Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Դ հատոր

Ա. 

Այսքան տիտղոսներով ծանրաբեռն այս կեանքը հազիւ թէ կը պատկանի արեւմտահայ գրականութեան։ Գրական նկարագիր ունեցող անոր արտադրութիւններէն ոմանք անշուշտ կը շահագրգռեն մատենագրութեան պատմիչը, գրական զգայարանքին շրջափոխման տեսակէտէն: Անոր ոտանաւորները, ճառերը, խոհերը (զորս ինք կ՚անուանէ Արգոսի) չեն կարդացուիր այսօր ոչ միայն իբր վկայութիւն մը սերունդէ մը, այլ նոյնիսկ այն միջակ շահեկանութեան մը սիրոյն որ Աճէմեանի մը ոտանաւորները թերեւս կը պաշտպանէ տակաւին կարգ մը հին բաներ փնտռողներու մօտ։ Անոր ֆօլքլօրային աշխատանքը (առաւելապէս Պոլիսով եւ իր ազգագրական տուիքներովը պայմանաւոր) զուրկ է լրջութենէ, ըլլալով աւելի նախնական քան Ալիշանէն փորձուածը, աւելի անկշիռ՝ բաղդատուած Սրուանձտեանցի լայն սեւեռուներուն։ 

Բայց անոր Արեւելեան Վիպակներ ը մեծ մասով կը պատկանին  արեւմտահայ գրականութեան, ոչ իբր գրական ստեղծագործ աշխատանք մը անշուշտ, այլ բարքերէ, մտայնութենէ, շրջանէ մը սեւեռել յաջողած փշրանքներու գինովը։ Այս վերջին հաստատումն է որ ահաւասիկ զիս կ՚ընէ զիջող Մինաս Չերազին նուիրելու իր տեղ՝ արեւմտահայ գրականութեան Համապատկեր ին մէջ։ Հոս զիս մղողը մէկ ու նոյն մտածումն է. — Զարթօնքի սերունդի բոլոր աւագ դէմքերուն մօտ ստոյգ տրամադրութենէն վատ գրականութիւն ընելու՝ անոնց կամայ ու ակամայ բարիքը այս ժողովուրդի մշակոյթին թէկուզ փոքր, իբր քանակ կամ որակ, բայց դարձեալ բաւ՝ իրենց աշխարհ մը մեղքերը դիմակայելու աստիճան։ Անխառն արուեստի մտահոգութեամբ եւ պահանջներով զրահուած սերունդի մը համար (ինչպէս ինքզինքը կը կարծէ ըլլալ Բարիզի սերունդը այսօրուան) դժուար է հանդուրժել… Խրիմեանը, նոյնիսկ Սրուանձտեանցը. Իմ սերունդին համար նման անգթութիւն մը անըմբռնելի պիտի ըլլար։ 

Եթէ գրագէտին շուրջը իմ խօսքերը այնքան զգուշաւոր, վերապահ, նոյնիսկ ժլատ կը գտնէք, ատկէ մի՛ տարուիք մտածել թէ այս մարդուն դէմքը անկշիռ թիւ մըն է իր սերունդին մէջ, եւ հոս է ողբերգութիւնը անշուշտ։ Ամիրաներուն սերունդէն այս տղան, տասնըհինգ տարեկանին, տարօրինակ վստահութեամբ մը բանաստեղծ մըն է արդէն։ Աւելցուցէք այդ թիւին վրայ վաթսուն ու աւելի ուրիշ տարիներ։ 1868ին եւ 1930ին մէջտեղ կէս դարէ աւելի միջոցը հայոց նոր պատմութեան ամենէն դժխեմ շրջանն է ապահովաբար։ Այդ տարիներուն մեզի տրուեցաւ ապրիլ իրարմէ աւելի ճակատագրական, աղեխարշ պատրանքներ, ողջակիզումներ։ Մինաս Չերազ, դեռ քսանամենի, հոսանքին մէջն է Զարթօնքի սերունդին բոլոր սրբազան կիրքերուն։ Տասնըվեց տարեկան տղեկ մըն է անիկա, բայց Ազգային Սահմանադրութեան տարեդարձի հանդէսի մը (1868) տասնեակ հազարներով համրուող ժողովրդական խրախճանքի մը պահուն անիկա կրնայ բեմ բարձրանալ ու ափ ի բերան զինքը լսելու խենթեցած մարդոց խօսիլ հասուն, խանդավառ իր տագնապը իր ժողովուրդէն։ Ի՞նչ կրակ էր ասիկա այդ սերունդին ներսը: Ի՜նչ ժողովուրդ էր այդ հանդիսավայրերը լեցնող, եւ երգէ, բառէ, արցունքէ խենթեցող հոգեբանութեամբ մը թրթռուն զանգուածը որուն սրտին ինչպէս մտքին լարերը ա յնքան դարերու թմբիրէ վերջ առաջին անգամ սարսուռի կ՚ելլային ազգային գիտակցութեան նուիրական տագնապին մէջ։ Մինչեւ 1878 թուրքերու կայսրութեան ոստանին մէջ ծնունդ առած քաղաքային շատ մը խռովքներու շարքին Մինաս Չերազի պատանութիւնը ինչպէս առջի երիտասարդութիւնը մարդկային էր որ ըլլար բռնկած ազգային ազատագրութեան սրտառուչ պատգամովը։ Առաջին այդ տասնամեակին իր իմացական գործուէութեան անորակելի ասպետ մըն է այս տղան ամէն տեղ, կրկէսին մէջ մէկ ձեռքը սուր, միւսին գրիչ, ինչպէս ինքը կ՚որակէ գիրք մը, Գրիչ եւ Սուր, երբ այդ շրջանի իր պայքարներուն, յօդուածներուն խմբումը կ՚ընէ։ Նոյն ատեն ուսուցիչ` գրեթէ Պոլսոյ բոլոր վարժարաններուն մէջ, տարուէ տարի կարծես համտեսելու համար այդ դպրոցներուն ներքին բարեխառնութիւնը։ Միեւնոյն ատեն բանաստեղծ՝ ժամանակին պահանջներուն համեմատ օրուան եղելութիւնները հետապնդող եւ զանոնք քնարերգող ութը-տասը ոտանաւոր, որոնց մօտ կէսը օրուան մեծ անուն անձնաւորութեանց տարփողն է տաղաչափուած։ Մի եւ նոյն ատեն քննադատ, որ մատ մը իր հասակովը (կ՚ակնարկեմ տարիքին. ինք եղած է տպաւորիչ, բաւական թիկնեղ մարդ մը, անկիւնոտ դէմքով բայց քաղցր աչուըներով) կը դատէ գիրքեր, ներկայացումներ, դրութիւններ, մարդեր, բաշխելով գովեստը ու պարսաւը աստուածային այլուրութեամբ, զինքը գովողները հանճարային փառապսակներով պատուելով, իր ընդդիմադիրներուն մատուցանելով «իր ամենախորունկ արհամարհանքին հաւաստիքները»: Քիչ գիրք ունինք արեւմտահայ գրականութեան մէջ այնքան ծիծաղելի, տոնքիշոթական որքան Գրական Փորձեր ը (1878) ուր քսանամենի տղու մը բովանդակ գրաւչութիւնը, անկեղծութիւնը, որոշ ալ տաղանդը ամէն էջի գօտեպինդ կը պայքարի ունայնամտութեան, յաւակնութեան, չըսելու համար անխելք մեծամտութեան աններելի մեղքերուն հետ։ Ասիկա իրաւ է դժբախտաբար։ Միշտ այդ թուականներուն անիկա ազգային դաստիարակութեան շուրջ ընդարձակ ծրագիրներու բուծանող մը։ Այդ ծրագիրները յատենի ժողովոյ մեծ յամառութեամբ ու գիրքերով պաշտպանող մը։ Այսօր մեզի աւելի քան անհասկանալի կը թուի թէ ինչպէս եօթանասնական թուականներուն մեր ջոջ ուսուցչութիւնը, որոնց մէջ քիչ չէ թիւը Եւրոպա մասնագիտական ուսում առածներուն, կը հանդուրժէ բազմաթիւ ժողովական նիստերու մէջ - ազգային դաստիարակութեան վրայ — այս բարձրագոյն նախակրթարան մը միայն տեսնող եւ սակայն պատմութիւնը, երկինքն ու երկիրը իրար խառնող ճպուռը։ Վարժապետական ժողովին մէջ (1876)  այս տղան միս մինակը պաշտպանած է ոչ միայն մեր դպրոցները բարեկարգելու, նորոգելու, ժամանակին ուսումներուն ընդունարան դառնալու տեսակի տները, այլեւ վարժապետներու հետ որեւ է կապ չունեցող աշխարհաբարի մը այն ժամանակ սրբապիղծ նկատուած դատը։ Ով որ կը կարդայ Դաստիարակութիւն գրքոյկը, որ ամփոփումն է այդ ճառերուն, կը պաշարուի անշուշտ տաք զգացումներով, այդ ամենը տուող ջիղերու ջերմութեամբը եւ խանդովը, բայց չի կրնար չտալ հարցումը. – Ուրկէ՞ ու ինչո՞ւ այս ամէնը ըլլան խառնուած միամտութեան, մեծամտութեան նոյն քան անծածկելի մեղքերուն։ Ինչո՞ւ Զարթօնքի սերունդին իսկապէս պատրաստուած մտաւորական փաղանգը չըլլայ գլուխը այս ձեռնարկին եւ այնքան պատասխանատու ձեռնարկ մը (մեր կրթութիւնը՝ հիմնովին յեղափոխելու, զայն նոր կարգախօսներու ենթարկելու, զայն արդիացնելու՝ հզօր, շատ հեռահայեաց արդիւնքներու կապուած իրողութիւն ուր սխալ չըլլար ճակատագիրը ծրարուած տեսնել ժողովուրդի մը ըլլայ հեղինակութեանը տակ Մինաս Չերազ անունով թէեւ խելացի բայց այդ աշխատանքին համար հիմնովին անբաւարար երիտասարդի մը: Այդ ճառերուն ընթերցումը դժբախտաբար մեզ կ՚ընէ անտրամադիր Չերազին իմացական կարողութեանց հանդէպ, քանի որ բոլորն ալ գրուած են ընդդիմախօսելու, մեծախօսելու, ատենախօսելու մեղապարտ փառասիրութիւններով եւ ոչ թէ իսկապէս կրթութեան տագնապ մը լուծելու անխառն, անշահախնդիր առաջադրութեամբ։ Մինչեւ 1878 անիկա քաշուած ալ է արդէն դպրոցներէն, ինքզինքը տալու համար դիւանական, քարտուղարային փառասիրութեանց: Ոչ ոք մեր մէջ երեսփոխանի իր դերը ուզած է տեսնել Չերազի լրջութեամբը, որ շատ մօտիկն է ծիծաղելիութեան։ 1878ին Պերլին ղրկուած վեհաժողովեան պատուիրակութիւնը կարելի է անոր կեանքին մէջ անկիւնադարձ մը նկատել։ Այդ առաքելութենէն անիկա անդարմանելի կերպով խաթարուած գրագէտ մըն է այլեւս. Հայաստան եւ Իտալիա գրքոյկը դէպի քաղաքականութիւն, այսինքն քաղաքական գրականութիւն անոր առաջին քայլն է։ Իրմէն ունինք, 1881ին, առաջին հատորը, Գրիչ եւ Սուր ընդհանուր վերնագրին տակ խմբուած ու խմբուելիք լրագրական իր պայքարներուն։ Այս հատորը ոչինչ կ՚աւելցնէ քաղաքագէտ, դիւանագէտ մկըր տուած տրիբունի փառքին, եթ է նկատի չառնենք այդ փառքին հասցուցած անոր բաւական կարեւոր վնասները (անցողակի դիտել կու տամ որ Մինաս Չերազի հատորները, Եղիայի ըրածին  նման հիւանդագին հոգեբանութեան մը արտայայտութիւններն են, իրենց շատ ընդարձակ յառաջաբաններով որոնց մէջ գիրքին երբեմն քառորդին, երբեմն կէսին հասնող պատմումներ մեզի կը խօսին այս խեղճ ու պատառ կտորներուն ծագմանը, ստեղծմանը զանազան երեւոյթներէն, զանցելով լայնօրէն ընդունելիին, պարկեշտին սահմանները, զանցելու համար ալ երբեմն ծիծաղելին)։ Չեմ հետեւիր Մինաս Չերազի կեանքի դրուագներուն։ Այդ թուականէն ասդին անիկա մեծահամբաւ ուսուցիչ մըն է, շքեղ երեսփոխան մը, Կեդրոնականի տեսուչ: Հայկական հարցին 61րդ յօդուածին իբր հետեւանք Պոլսոյ մէջ ստեղծած խմորումները, թուրք կառավարութեան կասկածն ու հալածանքները, հայ յեղափոխական կուսակցութեանց կազմակերպումը բաւական պատճառներ են որպէսզի Մինաս Չերազ ինքզինք անհանգիստ զգայ Պոլսոյ մէջ, անցնելու համար Եւրոպա։ Հոն անիկա պիտի հիմնէր իր L'Arménie. որ աւելի քան տասնըհինգ տարիներ ֆրանսերէն թերթուկի մը ձեւ ով պիտի ընէր իր սիրական դատին — հայկական դատը — հետապնդումը, միջազգային գետնին վրայ ոտքի կռուան մը ճարելով իր ժողովուրդին ազատագրութեանը համար օգտագործելի բոլոր միջոցներուն: Սրտառուչ է անշուշտ պատրանքը եւ չի դադրիր` իր մեծութեանը մէջ` իր իմաստէն ալ՝ Մինաս Չերազ վատառողջ մարդ մըն է, չմոռնաք ասիկա, դեռ դպրոցի սեղաններէն, իսկ Եղիային հետ արիւն թքնող։ Մինաս Չերազ բուռն կիրքերու հանդիսարան անձնաւորութիւն մըն է որ վարժապետի, քարտուղարի նիւթական ճիղճ աղբիւրներն ալ չունի իր տրամադրութեանը տակ, երբ Անգլիոյ, Ֆրանսայի մէջ կը յաւակի երկշաբաթաթերթ մը հրատարակել, որուն գիրերը նուէր էին իրեն, զոր շարելը, խմբագրելէ ետքը, իր ճիտին պարտքը, եւ ցրուելը` ուրիշ ողբերգութիւն, քանի որ թերթուկը փոսթին յանձնելու գումարն անգամ յաճախ չունի իր տրամադրութեանը տակ։ Այս տողերը կ՚ըսուին դիւրաւ թուղթին վրայ, բայց պէտք է ապրած ըլալ թափառական խմբագրի կեանք մը իր անսրբագրելի մռայլութեան (վարկէ, համբաւ է, միջոցէ) մէջ կուրծքին, այցեքարտին՝ միակ տիտղոսը Պերլինի պատուիրակութեան իր անդամակցութեան, շարունակելու համար իր դատին ետեւ է՝ իր դիմումները, դիւանագիտական աշխարհին այնքան կուղպ դռներէն ներս, որոնք ոսկիի հեղեղներով միայն տեղի կ՚ունենան երբեմն։ Հոս կը յիշեմ, իր իսկ խառնուած էին իրար հակազդեցութիւն, իր շուրջը ստեղծած՝ չեմ ըսեր հակակրութիւնը, բայց  կը շեշտեմ անտարբերութիւնը որ գինն է իր ինքնագլուխ, անկախ գործելու կերպին։ 1890էն մինչեւ 1908 մեր յեղափոխական հակամարտութեանց ոսկեդարն է։ Ասոնք քիչ անգամ չէ որ կը մոռնան թուրքը, փաթթուելու համար իրարու կոկորդին: Բայց ասոնք, գրեթէ միշտ, առիթը չեն փախցներ ուրանալու, նոյն իսկ հարուածելու Մինաս Չերազը եւ իր թերթը որուն միակ մեղքը թերեւս գրագէտին խառնուածքէն կու գայ։ L'Arménie իր հաւաքածոյովը հազիւ թէ պատկանի արեւմտահայ գրականութեան, կ՚ըսեմ՝ հազիւ թե, վասնզի անոր հաւաքածոյին մէջն է որ ֆրանսերէն բնագրով առաջին անգամ լոյս տեսան Մինաս Չերազի Nouvelles Orientales-երը, որոնք յետոյ առանձին հատորի պիտի վերածուէին, Մաքլէրի յառաջաբանով, եւ աւելի վերջ, 1926ին, Արեւելեան Վիպակներ անուան տակ պիտի հրատարակուէին հայերէն լեզուով ալ։ Եթէ երբեք ձեռնարկը շատ քիչ չափով կը շահագրգռէ մեր գրականութիւնը, բայց շատ մեծ չափով յուզիչ վկայութիւն մը կը հայթայթէ խմբագրողին կորովէն, սրտէն, անսպառ խանդէն եւ ասոնց կարգին՝ նաեւ քիչիկ մը խելքէն։ Այս խմբագրական աշխատանքին հետ կը յիշեմ եւրոպական, ամերիկեան զանազան համալսարաններուն հաստատութեանց մէջ իր կատարել փորձած դերերը, արեւելքի ֆօլքլօրին շուրջ, դերեր՝ անշուշտ անբաւարար արդիւնքով, քանի որ Մինաս Չերազ այդ հաստատութիւններու, համաժողովներու շատ մասնագիտական առաջադրութիւններուն անատակ էր որեւէ կերպով նպաստ մը բերելու, բայց կը յիշեմ վասնզի անոնք կը պատմեն մարդէն, այսինքն իր գործունէութեան ընդհանուր տարողութենէն։ Մինաս Չերազ մէկն է որ միշտ շփոթած է փափաքը եւ ասիկա իրագործելու այլապէս բարդ տագնապը։ Ինչ կ՚ուզէք անուն տուէք սա վիճակին, չէք կրնար դատապարտութիւնը հերքել։ Վեշտասանամեայ տղան անշուշտ իրեն կը ներէր զբազիլ «Ապօղոնի քնարով», բայց յիսունը անցնող մարդ մը Եւրոպայի մեծ մատենադարաններուն մէջ հարկադրաբար շփումի մէջ պէտք էր ըլլար հմտական, անհուն տագնապներու, բոլորն ալ բանասիրական ուսումներու ամենէն կարեյոյզ տենդերէն ինկած, ընելով իրենց սպասարկուները այլամերժ, մենագար, իրենց ժամանակին անհաղորդ ու օտար։ Տեսեր էր համալսարանական կրթանքներու ծանրածանր պարտադրումները, բայց … չէր վախցեր Պրիւքսէլի մէջ, օրինակի մը համար, միջազգային ֆօլքլօրով մասնաւորուած համաժողովի մը առջեւ ելլալ, կարդալու համար առնուազն կիսադարեան հնութեամբ  մանկունակ կարծիքներ, հէքեաթներուն շուրջ։ Այս, անէքթոտը խորհրդանշական տարողութիւն ունի ոչ միայն Մինաս Չերազի գրական ճիգը պիտակով, այլեւ իբրեւ մարդ անոր բովանդակ գործունէութիւնը պարզաբանող: Այս գլուխի մուտքին ես տուի այս մարդուն տիտղոսներուն մերձաւոր գումարը որոնք երկվեցեակը կ՚անցնին գրեթէ։ Տրտումը հոն է որ այդ տիտղոսները անհարազատ չեն զիրենք կրողին։ Չեն արդարանալը անշուշտ մարդկային միջին ողջմտութենէ մը պաշտպանուած, բայց չեն ալ փոխառիկ, սուտ ու փուտ զարդարանքներ, ապակի, ուլունքներ որոնցմով կը չքաւորուին իմաստին փերեզակները։ Քսան տարեկանին` այս պատանին իրեն կը ներէ դերը արեւմտահայ գրականութեան գործիք մը դարբնելու: — Ընտրողական աշխարհաբարը, իբրեւ իրագործում, որքան ծիծաղելի, իբրեւ յղացք՝ հարազատ բխում է Չերազի խառնուածքին։ Չերազ անոնցմէ է որոնք բանի մը լուրջ հիմնական քանի մը գաղափար բաւ կը համարեն զայն կատարելութեամբ իրագործելու։ Ու ասիկա՝ ամբողջ իր կեանքին երկայնքովը, իր բոլոր ձեռնարկներուն համար ալ։ Իր L'Orient Inéditն հաճելի հէքեաթապատում մըն է, միակ մեղքովը գիտութիւն հոտելու։ Իր օրերը սպառող աստանդական աշխատանքը զինքը պիտի արգիլէր ազգագրութեան համար շատ անհրաժեշտ կեդրոնացումէն, եթէ երբեք նախնական շատ լուրջ պատրաստութիւն մը իրեն ճամբայ ըլլար արդարած այդ չոր բայց իրաւ ուսումին համար: Վարդապետ մը, իրմէ նուազ լեզուագէտ, ոչ մէկ եւրոպական մատենադարան քրքրած, պարզ իր խանդին մղումովը եւ գործին իր մէջ ստեղծած հուրքովը ըրած է շատ պատուաբեր վաստակ մը, փրկելով անգին բաներ հետախաղաղ կորուստէ։ Չերազի Պոլիսը, իր թուրքերովը, յոյներովը, Նասրէտտին հօճային պատմութիւնները յիշեցնող ակնիք քաղաք մըն է այդ հատորին մէջ։ Դարձեալ այդ հատորին մէջ հայկական դիցաբանութեան վրայ իբր թէ իր ցուցմունքները, զայն լուսաւորող հեթանոսական շրջանէ հաւաքուած մնացորդները շատ անկշիռ մանրամասնութիւններ են, անարժան` անտիպ վերադիրին որով սիրած է պատուել այդ փշրանքները: Այս կարգի ուրիշ աշխատանք մը անիկա կատարած էր կանուխ, հայոց նոր բանաստեղծութիւնը: Թարգմանելով ֆրանսերէնի։ Մինաս Չերազ տղայ մը չէր անշուշտ չհասկնալու չափ անտեղութիւնը, առնուազն անբարեխիղճութիւնը` Պետրոս Դուրեանէն, Գամառ Քաթիպայէն, Սայեաթ–Նովայէն քերթուածներ փոխադրելու օտար լեզուի մը։  Չեմ զբաղիր մեր բանաստեղծութեան շուրջ իր դատումներուն նախնականութեամբ, անբաւարարութեամբ։ Բայց կը շեշտեմ այդ թարգմանութեանց հաւանական չարիքը, երբ անոնց արիւնին պատկանող մէկն իսկ չի կրնար ճաշակել այդ հասարակ տեղիք տողերը։ Չերազի գրական գործունէութեան ամենէն լուսաւոր թուականը կը նկատեմ՝ իր Արեւելեան Վիպակներ ուն հրատարակութիւնը հատորով (1920)։ Ասիկա մէկ հատիկ գիրքն է որ Չերազը կը պաշտպանէ ինչպէս իր ժամանակին՝ նոյնպէս ապագային առջեւ։ Չեմ ըսեր թէ այդ վիպակները արեւմտահայ գրականութեան յաջողագոյն էջերը կը պարունակեն։ Այդ կարգի հաւաստում մը պիտի նշանակէր Մինաս Չերազի մէջ ընդունիլ վաւերական գրագէտ մը: Արդ, այդ վաւերական գրագէտը իր սերունդին մէջ հազիւ քանի մը հոգիի արդար տիտղոս մը կրնայ հանդիսանալ — ինչպէս Պետրոս Դուրեան, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան, քիչիկ մը` Ալիշան։ Նաեւ Մամուրեան, Ծերենց՝ երբ զեղչենք իրենցմէ գրագէտ յղացքին ամենէն հիմնական տարրերը: Այնպէս որ Արեւելեան Վիպակներ ը կը կազմեն հատոր մը, բոլորովին նման իր սերունդէն Եղիայի փիլիսոփայական բառարաններուն, Տիւսաբի վէպերուն, Մամուրեանի վէպերուն, Օտեանի քրոնիկներուն, յիշելու համար քանի մը յատկանշական գործեր: 1908էն յետոյ Չերազ ատեն մը կ՚երեւայ Պոլիս, շատ շքեղ հանդիսաւորութեամբ մը մուտք գործելով այդ քաղաքէն ներս, խառնուելու համար բուռն կրքերու գուպարին, զոր թուրքերու Սահմանադրութենէն վերջ մեր ժողովուրդը ստեղծեց, ինքն իր ներսը ընելիքէն խենթեցած։ Հին օրերու հայ թագաւորի մը պէս տօնեցին իր գալուստը, անոր տուին ամենէն պատասխանատու պաշտօնները եւ յետոյ կամացուկ մը ճամբու դրին զինքը, մուտքը լիովին հերքող պարզութեամբ մը։ 1912ին, անդամ է Պօղոս Նուպար փաշայի պատուիրակութեան։ Առաջին մեծ պատերազմը: Վերսայլի խորհրդաժողովին մօտ հայկական դատին հետապնդումը կատարող մարմինը, քիչ մը hautain քաղաքավարութեամբ մը, պէտք չի տեսնել անոր աշխատանքին եւ իր դիմումները կը կատարէ առանց Մինաս Չերազի։ Ասիկա լրումն է դառնում է այն բաժակին։ Անկէ յետոյ, մինչեւ իր մահը, Չերազ անգամ մըն ալ ճաշակեց իր ազգային աշխատանքին արդար փառաւորումը, արժանանալով շքեղ յոբելեանի մը (1926)։ Ունինք այդ շրջաններէն քանի մը պրօշիւրներ իրմէ, որոնցմէ մէկը ազգային խնդիրներ կը շօշափէ արեւմտահայ ազգային պատմութեան զանազան կողմերը մանր  բայց յստակ լոյս նետելով խոշոր ու պղտոր երեւոյթներուն ներսը։ Ասոնցմէ մէկ ուրիշը, Կենսագրական Միւսիոններ, — ութը անձնաւորութեանց վրայ, իր շրջանէն — սիրուն գրքոյկ մըն է, անձնական ապրումի անփոխարինելի ջերմութեամբը պաշտպանուած, բոլորովին տարբեր՝ հայ բանաստեղծութիւնները թարգմանելու ատեն անոնց գործին եւ կեանքին շուրջը իր ըրած աշխատանքէն։ Այս վերջին գրքոյկին մէջ, նոյն հեղինակէն հրատարակելի կան հետեւեալ խոստումները. — ա) Առաջին Ուղեւորութիւնս Եւրոպայի մէջ, բ) Կրթական Դասախօսութիւններ, գ) Նոր Ճառեր, դ) Հայաստան եւ Իտալիա, ե) Յետ Մահու Էջեր: Եթէ երբեք մինչեւ իր մահը զանազան պարբերաթերթերու, գլխաւորաբար Ամերիկա լոյս տեսնող Հայաստանի կոչնակ ին մէջ իր կցկտուր յօդուածները յիշենք` այս առիթով տուած կ՚ըլլանք այս մարդուն գրական գործունէութեան ամբողջ հասակը։ Վաթսունէ աւելի տարիներ Մինաս Չերազ գործեց։ Այդ տալիներու ընթացքին երբեմն ալ գրեց։ Ինչ տրտմութիւն՝ որ իմ Համապատկեր ը չկարենայ օգտագործել շքեղ փաստը այս գործունէութեան, ինքը իրեն համար, եւ ըլլայ ստիպուած այդ վաթսուն տարիներէն աննշան քանակ մը միայն ունենալ իրեն նիւթ, այսինքն իր գիրքերուն տարիները։ Ու ինչ առաւելեալ տխրութիւն այս անգամ՝ երբ այդ գիրքերէն ալ հազիւ մէկ՝ երկուքը ուղղակի կերպով պատկանին արեւմտահայ գրականութեան։