Պատմութիւն Հայոց

Բայց թագաւորն Գագիկ՝աստանօր իբր զվճիտ իմն միտս զգաստս ստացեալ ինքեանմաքուր խորհրդով, զանգոյսս ՚ի գոյ ածէր եւզմերձակայն իւր կեանս յօգուտ բազմաց դաստիարակէր. վասն զի նկարէր միշտ ՚ի սրտի իւրում ՚ի չարութենէանխզելի մնալ եւ առ նմանութիւն ստացողին մերձ գոլ, եւ ըստ առաքելական բանին. «Եթէ հնար ինչ լիցի՝ ընդամենայն մարդկան զխաղաղութիւն ունելե։ Այսպէս ապասովորակի իմաստութեամբն հաճէր հաւանեցուցանէրզբագձաձեալ դրացիս իւր եւ զմերձաւորս՝ լաւակամհամամիտ համախոհութեամբ ՚ի սէր իւր եւ ՚իհնազանդութիւն կապակցելով եւ բարգաւաճանսհարուստս առ թշնամիսն ցուցանէր սիրելի եղբարբնիւրով Գուրգենաւ, եւ այլ եւս համազգեօք եւ առ ՚իյիւրմէն համապատուելովքն։ Զոմանց ձեռաձիրընծայիւք զմիտս հաճեալ հաւանեալ ըստ համբաւոյխաղաղութեան. իսկ այլոց խժականաց եւ անզգաստիցատեցողացն զբարիս յեղափոխ պատերազմաւ եւ մարտիւամբոխից ՚ի դիմի հարեալ՝ ՚ի հարկէ յոտինկացուցանէր։ Այլ եւ զահ երկիւղի ամիրապետին ոչզանխլանայր, այլ ըստ ակամայ հարկիցն սակի հաճէրհաւանեցուցանէր պարտավճար լեալ բռնադատին. եւ առվշտի վտանգին ուսեալ զհնարաւորութիւն, զի ապրուստանձին եւ զբազմաց օգուտ գտանել մարթասցէ։ Եւ ամսհարուստ մի զայս արարեալ՝ սուրբ հիմունքԵկեղեցուոյ անվրդով մնացեալ կանգնէին. եւշինութիւն եւ խաղաղութիւն եւ նորոգութիւն եւյապահովութիւն աշխարհի բնաբար բերիւր. եւլիութիւն եւ պտղաբերութիւն ՚ի շնորհացն Աստուծոյպարգեւէր, եւ իբրեւ յանքոյթ իմն նաւահանգստի, այսպէս զետեղեալ բնակէին ՚ի կայս հանգստեանիւրեանց, եւ ըստ իմաստնոյն բանի. «Գովեցաւիմաստութիւն յելս ճանապարհաց, եւ առ դրունս հզօրացյաճախեաց զբարբառ իւրե։

Իսկ ապա յայնմ վայրի ոչսակաւ ինչ խուժան շփոթից ՚ի վերայ հեղոյրՀագարացւոյն բռնակալի՝ որ ամիրապետն անուանէր. վասնզի հակառակորդ թշնամիք նորա յայտ եկեալքյԵգիպտական նահանգէն ՚ի կողմանց Արաբացւոց եւյայնմ մարզէ Թուրքաստանի մարտամբոխ հեծելազօրք եւսրիկայք եւ սրավարք ՚ի միասին հորդան տուեալքքինախնդիր լինէին՝ վրէժս ջանային առնուլ ՚իբռնադատէ անտի յաղագս նեղութեանն որ առ ՚ի նմանէննոցա բերիւր։ Եւ ապա շուրջ զթագաւորանիստ քաղաքաւնԲաբիլոնիւ եւ գրեթէ ՚ի բոլոր աշխարհս տէրութեաննորա զեղեալք՝ բազում բախմունս պատերազմացսաստկապէս յարդարէին. եւ հեղմամբ արեանցկոտորելոցն ոռոգանէին զառստորեւն զամենայն եւզբազումս գերի առեալ տանէին, եւ զշէն զապատգաւառաց եւ աւանաց անապատ առնէին։ Իսկ հրամանատարքեւ խորհրդածուք դրանն արքունի զայնպիսի հասեալկալեալ աղէտս տեսեալ՝ զպատճառս վնասուն արկածիցզմիմեամբք արկանել ճեպէին. եւ ապա կոյս մի ընդմիւսոյ կուսին մուրցացի ընդհարեալ, ապա եւ ռամիկխռովչացն եւս ՚ի հանդիսի անցեալ գրգռէին զաղմուկ. եւ ապա այնուհետեւ այր իւրաքանչիւր զսուր յազդերկապեալ՝ բազում ճապաղիս արեան ՚ի միմեանց հեղուին։Եւ յիրաւի թմբրութիւն չարեաց անզգամութեան նոցազողկոյզս դառնութեան լեղւոյ ճմլէր ՚ի հնձանսՍոդոմայ։ Աստ ապա ոմն խորհրդածու դրանն արքունի՝որում անունն Մոնոս յիւրեանց լեզուն ճանաչէր, ՚իմէջ անցեալ խորհուրդ ընդ ամիրապետին դնէր հնարիմացփաստաբանութեամբ, զի զոստիկանն Պարսից, Հայոց եւՎրաց եւ Աղուանից զՅուսուփ, զոր ինքնին իսկ էրկալեալ եւ ածեալ ամիրապետին, հայցէր արձակել ՚իպաշարմանէ բանտին եւ ՚ի կապարանէն եւ ՚ի նոյնառաջին գահ նահապետութեան հաստատել. վասնզի այրհանճարեղ է, ասէ՝ նա եւ այր պատերազմող եւ հոյակապեւ ահարկու լսողացն զնա եւ տեսանողացն. եւ ասէ, թէեւ անցեալ է ընդ կորզան կրթանի խրատու ձերոյ առ՚ի չմեղանչել եւ ՚ի չշեղել դարձեալ ապստամբութիւն. եւ նովաւ դադարին յարձակմունք եւ հէնք թշնամեաց ՚իկուսակալութեան պետութեան իւրոյ։ Եւ այսպէսհամոզեալ զամիրապետն եւ զհրաման ընկալեալ՝այնուհետեւ հանեալ արձակէ եւ առաքէ զնագումարտակաւ զօրու յառաջին գահ կուսակալութեանիւրոյ։ Եւ այսպէս ձեռնընդել Մոնոսն զՅուսուփն իւրառնէր՝ եւ համակամ համախոհ եւ կամարար իւր եւօժանդակ ՚ի թշնամիսն իւր թափել զթոյնս վրիժուցչարութեանն։

Իսկ նա իբրեւ զուռուցիկփքոյ շփոթեալ՝ եւ վարդիչ իմն օդով սրավարեալ՝ եւյորդաչու լեալ ընդ Միջագետս Ասորւոց եւ ընդ այլ եւսբազում օթեւանս անցեալ զանցեալ՝ գայ հասանէվաղվաղակի յաշխարհն Կորդուաց։ Բայց թագաւորնԳագիկ վաղվաղ նախ ուրեմն իրազգած լեալ նորայնգալստեան՝ եւ առհասարակ աշխարհի տէրութեանն իւրոյհորդան տուեալ ՚ի փախուստ՝ ընդ ինքեան առեալ տանէրզգաղթ կարաւանին եւ ամրացուցեալ զնոսա ՚ի ծործորսլերանցն Կոգովտի եւ Ծաղկոտան՝ ՚ի մտի դնէրզմխիթարութիւնն՝ որ առ ՚ի նմանէ բերիւր։ «Զիթէպէտեւ սոսափեալք յեղափոխութեամբք շարժիցիմք՝ասէ, սակայն ժողովուրդ Քրիստոսի ոչ անկցի թերեւս՚ի ձեռս գերչացն եւ ոչ տացին ՚ի կերակուրգազանաբարոյ Իսմայէլական երկաթոյն՝ եւ ոչվարատեսցի կանոնումն Քրիստոնէական օրինացյանկանոն կրօնիցն Հագարու։ե

Եւ այսպէս գաղթ կարաւանին՚ի թիկանց կուսէ կացուցեալ թագաւորն եւ եղբայրնորուն՝ Գուրգէն, ազատագունդ բանակաւն եւհեծելազօր գնդիւն ՚ի զէնս եւ ՚ի զարդս եւ ՚ի տէգսնիզակաց վառեալք՝ միշտ յառաջապահք լինէին՝ իբրանքթիթ իմն ակամբք եւ մեծաւ զգուշութեամբ։ Սոյնպէսեւ մեծ իշխանն Անձեւացեաց Ատոմ հանճարիմաստխոհականութեամբ, վաղընդփոյթ նախահոգակ խորհրդովզաշխարհ տէրութեան իւրոյ ամբառնայր ՚ի գլուխ ամուրլերանց աշխարհին՝ ամրապահեստս առնելով ՚իխորաձորս եւ ՚ի խոխոմ վիհս փոսոց եւ ՚ի ծործորսբլրոց՝ առաջապահս եւ նա՛ գաղթին լինելով իւրայօքնզօրօք բազմի վառելովք։

Բայց ոստիկանն Յուսուփ՝փոքր ինչ աւուրս ղետղ առեալ ՚ի սահմանս Կորղուաց եւչուեալ անտի՝ գայ հասանէ բանակի յաշխարհնԱնձեւացեաց, ոչ թերեւս գրգռեալ ինչ անդ զաղմուկչարութեան, այլ իբրեւ օձի զթոյնս ՚ի բաց եդեալ՝դեսպանս առ իշխանն Ատոմ առաքէր՝ տալ նմա զսակհարկացն արքունի. եւ ըստ սովորական հրահանգացնտուեալ տալ զօժտութիւնս նորա՝ որպէս զի ընկալեալերթայցէ գնասցէ ՚ի բաց՝ անվտանգ եւ անվնասզաշխարհն թողլով։ Իսկ նա ենթադրելով իմաստութեամբզմերձակայ զրպարտութեանն բռնութիւն առ ՚ի յօգուտբազմաց դնել՝ ոչ եւս խնայէր գանձս եւ կարասիս եւվաղվաղակի հատուցանէր նմա ըստ ձեռին բաւականիզմնասս հարկին կրկին յաւելուածով։ Այլեւ ընծայսձեռաձիրս առատապէս պարգեւէր՝ եւ մնացելոցն հարկացըստ ծանունս խնդրողին պատանդս յազատատոհմէ տուեալլինէր, զոր առեալ ընկալեալ՝ չուէ գնայ ընդ կողմնլերինն Ականեաց ՚ի գաւառն Աղբակոյ։ Եւ տեսանէ անդզաշխարհն ամենայն առհասարակ թափուր եւ ունայն ՚իբնակչաց մնացեալ. այլ եւ տեղեկացեալ եւս ստուգագէտիմացուածիւ, թէ ոչ կարէ ժամանել հասանելչարիմացութեան խորհրդոյն՝ զոր յօդեալ եդեալ է ՚իմտի իւրում վասն թագաւորին Գագկայ, եւ այնուհետեւապա իբրեւ Հնդիկ իմն զսեւութիւն թխութեանն յանձնէն՚ի բաց մերկացեալ՝ յընտանի սպիտակութիւն սրտիզկամս իւր փոխաբերէր, եւ դեսպանս առ թագաւորնառաքէր մօտալուտ եւ դիւրագորով հաշտութեան. սակայն ըստ ընչաքաղցն լինելոյ եւ օգտածարաւ ՚իբանի անդ զբազում ամաց զհարկս արքունականս՝ այլ եւզօժտութիւնս եւս ընծայից առանձին հայցէր տալ նմա, յուշ եւս նմա արարեալ միանգամայն իսկ զերախտիսթագակապութեանն եւ ձեռներէցն զնա առնել առ ՚իտիրելոյ նմա զբոլոր Հայաստանեայս։ Իսկ թագաւորնծանուցեալ զայտումն խորհրդոյն Յուսփայ, եթէ ոչ գոյնմա կար հակամէտ լինել ՚ի վատթարն եւ կամ ուղղելինչ զնպատակ չարիմաց խորհրդեանն, սակայնքաջավայելուչ իմաստիւ անխզելի զմիտս իւր ՚իչարութենէն պահնակեալ պատրաստէր. եւ վարանականօքոմամբք ընտրելի առնէր զերկրորդն՝ տալ կրկին կամերեքկին զսակ հարկին եւ զամենայն բեկարս արքունիեւ ոչ հարկանիլ ընդ միմեանս սրակոխ կոտորածիւ ՚իպատճառս քինախնդրութեան վրիժուց. ե զի պտուղպատերազմաց մահ է՝ ասէ, եւ մահու հրաւիրանք յատակսդժոխոց հայիե։ Եւ այնուհետեւ անխնայ զիւրնստացուածս առաջի արկանէր, եւ առհասարակյամենեցունց ՚ի մերձաւորաց եւ յազատաց եւ յռամկացեւ յանռամկաց ժողովեալ արծաթ եւ ոսկի եւ կարասիսբազումս եւ ձիս եւ ջորիս՝ տայր տանել նմա առատձեռաձրիւք. զոր առեալ ընկալեալ մեծաւշնորհակալութեամբ՝ վաղվաղակի չուէ յուղի անկեալգնայ զկողմամբք Հերայ եւ Զարեւանդ գաւառի ՚ինահանգս Ռստկաց։ Եւ վասնզի ինքն ՚ի մեծ քաղաքն դէմեդեալ էր երթալ յՌա, որ ՚ի Պարս անդ է՝ առաքէ զոմնՆսր անուն ոստիկան ՚ի Հայս, որ Սբուկն ՚ի բազմացյորջորջէր. եւ ինքն կայ մնայ անդէն՝ մինչեւոստիկանս եւ պետս եւ գործակալս յարդարեալկացուցանէ ՚ի կողմանս Աղուանից եւ Ատրպատականի։

Ի սմին իսկ յայսմ ամի ազգքնապստամբքն այնոքիկ, զորմէ կանխեցաք յառաջագոյն եւասացաք, օր վրիժուց հատուցման գտեալ եւ կալեալզկիրճս ուղեգնացաց անապատին Հագարու, զոր ՚ինոցանէ տուն Աբրահամու ստաբանի, առհասարակ ՚ի սուրսուսերի զնոսա մաշէին՝ որ աւելի ասեն լեալ քանզերեսուն հազար ոգիս զկոտորելոցն, եւ զկանայսամիրապետին եւ զայլս եւս պատուաւորսն, որսնավաստակ տքնութեամբ ուղեւորէին զանվարձպողոտայն՝ զնոսա գերի առեալ տանէին. եւ զբազումկապուտս կարասեաց եւ զգանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյյաւարի առեալ՝ գնային իւրաքանչիւր յաշխարհիւրեանց։ Իսկ փոքր ինչ յառաջ քան զպատմելսզայսոսիկ՝ մի ՚ի պատուաւոր ծառայիցն Յուսփայ՝Սբուկն անուն, այն որ զկնի արկանելոյն ՚ի բանտզՅուսուփն զոստիկանութիւն քաղաքավարութեան նորակալեալ ճոխացուցանէր՝ նա սատակեալ մեռանէրյԱրտաւել քաղաքի. ուր եւ ժամանակ իսկ լինէր՝Յուսուփն առնոյր զընդարձակ թանգարանսն գանձուց եւկարասեաց նորա ՚ի լիութիւն ընչաքաղցութեաննիւրոյ։