացք ու գործադրում, արձակ քերթուածի սեռին, անոր՝ որ աւելի յետոյ, սանկ աւելի քան կէս դար ու մինչեւ մեր օրերը պիտի յաւակնէր գրական գերագոյն յաջողուածքներուն փառքին, բայց դիմաւորելու բախտով մը ամենէն անծածկելի ձախողանքը։ Երկուքն ալ սեռէն առաջ փորձեր են ուրեմն ։ Ու հասկանալի՝ վրիպանքը, քանի որ շատ կիրթ ճաշակով, եւրոպական նման կտորներու լայն ծանօթութեամբ մը պաշտպանուած տաղանդներն իսկ անկարող եղած են ազատագրել գրելու այդ կերպը հիմնական այդ խօթութենէն։ Վանգոյժ ն ու Հայգոյժ ը գերազանցապէս համայնական տարողութեամբ վիճակներու ծնունդն են։ Ու Խրիմեան նման նիւթեր նուաճելու համար անհրաժեշտ ո ՛ չ երեւակայութիւնը, ո՛չ շունչը, ո՛չ ալ արտայայտման կորովը ունի իրեն տրամադրելի։ Ինչ որ աւելի վերջը Վարուժան, Սիամանթօ, Թէքէեան պիտի ջանային գործադրել, գրագէտի, բանաստեղծի շատ ապահով իրենց տուրքերով, Խրիմեան իր վարժապետի, տաղաչափի դիւրութեանը ապաստանելով հա ւ ատացած է նուաճել: Ահա պատրանքին բանալին։ 

Վանգոյժ ը 1875 ին Վանայ հայոց շուկան « դաշտացնող » հրդեհին առթիւ գրի առնուած, կը պարունակէ իրաւ խռովքի տարրեր։ Ինք այդ կտորը կը փոխաբանէ իբր « կոյժ մի ջուր, իր այրած հայրենեաց վերայ » սրսկելու: Իր կալուածին մէջն է հեղինակը, Հրաւիրակ Արարատեան ի շատ մօտիկ ալ հոգեբանութեամբ մը, զանգակատան հայրենասիրութիւն որակելի զգայնութեամբ մըն ալ պաշտպանուած։ Հարկ կա՞յ բանալու սիրտը նախորդ պատրիարքին որ Գուզկունճուքի իր համեստուկ սենեակէն կ՚ոգեկոչէ իր հայրենի քաղաքին կենսերակը կազմող այդ շուկային, իր բովանդակած հարստութեամբը, մոխիրի վերածուիլը …: Այդ յուզումը զայն պիտի առաջնորդէր որոշ, տանելի pathétiquet մը, քերթուածին քանի մը մասերուն մէջ ։ Մտատեսո՜ւմը այդ աւերածին։ Խռովակոծ դրութիւն մը ջիղերու ( մինչեւ 1885 Պոլիս ազդեցութեան տակն է Վասպուրականցի եւ Տարօնցի … մաքսատան բանուորներուն ), շրջանին բացառիկ ելեկտրականութիւնը — մեծ խմորումներու օրեր էին — խանդավառ, անհակակշիռ հայրենասիրութիւնը զոր աղէտը ահա կը հրահրէր, հոգիներուն ընկալչութիւնը ազգային դարաւոր երազին, զոր կը կարծէինք շատ մօտիկը իրականացման, իրարու կ՚աւելնան Վանգոյժ ի էջերը ազատելու բառակոյտի [1] ճակատագրէն ։ Յետոյ, ինչպէս դիտել տուի, մոռնալու չենք որ մեր ամենէն դիմացկուն զգացումները անոնք են զորս առեր ենք մեր պատանութեանը, մեր անմիջական ապրումներուն շրջանակէն։ Վանը Խրիմեանին ծննդավայրն է: Ու այս հաւաստումը պիտի սա էր մեզի թելադրելու ամբողջական հասկացողութիւն։ Պէտք կա՞ յ, հիմակուընէ իսկ յիշելու որ, իր գլուխ գործոցը, Պապիկ եւ Թոռնիկ, ուրիշ բան չէ եթէ ոչ նկարահանումը այն օրերու զգայութեանց որոնք դեռ կը պահէին իրենց կարկառը անմաշ ` Երուսաղէմի աքսորականին ա ւ երակ հոգիէն ներս (1890) ։ Հայգոյժ ին համար սա անձնական տարրին նուաղ դերը մի արհամարհէք։ Այդ գիրքը 1878 ի ռուս - թուրք պատերազմին առիթով գործադրած ջարդերը ունի ողբալու: Ջալալէդդինի Արշաւանքը ( Ռաֆֆի ) նոյն նիւթէն յաջողակ պատմում մըն է։ Խրիմեան հատորիկը կ՚ենթատիտղոսէ սա յատկանշական բառերով - Աշխարանք հայոց աշխարհի զոր գրած եւ աշխարհագուժած է Խրիմեան Հայրիկ ։ 

Ըսի թէ կշռաւոր արձակի, աւելի յաւակնոտ տարազով մը ` արձակ քերթուածի նախափորձեր են երկու հատորիկները։ Հանգամանօրէն վերլուծել իբր այդ վրիպանքը անոնց, կը նկատեմ անտեղի, քանի որ Համապատկեր ի ընթացքին, աւելի հանգամանաւոր անձնաւորութեանց վրայ պիտի կատարուի այդ փորձը: Ինչ որ մասնաւոր է Խրիմեանի վրիպանքին, ասիկա թերեւս նշանակալից միւս իրողութիւնն է որուն համեմատ նիւթ, զգայնութիւն, գրելու որոշ վարժութիւն (1875 ին Խրիմեան կ՚ապրի իր գրական ստեղծագործութեան երկրորդ թափը, Հրաւիրակ ներէն, Արծուի ներէն, Վարագայ որբանոցներէն վերջ որոնք անոր գրականութեան անդրանիկ շրջանը կը լեցնեն ), նոյնիսկ տաղանդ անբաւական կուգան երբեմն գործ մը ազատագրելու։ Ի վերջոյ Վանայ կրակը  մինչեւ Պոլիս տաքցնելու չափ ուժով էր եղած։ 1877 ի Ալաշկերտի կոտորածը, որ անդրանիկ մեծ փողոտումն է մեր ժողովուրդին, կը բացուէր մեր առաջին առաջին վարագոյրը իբրեւ, արժելով մեզի 15–20, 000 հոգի, ինքնին ծանր, արիւնոտ ներշնչում մըն էր Խրիմեանի նման պարագաներու համար ու պարագաներով ապրող գրողի մը։ Այս մարդուն բուխ սիրտը, դէպքերուն ահաւոր ծանրութիւնը ու հասարակաց յուզումը անբաւական՝ այդ էջերուն միջակութիւնը փրկելու։ Հոս դաս մը կայ զոր կը յանձնեմ ձեր ուշադրութեան. — ատիկա ճակատագիրն է արուեստի գործին, ենթակայ՝ միայն ու միայն կրական (affectif) ուժերու, առանց իմացական հակակշռի։ Այսինքն մեր սիրտը կը զգայ բայց չի կրնար կազմակերպել այդ զգացումներ, որոնք արուեստի գործի մը ձեւով կերպարանք առնելու համար պարտաւոր են պաշտպանուիլ, ղեկավարուիլ խելքէն ։ 

Բանաստեղծ Խրիմեան մը, հասարակ զգացողութեան չիջնող հէքեաթ մըն էր նոյնիսկ 1870 ին։ Մարդիկ, ատկէ քսան տարի առաջ, զարմանախառն մտածումներով ողջուներ էին Հրաւիրակ ները: Մուսաներուն պալատը ոչ Պոլիս, ոչ մանաւանդ Վա՜ն, քանի որ Վենետիկը քաղաքամայրն էր այն օրերուն շնորհալի քոյրերուն կայսրութեան: Գիտէք թէ որ փառքերը կ՚իշխէին հայոց բանաստեղծութեան երկնակամարին: Բայց առանց դառնութեան, մանաւանդ՝ առանց շրջաբանութեան։ Հրաւիրակ ները չունին անշուշտ լեզուական կատարելութիւն, ոճի կորով, պղնձակուռ դաշնակութիւնները Հայկ Դիւցազն ին, պատկերակերտ յանդգնութիւնները Նուագք ին, ոչ ալ Բուրաստանք ին կոկ, քաղցր շնորհները, բայց ունին բան մը, իրենց յատուկ. — ատիկա գէ շ — աղէկ պաշտպանութիւնն է իրականութեան: Երկու պոէմաներուն համար ալ Վանեցի վարժապետին զգայարանքները կը պա հ են մենտորի իրենց դերը, քերթողը վարելու դէպի անցեալը, միշտ սակայն ներկային ընդմէջէն, — պաշտպանութիւն՝ որ պակսած է դժնդակ կերպով մը Վենետիկցիներուն, զանոնք ստիպելով ապաւինիլ միայն ու միայն իրենց երեւակայութեան: Ընդունելով ուժերու սա կշիռը չորսին համար ալ, Խրիմեան ամենէն քիչ տուժողը պիտի ըլլար սա ճակատագրական յարդարանքէն ։ Նար - Պէ՞յը, իր Վարդենիք ով, Քնար Պանդխտին ով։ Բայց ինչո՞ւ չ յիշել Թէրզեանը որուն գրաբար քերթուածները կուգան մէկ ու նոյն աւազանէն ։ 

Անցել է հարիւրի մօտ տարի։ Արեւմտահայ քնարերգութիւնը, 1950 ի մօտերը կը գրուի քիչ անգամ սիրտով, երբեք  միտքով։ Անոր հաւատարիմ մշակները սփիւռքի քաւարանեան դալկութեամբը դալկահար, կը տառապին ապրելու փոխարէն։ Զանոնք զարնող ցաւը այլապէս դաժան որքան անդարման ։ Ամենէն մերձաւոր քնարահար մը, այդ սփիւռքէն, Խրիմեանի ալ հայրենակից, Հրաւիրակ ներուն ներքին աշխարհը, այսինքն նիւթը փոխակերպած է տրտում, վախկոտ խոստովանութեանց որոնց ակնբախ է դժուարութիւնը ծնունդին, քանի որ 1950 ի մօտերը Երուսաղէմը օտարութիւն մըն է հայ հոգիին ու Այրարատը՝ քաղաքական փորձարկութիւն մը։ Անցորդը ( Եղիվարդ ) վկայութենէն աւելի բան մըն է այդ ուղղութեամբ, տեսակ մը վաւերագիր՝ ուր խելացի մարդ մը պիտի չուշանար տեսնելու կատարուած փոփոխութեան անդարման ճակատագիրը: Համապատկեր ը սփիւռքէն կուգայ, բա յց կ՚անցնի զայն ։ Հրաւիրակ Արարատեան ը կուգար հայոց պատմութենէն եւ կ՚ուղղուէր հայ ժողովուրդին որ զայն կարդաց խորունկ յուզումով եւ հպարտութեամբ։ Եղիվարդի Անցորդը կը խտացնէ Այրարատն ու Սաղէմը։ Աւելին. անսփոփ տառապա՜նքը ոչ ոքի երթալու։ Մինակ են սփիւռքի քերթողները, գրողները: Իրենց ետեւէն մարդե՞րը: — Կան անշուշտ, բայց նման են կործանարար զօրասիւներու: Փողահարնե՞րը: Կան անոնք ալ, բայց իրենց դերը արհամարհել կրնալու համար անգամ տառապող է այնքան անիմաստ, անկեանք բան է սփիւռքի գրական դատաստանը։ 

Խրիմեանի մէջ բանաստեղծը երբ սկսայ, չէի վստահ թէ պիտի յանգէլ. սա եզրակացութիւններուն։ Մոռցուած էին Հրաւիրակ ները, արեւմտահայ գրականութեան կենդանի մթերքէն փաստօրէն հեռու, իրենց լեզուին պատճառով։ Մէջտեղն էր աղէտը Վերջալոյսի Ձայներ, Թագաւորաց Ժողով, Ողբացող Խորենացին անուններով ծանօթ տկարաբանութեանց ։ Չեմ արթնցներ այս վերջին գրքոյկներուն երանելի, խաղաղ քունը։ Բայց կը դառնամ ետ, Հրաւիրակ ներուն։ Անշուշտ պաշտօնական, տիտղոսաւոր քերթող մը դժուար էր եղած ընդունելի ընել Խրիմեան տաղաչափէն երբ կ՚ապրէր, իր չափահասութեան ծանր փառքին մէջ ։ Ալիշան ալ ձգած է կանուխէն բանաստեղծութիւնը ( իր վերջին քերթուածները, որքան կը յիշեմ, գրուած են 1857 ին, այսինքն Հրաւիրակ ներէն 5-6 տարի աւելի ոչ ժամանակի մը վրայ ), բայց 1905 ին դեռ կը պահէ եզակի քերթողի այնքան աժան զիջուած դափնին։ 1901 ին, Վերջալոյսի Ձայներ ը մեր գրական հրապարակին համար ոչ միայն դառն յուսախաբութիւն մըն էր, այլեւ փաստ մը գրական հիմնական անհասկացողութեան: 

Միւս կողմէն, Խրիմեանի անհուն համբաւին երբ պէտք կ՚ըլլայ արմատները քրքրել, այս տրտմութիւնը, յուսախաբու թ իւնը կը վերածուին իմացական ալ աղէտի։ Չեմ լայննար: Ըսի թէ գրականութեանց պատմութիւնը իր շեշտը կ՚ախորժի դնել գործին վրայ, գործաւորին բարդ անձնաւորութենէն բխող հարցերուն տալով քովնտի միայն հետաքրքրութիւն: Չի կարելի ծածկել Խրիմեանի քերթողական վաստակին միջակութիւնը։ Կը հետեւի թէ չունենանք կարիք այդ համբաւն, հասկնալի արարքին համար գործաւորին ուրիշ արժէքներու շուքին, փայլին։ Ուրկէ՞ եւ ինչո՞ւ, 1870-1880 ին, հայոց Հայրիկը ըլլայ ամենէն աւելի տարածուած հեղինակը, ըլալէ ետքը ամենէն ժողովրդական անձնաւորութիւնը, լման երկու սերունդ հասակով։ Արդարացում։ – Թերեւս ։ Երբ իր շուրջը, իրմէ առաջ, մարդիկ կոյս, զեփիւռ, նոճը, լուսին, ալեակ, Վոսբորոս կը դարպասէին, ու Վենետիկէն, նոյնիսկ Բարիզէն պսակաւոր իրենց քնարները կու տային վարձու հայոց պատմութեան, ընդհանուր մանկավարժութեան, բարւոյն, գեղեցկին բարոյախօսութիւններուն, Վանեցի այս տաղաչափը դէպի Արարատ իր մանկտին հրաւիրած ատեն, անոնց ուղղեալ իր խօսքերուն մէջ մէկէ աւելի տեղեր գտած է անկեղծ յուզումին, իրաւ զգացումին շեշտը։ Արդէն իւր յաջողագոյն գործին մէջ ալ, Պապիկ եւ Թոռնիկ, անիկա հասարակ տեղիքը երբ կը գործածէ այնքան երջանիկ անպատասխանատուութեամբ մը, կը գնէ իր մեղքը քանի մը անմահ էջերուն բարիքովը ։

Վերին տողերը, սա խոստովանութեան մէջէն, կը գրեն իրենց յոգնութիւնը։ Խրիմեան կը պատկանի հայոց բանաստեղծութեան ։