Պատմութիւն

Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Տէր Աբրահամ՝ կաթողիկոս ամենայն հայոց եւ պատրիարգ Վաղարշապատու լուսակիր եւ հրեշտակաբնակ, սրօբէապար եւ քրօբէագումար, ընդհանրածաւալ եւ ադինասարաս, գերահռչակ եւ գերապայծառ (յ)երկնահանգէտ մեծի եւ անյաղթ աթոռոյս սուրբ Էջմիածնի, յորմէ զսիրալիրական սէրն եւ զանցուկ կարօտն, զիղձն եւ զհեղձ(ա)մաղձուկ փափագն կուսածնուծդ ողջունիւ եւ Աստուածեան Քրիստոսաէջ սուրբ գահիս շնորհիւ եւ պարգեւօք ընծայեալ նուիրեմ սիրելեացդ իմոց եւ հոգւոյս հատորացն՝ մահտեսի Յարութիւնին, մահտեսի Սեղբոսին, մահտեսի Աստուածատուրին, եւ մահտեսի Պաղտասարին եւ ընդ ձեզ եղելոցն ամենեցուն՝ միշտ խնդալ ի Տէր հաւէտ բերկրանօք ի փառս Աստուծոյ եւ սուրբ եկեղեցւոյս:

Արդ զեկ լիցի սիրելութեան ձերում, ո¯ ցանկալի հոգւոյս, զի առաջին անձս մինչեւ ցհոկտեմբերի եւ նոյեմբերի ամիսն կրկին եւ երեքկին, թվի թէ՝ այլ աւելի, գրեալ ծանուցի համառօտապէս որդ[ւ]ոյս իմոյ Կոստանդնու պատրիարգին: Եւ զի յետին գիրն եւ «Պատմութեանե տետրակն ընդ Արմաշցի Տեր Նիկողայոս քահանային յղեցի եւ Աստուծով հաւատամ, թէ հասեալ իցէ:

Իսկ ի դեկտեմբերի չորսն չուեցի ի սուրբ գահէս եւ եկի մինչ յԱգուլիս: Եւ յետ Գ (3)-Դ (4) աւուր եւ Երեւանայ խանն ընդ իւզպաշոցն իւր, եւ ընդ քէտթխուտայսն եւ աղաներն՝ հայոց եւ տաճկաց, այլ եւ՝ քալանթար եւ մէլիք ընդ նմա: Եւ ի յԱգուլեաց ի միասին ելեալ գնացաք եւ ի յունվարի Գ (3)-ն հազիւ հասաք իբր շիկացեալ դաշտն Մուղանու՝ անդ, ուր խառնի Երասխն ընդ Գիւռ գետոյն՝ մերձ ի Շամախու, որ է աւուր միոյ ճանապարհ:

Զծնունդն եւ զջրօրհնէքն անդ արարաք ի հիւղս եղեգնեայս՝ եզերն Երասխայ՝ առանց եկեղեցւոյ եւ պատարագի, խեղճ եւ ողորմելի, զրկեալք յամենայն հոգեւոր ուրախութեանց:

Իսկ մեծազօր Խանն ի Թիֆլիզու գնացեալ էր ի լեառնակողմն ի վերա լեկզաց եւ յաղթութեամբ եկեալ եհաս յունվարի ԺԱ (11) ի բանակատեղն:

Եւ գնացաք առաջի իւր ի միւսում օրն շնորհաւորելով զգալուստն եւ մատուցաք զընծայս մեր՝ ձիանք եւ ջորիք եւ զոր ինչ առձեռն պատրաստի ունէաք: Եւ յետ սփոփելոյ եւ մխիթարելոյ զմեզ, այսինքն՝ «Բարօվ եկիքե եւ թէ «Քանի օրն եկիքե եւ թէ՝ «Քանի՞ օր է, որ աստ էքե՝ ասելոյն յետ, պատուիրեաց տիվանպէկուն, որ է իւր հաւատարիմն եւ հարազատն, եթէ՝ «Խալիֆայ պապայիս լաւ տեղ տուէք, որ նստիե, եւ ինձ ասել թէ՝ «Մուրախաս ես, Խալիֆայե, իբրու թէ՝ ընդարձակ ես, գնայ ի քո վրանն եւ հանգստացիր, անհոգ լեր ամենայն զբաղմանց։

Եւ ապա սկսան յամենայն կողմանց գալ օր ըստ օրէ. ի խորին Խորասանայ, ի Հերաթու, ի Մազանդարանու, ի Մաշատու եւ ի կողմանց քանանացւոց, ի Պաքու, յԱրտաւիլու, Ատրպատականու, Վրաստանու, եւ Թավրէզու եւ այլոց տեղեաց՝ գումարեալ ժողովեցաց, կուտեցան եւ եկեղեցացան մինչեւ ցՊայրամն իւրեանց:

Եւ սահմանեալ մեծախելք Խանն, որ ամենայն օր կարգաւ ի սէլամ գնալ առաջի իւր երրորդ ժամու: Եւ մերձ ի բնակութիւնն իր սահմանեցին եղեգնեայ հովանոցս երկարագոյն՝ Ժ (10) գիրկ, Ժե (15) գիրկ եւ Ի (20) գիրկ երկայնութիւնն եւ Բ (2) գրկով լայն: Որ իւրաքանչիւր քաղաքէ ի մէկ-մէկ հովանոցս նստէին քաղաքակցօքն հանդերձ: Եւ ամենեքեան վաղ քաչ գնային ի սահման (ադր)եալ տեղն, եւ Գ (3) երորդ ժամուն ելանէր մեծազօր Խանն: Եւ չաւուշք տուայ արարեալ, ապա ընթանային ամենեքեան կարգ կարգ եւ անցանէին առաջի իւր, խոնարհմամբ գլխոյ անմռունչ բարեւ տուեալ անցանէին:

Եւ զի էր նստած տեղն Խանին ամարաթ շինեալ փայտաշէն, եւ տանիսն՝ տախտակամած, իսկ շրջապատն՝ եղեգնեայ, եւ իւր ուհեացն տեղն, եղեգնեայ պարիսպն եւ բնակութիւնքն: Էին եւ վրանք բազումք, նոյնպէս եւ մերս բնակութիւն ի բացեայ բանակէն՝ իբր կէս ժամու հեռի ճանապարհ: Աւելի քան զԵՃ (500) խուղս շինեալ, զի կամէին, եթէ զեկեալ խաներաց զոմանս անդ իջուցանէին: Այլ վասն հեռու գոլոյն ի յոթաղէ Խանին ոչ ետուն թոյլ, այլ ի շրջակայս Խանին ապաստանացուցին:

Եւ Մուղանու դաշտն է լայն եւ արձակ դաշտ մի հիանալի, որ Լ (30) օրն լաւ ձիւոր մի կարէ շրջագայիլ՝ զբոլորն տափարակ:

Որ թէ խնձոր մի դիցէ ոք ի գետնի, կարելի է ի հեռաւոր տեղաց տեսանել: Եւ ամենեւիմբ քար եւ նշմարանք քարի ոչ երեւի ի յայս անհուն դաշտիս: Ի դեկտեմբերի եւ յունվարի իբրեւ զգարնան եղանակի կանաչախիտ եւ խոտաւէտ՝ խոտ գտանէր ի դաշտին: Եւ գառինք ծնեալք էին, եւ բազումք՝ մեծացեալք, որպէս են առ ձեզ՝ ի խտրէլէզին: Բայց ցուրտն եւս սաստիկ եղեւ: Եւ յոյժ վշտացաք ի ցրտոյն: Եւ թէ ոչ էր լեալ Երասխայ եզերաց փայտն, իսպառ խօթացեալ եւ մահացեալ լինէաք:

Եւ արիֆէի օրն հարին մեծ վրան մի եղեգնաեայ պարսպին մէջն՝ կից Խանի ամարաթին: Որ էր հոգացեալ եւ բերեալ ի Ղազպինու: Որոյ էր երկայնութիւնն ՃԺ (110) արշուն, եւ լայնութիւնն՝ Ծ (50) հալէպի եւ բարձրութիւնն՝ ԺԸ (18) հալէպի՝ սագաշէն: Եւ ի միջի ԲԺ (20)-ան սիւնք էին, եւ ի գլուխ սեանցն՝ արծաթեայ կողակ, որպէս միջակ ձմերուկ: Եւ ի գլուխ կողակացն՝ այսմ !(սլաք) նշանով: Եւ ի ի արտաքոյ բոսոր խորագոյն գունով, եւ շրջապատն՝ երկտակ. մինն՝ համակ կտաւ, եւ մի տակն՝ մահաճար ղաֆաս օյմայ, եւ մէջն Կիլանու ղանէվէզ ղումաշ: Որ եւ հրաման ետուր ամենեցուն՝ գնալ եւ թամաշայ առնել: Եւ գնացեալ ի մէջ չատրին զբօսանայաք:

Եւ իւրեանց Պայրամի օրն մէճլիս արարի ի մէջ չատրին մեծամեծացն իւրոց:

Որ եւ էր ի միջի բանակի անդ օսմանցոց Կէնճ-Ալի փաշայն որ էր դեսպան Սարակինացւոց, նա եւս՝ ըռուսաց Էլչին, որ է Մօսկի դեսպանն՝ ի վրանի անդ: Հրաւիրեցին եւ զիս ի միջի իւրեանց: Եւ խոսեցան, զոր ինչ խորհեցան:

Եւ ապա վարդէջուրն բաժանեցին: Եւ ապա՝ քաղցրեղէնք. շարպաթք ոսկեղէն բաժակաւ արբուցին Եւ Բ (2) ոսկեղէն բուռվառ եւ Բ (2) արծաթեաց միշտ ի շրջագայելն ի բուրումն անուշահոտութեան: Եւ գուսանք ազգի-ազգի եւ պարաւորք ի միջի, որք են մանկունք պարկեշտագունք, խաղալով ժամ մի: Եւ ապա ելեալ գնացաք իւրաքանչիւր օթեւանս:

Իսկ ի միւսում օրն գնացաք կրկին ի սէլամ ըստ սովորութեան մերում: Եւ ոչ տարան զմեզ առաջի իւր այլ պատուիրեցին, թէ՝ «Ի դաշտի յատուկ յատուկ քաղաքակցօք նստարուք, զի ունիմք ձեզ բան ինչ պատուիրելոյե: Եւ յետ սակաւուց եկին արք Է (7)՝ մեծամեծք Խանին եւ ձայնեցին <զ>քաղաքացիքն՝ մէն մի քաղաքի եկօղքն կարգաւ, եւ ասացին, եթէ «Հրաման է մեծի Խանին, որ դուք գնացեալ ի միջի ձերում խորհեսջիք եւ գտանջիք զոմն, որ կարիցէ զձեզ եւ զերկիրն ձեր կառավարել, զի ես նքօղեալ եմ եւ ձանցրացեալ, եւ այլ ոչ կարեմ տեւել ի յաշխատութիւնս պատերազմաց: Այլ գնացեալ նստայց ի դղեակն իմ եւ աղօթեցից վասն իմ եւ վասն ձեր: Ահա ձեզ Գ (3) ժամ պայման, խորհեցարուք եւ ի իններորդ ժամու եկեալ պատասխանեցէքե:

Եւ այսպէս արձակեալ գնացաք ի բնակութիւնս մեր: Եւ իններորդ ժամու եւ յայլ առաջ վասն երկիւղի մերում, փութով հասաք ի տեղին եւ կրկին նստաք երախանս երախանս, մինչ եկին այն առաջին Է (7)-ն արքն: Եւ հարցուցին կարգաւ քաղաք քաղաք, թէ՝ «Զո՞վ գտիքե, կամ՝ «Զո՞վ ընտրեցիքե: Իսկ ամենեքեան պատասխանեցին, եթէ՝ «Մեք, քան զԽանն, լաւագոյն, եւ բախտաւոր եւ շնորհաւոր ոչ զոք գտաք եւ ոչ եւս կարեմք գտանել: Եւ թէ նա մեզանէ ձեռն յետ քաշէ, մեք զմեր ձեռն ի յոտից եւ ի ստորոտէ նորին ոչ քարշեմք: Այլ մեզ նա է տէր եւ տիրութիւն պարտի առնել, որովհետեւ զմեզ ի ձեռաց թշնամեաց զերծոյց եւ ազատեաց, եւ զերկիրս սրբեաց ի վնասակարաց եւ զմեզ ընտանեօք մերովք թափեաց ի ձեռաց գերչաց: Անհնարին է, եթէ անց[ա]նեմք ի նմանէ: Այլ թէ կամի զմեզ ի զերկիրս ի բաց ձգել եւ գնալ, կամ զմեզ ի հետ իւր տարցէ ի Խորասան, եւ կամ՝ իսպառ կոտորեսցէ:

Եւ արձակեալ գնացաք ի տեղիս մեր:

Իսկ երկրորդում օրն կրկին գնացաք ի նոյն տեղի խորհրդոյ: Եւ եկին կրկին այն Է (7)-ն արքն: Եւ ըստ [ա]ռաջնոյն օրինակի տարան կարգաւ զքաղաքացիքն յառաջի իւրեանց:

Եւ ասացին, թէ՝«Հրաման է մեծի Խանի. որովհետեւ չի թողիք զիս ի կամս իմ եւ կամեցայք զիս տիրել ձեզ, զայս երիս իրս խնդրեմ ի ձէնջ:

Նախ՝ բառնալ զնզօվքն, զոր տայք Օմարա[յ] եւ Օսմանին: Եւ նզովիւք փակէք եւ արձանագրով հաստատէք, որ ամենեւիմբ զայն նզովքն չի յիշէք եւ այլում ժամանակի չի հաստատէք կրկին:

Զի պատճառ խռովութեան մերոյ երկուց ազգացս՝ օսմանցոց եւ պարսից, այս նզովք կարդալն է: Եւ ոչ է գրեալ ի ղուրանն մեր, եւ ոչ է հրաման մարգարէին մերոյ, եւ ոչ օրէնք ի միջի մերում, այլ՝ ինքնագիւտ ի յարանց յոմանց՝ սօֆտայից լօթոց: Որ ի պատճառէ (ս) յայսմանէ այսքան արեան հեզմունք եղեն, եւ գերութիւնք եւ երկրի աւերութիւնք:

Եւ երկրորդ՝ որ ուխտեցէք եւ արձանագրով հաւատարմացուցէք, որ շահին, կամ որդ[ւ]ոցն՝ եթէ յա[յ]տնեսցին, քամակ չանէք եւ չի պահէք ի միջի ձերում: Եւ թէ գտանիք ի յանցանս յայն, ի սուր մատնեսշիք, եւ ինչքն եւ ընտանիքն ձեր աւարի լիցին:

Եւ երրորդ՝ զի ընդ իս եւ յետ իմոյ անցման ընդ որդ[ւ]ոցս եւ ընդ օճախիս իմոյ միամտութեամբ եւ հնազանդութեամբ վարեսջիք եւ մի ապստամբիջիք:

Եւ թէ ստիցէք ուխտին ձերոյ, մահու արժանի լիջիք:

Եւ երդմամբ եւս պարտիք հաստատելե:

Եւ ամենեքեան խոստացան ի մի բերան եւ յանձն առին կատարել զհրամայեալսն:

Եւ արձակեալ գնացաք ի բնակութիւնս մեր:

Եւ ապա այնուհետեւ գրեցին զդաշնադրութեան գիրն եւ սրբագրեցին կրկին, մինչ որ հաճոյացաւ բանն Մեծազօր Խանին:

Եւ (ը)սկսան կնքել ամենայն եկելոց մեծամեծքն իւրաքանչիւր քաղաքաց. ոմանց՝ Ծ (50), ոմանց՝ Լ (30), ոմանց՝ Ի (20) եւ Ժ (10)-ն, եւ ոմանց՝ աւելի եւ պակաս: Եւ կատարեցին եւ առեալ զպայմանագիրն ամփոփեցին առ ինքեանս:

Եւ ահա կատարեցաւ ամենայն, եւ եղեւ լրումն ամենայնի: Եւ մինչեւ ցտասն օրն ինքնակալելոց է եւ լինելոց է ճուլուսն: Զի վասն սիքքէյին եւ կնքոյն՝ որ չէր պատրաստած ձեռն, մնան եւ սպասեն աւարտման:

Եւ զրոյց գոյ, որ ոչ կամի զի անուանեսցեն զնա «Շահե, այլ «Շահե անունն ամենեւիմբ եբարձ, եւ ոչ ոք կարէ յիշել եւ ասել՝ «Շահե ոչ՝ սորա, եւ ոչ՝ առաջնոյն: Այլ զանուն իւր պատուիրե[ա]լ է ասել՝ «Վալինամէթե:

Եւ ի զարպն դրամին մի կողմն թուրայ (ի) նման ֆնտխ ոսկոյն, եւ ի միջի՝ «Նատրե անուն եւ ի միւս երեսին քաղաքին, ուր կտրի դրամն:

Եւ թուի, թէ այսօր կամ վաղն զելջի փաշայն, որ է Կէնճ-Ալի փաշայն ընդ Ապտուլ-Բաղի խանին պիտիր ուղարկեն այդր՝ մօտ թագաւորին: Որոյ տէր Աստուած զեզրակացութիւն բանիս եւ զվերջն ի բարին յանկ հանցէ: Ամէն:

Եւ ապա սկսաւ խիլայել զեկեալ խաներն՝ սկսեալ ի Խորասանայ խանէն կարգաւ, մինչ յԱտրպատական, եւ ապա՝ Երեւանայ նահանգն:

Որ եւ թէպէտ յառաջ քան զամիս մի յղեալ էր ինձ Բ (2) եմիփորոնս եւ զմի կոնքեռ, որ թվի, թէ ի Վրաստանու ունէին զայն, եւ մի եմիփորոնն էր յոյժ պատուական եւ արժէր Ծ (50) թուման եւ այլ աւելի, եւ զմիւսն զերրորդ մասն նորին, եւ կրկին տեառնընդառաջի օրն, յորժամ կարգն հասաւ Երեւանցւոց, ի ձեռն պաշտօնէից իւրոց առաքեաց եւ ինձ խալաթ: Որ էր. մանտիլ սեւագոյն, բայց՝ պատուական, եւ զարլու եւ ծանր կապայ մի եւ ծանր չերքէզի մի: Որ եւ բերին հասուցին ինձ՝ ի բնակարանն իմ: Եւ այսպէս խիլայեցան բազումք: Որպէս թուի ինձ, աւելի քան զՌ (1000) խալաթ բաժանեցին:

Որում ագանէին խիլայեալքն գոնե Գ (3) օր եւ գնային առաջի իւր ի սէլամն:

Որ եւ խանդաղատեցաւ ի վերա իմ եւ ասաց մեծամեծացն իւրոց, եթէ՝ «Տարակոյս էր ինձ, թէ զարդ կարէ Խալիֆայն ի գլուխն փաթաթել զմանտիլն, զի նա զսեւն իւր ի բաց ոչ դնէե: Եւ յորժամ ետես ի վերա վեղարին փաթաթեալ, յոյժ բերկրեցաւ եւ ասացեր է թէ՝ «Զիարդ վայելուչ երեւի եւ սեւ գոլով պատշաճաւորեցաւ ի գլխոյնե:

Եւ յետ երից աւուրց մուրախաս արար զմեզ եւ զամենեսեան գնալ՝ իւրաքանչիւր տեղիս:

Եւ ցրուեցան ամենքեան սքանչանալով հիյացմամբ մեծաւ:

Զոր Տէր Աստուած զաւարտ բանին ի բարին կատարեսցէ: Ամէն:

Գրեցաւ թվին ՌՃՁԵ (1736) փետրվարի Ի (20) ի ի Մուղան:

Եւ ահա լուսնոյս ԻԴ (24)-ին բարձրանալոց է ի գահն, զի կատարեցաւ կնիքն եւ տիպն դրամին, որոյ զօրինակն եդի ի մէջ գրին, զի մի տարակոյս մնասցէ: Բաւ է:

Սիքքէինն է

Սիքքէ պէրզար քեարթ Նա՛ մի սալթանաթռա տէր Ճիհան, Շահի տին, Նա՛տիրղուլի, Ըսկէնտէրի սահիպղռան:

Մօհրին է

Նիկի՛նի տէվլէ՛թի տին րէֆտէ պութ ազչա, Պէնա՛մի Նատի՛րի Իրան, Ղարար տատ խուտա:

Ֆաթիհլամէ

Փատիշա¯հի մամալիքի Իրա¯ն, զիլլի սիւպհան, Նա՛տիրի տէվրան: Ֆաթիէ: