Պատմութիւն Հայոց

Իսկ իբրեւ ընթերցեալ եղեւայս թուղթ առաջի Կայսեր եւ ՚ի միտ էառ տակաւին, որդեռեւս շուրջ զմեօք էին զեղեալ հարաւային չարարկածք եւ զդղրդումն եւ զկործանումն մեր եւդարձեալ զելս կենաց բարեացապարտ եւ երջանիկարքային Սմբատայ, զոր մարտիրոսական հանդիսիվիճակացն համարէին լինել վերընկալուչ՝ ապավաղվաղակի առաքէ ՚ի խնդիր ինձ եւ թագաւորելոյնԱշոտոյ արքայորդւոյն զոմն Թէոդորոս Վասլիկոսբազմահարկի պատուասիրութեամբ եւ ընտանեբար սիրոյհարազատութեամբ՝ ընդ ուշի եւս կապեալ զսէրկատարման հօր իւրոյ Բասլի, որ ընդ հօր նորա Սմբատայէր. եւ փութացուցեալ երթալ ՚ի միասին տեսանել եւտնօրինել զհասարակացն օգուտս։ Եւ վասնզիարքայորդի Աշոտ էր յամուրս տէրութեան իւրոյ դարեալդադարեալ. իսկ ես ՚ի Տարօն գաւառի զետեղէի՝ վասնայնորիկ նախ առ իս չուեաց եկն Վասիլիկոսն։ Իսկ իմապա զհրաւիրումն երթալոյ նմա յանձն առեալ՝ առարքայորդին Աշոտ յինէն յուղարկեցաւ։ Որոյ երթեալեւ զկայսերական հրամանն առաջի ընծայեալ՝յօժարական կամօք կազդուրեալ Աշոտոյ, չուէ գնայվաղվաղակի զճանապարհայն։ Եւ բազումհիւրամեծասիրութիւնս եւ արքայական պատիւսյիջաւանս այնր պողոտայի գտեալ՝ երթայ ապա ՚իհանդիպումն մեծի Կայսերն։ Եւ անդ առ ՚ի նմանէնմեծավայելուչ գահիւ պատիւ առեալ քան զամենայնգահերէցս՝ ընկալեալ զփառաց փարթամութիւն՝ ոչիբրեւ զայլս ոմանս պատուաւորս, այլ իբրեւզթագաւորազուն բողբոջ՝ գրեթէ ընդ իւրով իսկ Կայսրզնա հարթայարմար ցուցանէր եւ թագաւորականհրահանգաց հանդիսիւ ճոխացուցանէր։ Ապա միանգամայնիսկ եւ ուստր զնա մարտիրոսի եւ որդի սիրելի Կայսրիւր անուանէր. եւ զարդարէր զնա ծիրանազգեաց փառօքեւ երեւելի ոսկեհուռն հանդերձիւք եւ ոսկետտունվառիւք եւ կամար ականակապ ընդ մէջ ածէր ոչ միանգամկամ երկիցս՝ այլ բազում անգամ նոքա զայս արարեալ, եւ երիվարս սրավարս եւ ահիպարանոցս գեղեցիկ զինուքեւ զարդուք առաջի կացուցանէին, եւ այլ եւս բազումըմպակս եւ սպաս եւ բազում կազմուածս ոսկեղէն եւարծաթեղէն նմա պատրաստէին։ Այլ եւ իւրոցն եւսնախարարաց զկնի տարելոցն ոչ սակաւ պատիւպերճութեան տային, եւ բազում հռոգս եւ առատաձեռնռոձիկս նոցա յարդարեալ կազմէին՝ մինչեւ ՚ի դարձնորա այսրէն։

Իսկ իմ չուեալ գնացի ՚իգաւառն Դերճան. եւ ամսօրեայ աւուրս ինչ ՚ի նմազետեղեալ՝ թէպէտեւ ստէպ ստէպ հրաւիրակն կոչէրսիրալիր կամօք երթալ ՚ի պալատն առ Կայսր, սակայն եսոչ կամեցայ, զմտաւ ածեալ թէ գուցէ գտցի ոք եւ ընդակամբ հայեսցի զանդ երթալն իմ ՚ի Քաղկեդոնիտսնյարակցել ինձ համարեալ։ Եւ ապա այսպէս ոչ կամեցայգնալ ՚ի գայթակղութիւն մտաց տկարաց։ Ապա ըստըղձակերտ իմոյս կամաց չոգայ յայրն սուրբ, յորումեւ նախ իսկ սուրբ կինն Մանի եւ ապա զկնի երիցսերանեալ Լուսաւորիչն մեր է ՚ի նմա բնակեալ։ Ուր եւտկար մարմնովն զանմարմնոցն բերեալ յինքեան զվարս՝յաղթեցին բռնութեան կարեաց եւ անդր քան զհրամաննզհանդէս առաքինութեանն լցին սրբափայլ կրօնիւքկենսականօք. եւ անհամեմատ երանութեանցնարժանացեալք՝ փառաց պարծանօք պսակեցան ՚իՔրիստոսէ։ Տեսի եւ անդ փոքր ինչ փորուած այրի ՚իծործորս քարանձաւի միոյ դժուարամուտ դրամբք եւանհամբոյր առ ՚ի բնակել սակս քարաժեռխոշորութեանն. յորում եւ տէրունեան սեղան ՚ի նմականգնեալ միշտ Քրիստոսի բնակելոցն ՚ի նմանուիրականաց պատարագաց։ Զկնի ապա ահիւ սրտի չոգայկացի ընդ քարաժեռ վիմին. յորում եւլուսաւորութեանս մերոյ Առիթն երկօրեայ ՚ի նմաառկացեալ սպասէր կատարման սրբոյն Մանեայ. եւ անդամենազօր տէրութեանն Քրիստոսի երկրպագեալ՝ չոգայ՚ի բարեհամ աղբերիկն, յորմէ զովացեալ սուրբքնլինէին ՚ի տապոյ քրտնահար երկոցն եւ հոգեւորմշակութեանցն. որ եւ երաստոյ վիմօք պարփակեալշուրջանակի եւ դրամբք պատուեալ։ Եւ յորոյ տեղւոյմատռուակեալն իսկ էր յարբուցումն իւր սուրբ եւանբիծ ձեռն Գրիգորի՝ ՚ի նմին տեղւոյ եւ եսթշուառականս ափոց կամօք իմովք արժանի գտայ ճաշակելջուր յաղբերէ փրկութեան Նորոգողին զմեզ, զորոյ եւզաթոռն իսկ ընկալայ՝ երանի՛ թէ եւ զօրինակն։ Առիհող օրհնութեան եւ ՚ի փլուզեալ դարակէն, յորումպատուական զանձն հոգեւոր ՚ի հովուաց էր ծածկեալ. յորոյ վերայ շինեալ էր եկեղեցի նախ քան զայս իմովհրամանաւ ՚ի մահարձանաց ինչ կրով ձուլածոյ։ Տեսիանդ ՚ի ծործորս եւ յամուրս քարանձաւաց բնակեալ արսկուսակրօնս խարազանազգեացս գետնախշտիս բոկագնացխոշորաճաշակս մշտամռունչ յաղօթս եւ յաղերսալիպաղատանս՝ աշակերտք արդար վաստակոց եւ ծնունդքառաքինութեան։ Եւ սոքա ոչ թերեւս միախուռն ՚իմիասին բնակեալք, այլ ցանեւցիր առ ստորոտով լերիննկալեալ կայանս. որք եւ բազմաշխատ քրտամբք երկոցիւրաքանչիւրոք զհարկաւոր պէտս մարմնոցն վճարէին։Եւ իմ ապա այսպէս ՚ի նոցանէն օրհնեալ՝ չոգայ ՚իգիւղն Թորդան՝ ՚ի տեղի զբօսանաց պարտիզկանն սրբոյնԳրիգորի, յորում գանձք իմաստութեան եւանմահութեան ծածկեալ կան, այսինքն՝ կենդանիոսկերք սրբոցն, որք անցին ընդ կարգս աշխարհիսամենայն ճշմարտութեամբ եւ յանմատոյց լուսոյնփայլեցին իբրեւ զարեգակն, եւ հրով Հոգւոյն վառեալքջահազարդեցան ղամբարափայլ անշէջ լուսով ՚ի փառսԱստուծոյ։ Եւ անդ երեկօթս արարեալ եւերկրպագութիւն տէրունեան հատուցեալ՝ հատի նշխար՚ի ծառոյ անտի հացւոյ, զոր սրբոյ Լուսաւորիչն էրտնկեալ իւրովք ձեռօքն։ Եւ ապա ընդ կրունկն անդրէն՚ի լեռանակողմն ՚ի մենաստանսն դարձեալ եւ ամիսսիբրեւ ինն ընդ նոսին աղօթակցեալ՝ հրապուրեցայ ՚իշողոմարար շոգմոգեալ բանից մերոց թագաւորացն, եւդաւաճանեալ ՚ի խոստմանց նոցա բարեաց որ ըստԱստուծոյ՝ դարձայ յերկիրս Հայոց։ Ոչ ինձ ապա ըստխոստմանն հատուցումն ինչ ՚ի նոցանէն տեսեալ. այլնանրացեալ խորհրդովք եւ խաւարազգած մտօքխոտորեցան զկնի ապիրատութեան եւ դղրդեալսասանեցաւ ողորմելի աշխարհս մեր ՚ի մերոց աստի։ Եւես կրկին կարօտէի տարաբնակ լինել ՚ի բնակութենէաստի, եւ առ նոյն սուրբ այրի բնակիլ, թէ մահ տեղիտայ կատարել. այլ այս երբ Տէր կամեսցի։

Բայց մինչդեռ քարբնդառնաշունչ ՚ի Դվին քաղաքի որջացեալ կայր եւհամակէր միշտ ՚ի չար խորհուրդս խածանել չար թունօքիւրովք զթագաւորն Գագիկ, կամ թէ համագունդ իսկզամենայն նախարարսն ընդ նմա, եւ արկանել սպառսպուռյեղծումն եւ յապականութիւն. այլ նա յուսացեալ ՚իՏէր ոչ սակաւ ինչ ձայն ամբոխի աղխատրոյզս շփոթից ՚իվերայ նորա ածեալ բրդեալ հեղոյր կուսակալաց եւգործակալաց նոցա եւ զօրաց եւ զօրապետաց ըստ այնմմարզէ Հերայ եւ Զարեւանդայ, եւ Մարանդայ եւՆախջաւանայ. եւ գրեթէ ՚ի բազում աւուրսասպատակաւորաց նորա եւ զօրաց եւ զօրապետաց ընդդէմզինեալ մարտիւ քաջութեան՝ արեան ճապաղիս հեղոյր։Իսկ ապա զայն ամենայն ուժ պնդութեան տեսեալ չարոստիկանին, որ իբրեւ զանարգ ոչ եւ զարհամարհեալմիշտ առ ՚ի նմանէն առ ոտն հարեալ լինէր՝ խանդացեալընդ իրսն եւ զայրացեալ մրմռեալ յոյժ, անցեալդիմեալ երթեալ դիզէր առ ինքն զանթիւ զօրացկարաւանս. գնայր գայր հասանէր զկողմամբքՄարգաստանի եւ Տոսբ գաւառի՝ մեծամեծս փքայր ջնջելջարդել ջաղխել հարկանել խորտակել բազկել եւ ՚իմիջոյ ՚ի բաց կորուսանել եւ ՚ի սուր սուսերի մաշելմիանգամայն իսկ զտոհմ եւ զզարմ եւ զզաւակ։ Իսկիբրեւ զայն ամբոխ բազմութեան Տաճկաստան զօրացնտեսին տարմաբար եկեալ հասեալ ՚ի վերայ, եւ զմտաւածեալ զիւրայոց եւս ոմանց թուլասրտից ձեռս լքեալսառ ՚ի պատերազմել, եւ եթէ ոչ ուղիղ գան ՚ի հարթհաւասարութիւն. այնուհետեւ առաջի ածեալ զոչկարողելն կատարել եւ կալ ընդդէմ նոցա պատերազմաւ՝ապա չուեալ գնացեալ առ գաղթն՝ եւ եւս զնոսազգուշաբար իմն ամրապահեստ առնէին. եւ ինքեանքառհասարակ զմի զինուորութիւն զինուորեալ եւվառեալ ՚ի զէնս եւ ՚ի զարդս ելանէին ՚ի ստորոտամուր լերանց եւ խորաձորս եւ յամուրս քարանձաւաց, եւ այսր անդր սրավառեալ սեթեւեթեալ սլացեալերթային գային ընդ հետամտելոյ թշնամեացն զկնինոցա։ Իսկ ՚ի տարուբեր երթեւեկութեանց նոցակոհակաց ՚ի կոհակս առ ՚ի յարշաւասոյրշլացութեանցն՝ որ ըստ Սողոմոնին «Իբրեւ զուլսայծեմանց վազս առեալ ընթանային ՚ի վերայ լերանցԲեթելայե՝ ոչ կարէին զկնի նոցա բերիլ գրոհքթշնամեացն, եւ ոչ զկամս անձանց զինչպիտութեանիւրեանց կատարել։ Եւ գրեթէ իբր յափշտակութեամբ իմնյիմարեալք խելացնոր կարծօեք իբրեւ ամիսս երկուս՝ապա անցեալ թողեալ ՚ի բաց գնացեալ երթայինզհարաւային կողմամբքն Ռոստկայ գաւառին ՚ի Հեր եւ՚ի Սաղամաս, եւ անտի ՚ի քաղաք Ատրպատականի ՚իտեսչութենէն Աստուծոյ։ Բայց սպարապետին Աշոտոյանդուլ եւ անդադար մշտնջենաւոր միամտութիւնծառայութեանն ոչ յիշեցան չար բռնադատին Յուսփայ եւոչ վստահացուցին զանսաղապ սիրտ նորա, զի միշտ ՚իխորհրդոց չարաց արբանեկէր։ Եւ իբրեւ հանդերձեցաւնա ելանել զկողմամբք Վասպուրականի՝ ապա զմեծ եւզբարեպաշտ տիկինն՝ զմայր սպարապետին, եւ զերկուսեւս զքորս նորա ընդ կողմն Նախջաւանայ յուղարկէր ՚իՊարսս Ատրպատականի, ՚ի դիպահւոջ զնոսա կացուցեալըստ պայմանի պատանդաց։ Զկնի սուղ ինչ աւուրց ապա եւզինքն իսկ զսպարապետն Աշոտ ՚ի դուռն կոչէր ստիպովսաստիկ. որոյ եւ վաղվաղակի իսկ չուեալ գնացեալ առահի ընտանեկացն՝ պատուասիրաբար զնա ընդունէր եւառատաձեռն ռոճիկս նմա կարգէր եւ պարգեւս եւ պատիւսնմա յարդարէր։ Բայց թագաւորն Գագիկ եւ համազունքիւր եւ նախարարք իբրեւ տեսին զզրահեղեղ ուղխսչարին չորացեալ ցամաքեալ եւ անցեալ գնացեալ՝առհասարակ փառաւոր առնէին զնախախնամօղն Աստուած. եւ ապա դառնային յիւրաքանչիւր գաւառս ՚ի քաղաքս եւ՚ի գերդաստանս եւ ՚ի գիւղս եւ ՚ի տունս՝ ոչինչվնասեալ ՚ի հինէ չար ոսոխին, բայց ՚ի սակաւուց ինչ՝որք պարաւանդեալք ՚ի թշնամւոյն ոչ կարացին ժամանելանկանել յամրացեալ գաղթն։ Նաեւ մեծիմաստ եւբարեխորհուրդ եւ արդարակորով իշխանն Անձեւացեաց՝Ատոմ, ոչ սակաւ զօրութեամբ մատուցանէր թիկունսօգնականութեան թագաւորին Գագկայ. եւ ինքն ըստիմաստայեղձ խորագիտութեանն՝ մանաւանդ թէաստուածային իսկ այցելականութեամբ ՚ի բաց տարեալմղեալ վարատէր յաշխարհէ եւ ՚ի տանէ հօր իւրոյզբոլոր ուղխս չարութեան չարալլուկ չար հինիցնառանց բանի պատերազմաց. եւ յամենայն ՚ի հրացայտչարութենէ հրաբորբոքն Յուսփայ ամրապահեստ լինէր՚ի հովանի թեւոցն Աստուծոյ։ Այլեւ իշխանն Մոկաց՝Գրիգոր, եղբարբ իւրով Գուրգենաւ բազումս յարդարէրընծայէր զսակ հարկի ծառայութեան առաջի Գագկայ ՚իհալածանս անդ. եւ ինքն խորափիտ եւ դժուարաժայռ եւամուր աշխարհաւն իւրով փրծանէր ողջ ամբողջ ՚իգերչացն նեղչաց։