Պատմութիւն

Եւ ի նոյն օրն՝ որում լուսացաւ ի խաւարմանէ լուսնոյն, առեալ ընդ իս զոմանս ի վարդապետաց եւ ի միաբանից եւ գնացի ուխտ ի Հարանց նախկին մեծ յանապատն, որ է մայր ամենայն անապատից յարեւելս եւ յարեւմուտս ազգին մերոյ եւ ի մատուռն ուր թաղեալ կան պատուական նշխարք սրբոց վարդապետացն Պօղոսի եւ Սարգսի, Արիստակէսի եւ Բարսեղի աբեղային, զոր պատմէ Առաքել պատմագիրքն ԻԵ (25) գլուխն: Եւ յետ ուխտելոյ եւ նկատելոյ զանապատն եւ զկործանման տեղի բարձրագոյն լեառնն, յորում հատեալ լերինն եւ խաղացեալ գետինն եւ գերեզմանատան ոստելն եւ գնալն նետաձիգ մի տեղի, եւ ապա զկայ առնուլն, նոյնպէս եւ՝ մատուռն, որում թաղեալ կային վերոյ գրեալ սրբոց մարմինքն, որում յետ ուխտիս մերոյ կատարումն, որ եւ զճաշու ժամն ի յանապատն ասացաք, եւ ապա եկինք զառ ի վայր ի մատուռն՝ որ էր փոքրիկ եկեղեցի ուր դամբարանք էին գրեցեալ սրբոցն: Եւ անդ եւս կատարեցաք զերեկոյեան ժամն:

Եւ անտի անցեալ զգետն Որոտան ձիով, որ է ի մէջ մատրան եւ Շէնհէրու կուսանաց անապատին, ելանք ի վեր ի կուսանաց յանապատն: Եւ տեսի զաւեր նորա եւ զամայութիւն, որում բնակէին աւելի քան զՃԾ (150) կուսանսն: Իսկ այժմ միայն ԲԺ (20)-ան ապաշխարողս կային, եւ սոքա եւս շիւարեալք, եւ տարակուսեալք, եւ յուսահատեալք. որ անդանօր ասացաք զխաղաղականն: Եւ զի երեկոյացեալ էր օրն մնացինք անդ զգիշերն:

Որ եւ ի լուսանալն յետ կատարելոյ մեր զժամն առաւոտեան յուսադրեցի զապաշխարողսն եւ զոր ինչ պակասութիւն գոյր եկեղեցւոյն հարկաւոր, թէ վարագոյր եւ թէ վարագուրի երկաթ, եւ թէ գրեանք, եւ ձեռք մի զգեստ, սկի եւ խաչ, այլ եւ կատաղունիսն ի վեր, որում կանգին այր մարդիկք, յորժամ հանդիպին ի յանապատն, էր քակեալ եւ աւերեալ. յորմէ վաղվաղակի ետու գտանել հիւս մի, եւ փայտ եւ տախտակ, եւ տուեալ զգինս հիւթոցն եւ ճարտարին հրամայեցի փութով շինել:

Եւ ելեալ գնացի, եւ անցանելով Հալուձորու գիւղն կրկին իջի ի յանապատն Տաթեւու: Եւ մարտի ԺԸ (18) ելի ի վեր ի վանքն եւ մնացի անդ Է (7) օր մինչ զի սակաւ մի ձիւնն իջաւ եւ անց ետուր ճանապարհի: Այլեւ վասն կուսանաց անապատին, զոր ինչ կարացի ճարել ի գիւղն Տաթեւու ի անօթից եկեղեցւոյ առեալ յղեցի: Եւ վասն ոչ ունելոյ խօրակ հացի սակաւ մի ցորեան ի վանից պատուիրեցի տալ անճարակաց:

Եւ ապա ելեալ ի վանաց անցանելով Տանձաւէր ամայի գիւղ, հասանք ի գիւղն Իրիցվանիկ: Եւ անտի Պարկուշատով եկինք ի գիւղն Գիւլմէշէ՝ որ է մէլիք Շրվէնի գիւղն: Եւ ապա ի յԱմարաթ անուանեալ տեղին:

Որ եւ ի դէմ եկաւ մեզ շահվէքիլի պարոն Յոհանն: Եւ առեալ եկինք ընդ մեզ դժուարին ճանապարհաւ ի Մալեւ գիւղն: Եւ անտի առեալ տարաւ զմեզ պարոն Յոհանն ի գիւղն իւր Կալեր: Եւ յետ Բ (2) աւուր կրկին ընդ նոյն ճանապարհաւ դարձանք ի Մալեւ: Եւ ասացեալ զճաշու ժամն սակաւ մի հանգստացեալ եկինք ի Կառաւ գիւղն:

Եւ ապա եկինք ի Մեղրի, որում կայր փոքրիկ վանք մի պատուական եւ հաճոյական: Եւ մնացի Գ (3) օր սփոփելով եւ զնոսա: Եւ անցեալ ընդ Կարճեւանու գիւղէն եւ հասանք ի յՕրտուար: Եւ եկինք ի Դաշտ մեծ գիւղն ապրիլի Զ (6):

Եւ ապրիլի Է (7) ի տօնի աւետեաց սրբոյ Կուսին հրաւիրեցին զմեզ պատարագ մատուցանել: Որ եւ զիջեալ ի խնդիրս նոցա կատարեցաք զխորհուրդն սուրբ:

Եւ ի միւսում օրն եկին Գողթնեաց իշխանքն՝ առաջնորդօքն իւրեանց, եւ հրաւիրեցին զմեզ ի յԱգուլիս: Եւ առեալ զմեզ փառօք գնացին Ագուլիս: Եւ մնացի անդ մինչ ի սուրբ պասեքն եւ ի Նոր կիրակի, զի յանուն սուրբ Թօմայի առաքելոյն է վանքն՝ հիանալի եւ զարմանալի տեսողաց, եւ զի որդեակն իմ՝ առաջնորդն նոցա՝ Յովհաննէս պարկեշտաբարոյ հեզահոգի եւ հանճարեղ վարդապետն, վաղածանօթ գոլով ինձ, ի սէր նորա եւ վասն ուխտի վանացն՝ որ լինի ի Նոր կիրակէի եւ վասն ժողովրդեան աղաչանաց մնացի անդ այսքան օր: Այլ եւ ի Դ (4) եկեղեցիս, զոր ունին, հրաւիրեցին զիս՝ որ ի կիրակէքն եւ այլ պատշաճաւոր օրերն ետուն ինձ պատարագ մատուցանել եւ օրհնել զնոսա, որպէս եւ եղեւ իսկ:

Որ եւ ի նոյն օրն Կարմիր կիրակի մատուցեալ իմ զսուրբ պատարագն ձեռնադրեցի եպիսկոպոս զաւագերէցն Ագուլեաց զտէր Թումայն՝ միաբան սուրբ Էջմիածնայ:

Եւ ապա Նոր կիրակէի երկուշաբթին չուեցի անտի եւ եկի ի Ցղնայ Միւզկիւնոյ վանքն, եւ անտի ի հին Ջուղայ. եւ Ջուղայու ի Տարաշամպ անցանելով զԵրասխ գետն նաւով եւ անդ, ուր խառնի եւ Տղմուտ գետն ընդ Երասխայ, եւ ելի ի գեղեցկաշէն եւ ի հռչակաւոր հրաշալի վանքն նախավկային Ստեփաննոսի՝ որ էր մայիսի Է (7), եւ մնացի ի վանքն Թ (9) օր:

Եւ ապա չուեցի եւ եկի ի Երինջակու սուրբ Կարապետ, զի եւ ի Մուղան գնալն նախ հանդիպեալ էի: Եւ յետ երկուց աւրուց գնացի ի Գաղ եւ ի Շոռոթ եւ ի վանքն Շոռոթու եւ յանապատն:

Եւ հրաւիրեցայ ի տուն հանգուցեալ պարոն Աղամալին ի յորդւոյ իւրմէ՝ նախածանօթ պարոն Աղէկսանդրէ: Եւ երեկոյն կրկին ելանք ի վանքն Սուրբ Լուսաւորչայ:

Եւ այգն գնացինք ի Փառակայ եւ ի վանքն իջեւանեցանք: Եւ անտի ի Տիւի, գիւղ որում կայր աւեր, եւ վանքն՝ ամայի, եւ կուսանաց անապատն Է (7) միայն ապաշխարող: Որ եւ նոցա այցելութիւն արարեալ՝ վանից եւ անապատին, անցեալ գնացի ի նոյն օրն ի Պուստ մեծ գիւղն, յորում կայր պատուական եկեղեցին:

Եւ յետ ուխտելոյ եկեղեցին ելայ ի վանքն աղաւնանման, ադինասարաս, ի վայելուչ բարձրանիստ տեղի. լի պարտիզօք ջրարբի, եւ բարեբեր հողով, եւ պարզ առողջարար օդով: Զուարճացաւ սիրտ իմ մոռանալով զաշխատութիւնս ճանապարհի: Այլեւ առաջնորդ նոցա Պետրոս վարդապետ՝ այր խոհեմ եւ բարեբարոյ, եւ միաբանքն՝ սիրով եւ հնազանդ. եւ մնացի Բ (2) օր:

Եւ անտի չուեալ եկի ի Ղազանջ մեծ գիւղն, անցանելով զգիւղորայս ոմանս: Եւ մնացի անդ եւս Գ (3) օր եւ, վասն աղաչանաց եւ խնդրոյ նոցունց, մատուցի անդ եւս զսուրբ զպատարագն: Եւ անցանելով ընդ գիւղն եկի Նորաշենիկ եւ անտի՝ կրկին ի սուրբ Կարապետն Երինջակու, եւ անտի՝ ի Նախչուան, մնալով Բ (2) օր:

Եւ ապա իջայ ի Աստապատ օրհնեալ գիւղաքաղաքն եւ ի վանքն Աստապատու գեղեցկաշէն եւ պատուական, զի վանքերն մի քան զմի պայծառ եւ գեղեցիկ յօրինեալ՝ հիանալի տեսողաց:

Աւա¯ղ ժամանակիս նեղութեան եւ նուազութեան ազգիս իմոյ Արամեան: Զի գալարին աղիք իմ ի տեսանելն զաննման վանորայսն եւ զսուրբ ուխտսն՝ վասն ոչ գոլոյ բաւական թէմ եւ վիճակ: Եւ թէպէտ գոն, բայց՝ ամայի եւ անշէն, անմարդաբնակ: Եւ թէ գտանին ոմանք աղքատացեալք, եւ նոքա որք ոչ կարեն օգնել կամ լցուցանել զպէտս եւ զպակեսութիւն վանորէիցն, այլ եւ ինքեանքն եւս կարօտ են դարմանելոյ ի վանորէից:

Այլ եւ ի յԱստապատ՝ յաւուր Մեծահրաշի կիրակէին կատարելով [զ]իմ զսուրբ խորհուրդն, ձեռնադրեցի Գ (3) եպիսկոպոս. Ա (1) Սպահանցի Գեւորգ վարդապետն՝ ըստ խնդրոյ առաջնորդին իւրեանց Աստուածատուր վարդապետին եւ իշխանացն, եւ զմիւսն՝ ի վերա Բարդուղիմէոսի սուրբ Առաքելոյ վանիցն, որ ի յՈրմի՝ ըստ խնդրոյ երկրին եւ վիճակի <յ> այնմիկ, եւ զերրորդն, որ էր Կաֆայեցի Մէլքոն վարդապետն՝ միաբան սուրբ Էջմիածնայ:

Եւ ապա չուեալ Աստապատու հասայ խաղաղութեամբ ի սուրբ Էջմիածին յունիս ամսոյ ԺԲ (12): Յորում եղեւ մեծ ուրախութիւն համայն միաբանից եւ բոլոր Արարատեան երկրի: Մատուցանելով գոհութիւն Աստուծոյ ամենակարողի եւ պահպանողի, նախախնամողի եւ զերծուցանողի ամենայն պատահարաց եւ անկեալ առաջի սուրբ իջման տեղւոյն ի մէջ մեծի եւ ընդհանրական կաթողիկէյին, մեծաւ ողբով, սրտառուչ հառաչանօք նուիրեցի կրկին զանձն իմ Աստուծոյ՝ աղօթիւք սուրբ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի: