Պատմութիւն Հայոց

Ըստ հարուածոցս դաժանութեանցեւ տարերքս եւս յեղափոխեցին ՚ի մեզ զդառնառարկութիւն չարի. վասնզի բարեխառն օդքհիւսիսայինք ՚ի դառնաշունչ հողմ հարաւայինշրջեցան. եւ քաղցր եւ հեշտալի գարուն ՚ի ձմերայինսգաւորութիւնս յեղանակեցաւ։ Յայնժամ երկրագործքմեր բազմայորդորք էին ՚ի վաստակս ձեռաց իւրեանց, իսկ այժմ լքեալք եւ ընդարմացեալք շտեալք. յայնժամշտեմարանք զեղեալք, իսկ այժմ դատարկացեալք եւամաչեցեալք. անդ հօտք արօտականք ծաղկաւէտքխայտացեալ, աստ խամրեալ եւ յոյժ պակասեալ. յայնժամդաշտք պարարտութեամբ լցեալ, իսկ այժմ տխրութեամբ. անդ եւ հովիտք բազմացուցեալ ցորեան, աստ կարկտիւեւ չար ուղխիւք հեղեղեալ. յայնժամ անձրեւքքաղցունք եւ շահեկանք, իսկ այժմ անպիտանք եւ ջաղբքեւ թորթորեալք յապականել զհունձս եւ զկալս, թէ եւգտանի ուրեք պտղեղութիւն. անդ լերինք զցնծութիւնզգեցեալ, իսկ արդ անզարդացեալ առ ՚ի չգոյէարօտականաց։ Տասն լուծք եզանց գործեցաք, եւ սափորմի մեզ տուաւ. սերմանեցաք եւ ոչ հնձեցաք. տնկեցաքեւ ոչ կթեցաք։ Թզենի ոչ ետ զպտուղ իւր. որթ եւձիթենի ոչ ետուն զզօրութիւնս իւրեանց. թէշտեմարանեցաք ինչ, եւ զայն եւս այլոց թողաք։ Եւայսպէս անդրադարձեալ եղեւ մեզ տէրունեան բանն, զիմեք վաստակեցաք, եւ այլք ՚ի վաստակս մեր մտին։ Եւայսպէս ապա յամենայն յուսոյ բարւոյ զրկեալք՝ծածկեցին զմեզ անարգանք մեր։

Եւ այսպէս ՚ի յիշատակութենէթշնամեաց եւ յանարդիւն անպտղութեանց՝ ապա եւ սովնեւս ՚ի վերայ սաստկացեալ զօրանայր ուժգնապէս։ Վասնզի հուրն կայծակնացայտ որ տեղեացն ՚ի մեզ, եւ սուրնանողորմ պատերազմացն որ միշտ ՚ի մեզ բղխէր զհոտմահու՝ մինչեւ յեօթն ամ ձգեալ ընդերկարեցաւ. եւվասն այսորիկ մնացեալքս պանդխտեցաք ՚ի վրանսԿեդարու, եւ թափրացաք եւ ունայնացաք ՚ի ստացուածոցեւ ՚ի բոլոր պարենի ռոճկաց եւ ՚ի չգոյէ կերակրոց։Ապա այնուհետեւ սկիզբն առնոյր սովն կորստական եւապականէին առհասարակ Այրարատեան աշխարհիս ծնունդք՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս եւ յագարակս՝ իբրեւզդիակունս գունատեալս եւ լքեալս դանդաչէին։ Եւայլք ՚ի փարթամաց առ սակաւ սակաւ զիւրեանցստացուածս վատնեալք ընդ աւուրն պարենի՝ ՚ի վերջինտնանկութիւն հասանէին եւ յաւէտ յաղքատութիւն եւ ՚իկարօտութիւն։ Եւ կէսք ՚ի խոտաբուտ կեանս ՚ի հարկէսովոյն բերեալք՝ զմոլեխինդն եւ կամ զայլս ոմանսվնասակար բանջարս ըստ դիպաց իմն ճարակեալ՝յապականութիւն մահու հասանէին. զի վտանգ սովոյնհասարակ շարժէր ՚ի կարօտութիւն զամենայն ինչ ՚իկերակուր նոցա բերել։ Իսկ ոմանք զսիրելի որդեակսիւրեանց ընդ սակաւիկ ինչ ռոճկաց թշնամեացնվաճառեալ ՚ի տագնապէ վտանգին՝ ոչ յիշեցան նոցաաղէկոտոր խնամք ծնողականաց։ Եւ կանայք պատուականք՚ի հարկէ կարօտութեանն զքօղումն ՚ի գլխոցմերկացեալ եւ զհանդերձս յանդամոց՝ առանց ամօթոյ ՚իհրապարակս ելեալ, առ տագնապին մուրացիկ շրջէին։ Եւոմանք ծիւրեալք եւ ծնգեալք եւ ցամաքեալք ՚իտարակուսանս սովոյն իբրեւ զմեռեալ պատկերսդանդաչէին, եւ թօթափեալք այսր անդր սակս նքողմաննեւ ընդ միմեանս հարեալք՝ կործանէին զիրեարս։ Եւայլք իբրեւ զդիակունս բազմակոյտս ՚ի հրապարակսանկեալք եւ լքուցեալք՝ մինչ շունչ նոցա մերձ էրյելանել, աղաչէին զանցաւորս ոմանս, զիկարկառեսցեն նոցա նշխար ինչ կոտորոյ հացի, եւայնպէս զրաւէին ՚ի կենացս։ Իսկ եթէ ՚ի մեծատանց ոքտալով ինչ տային նոցա ողորմութիւն՝ յետոյ յանողորմբարս խստութեան ընդ մուրացիկսն դառնային, զիխղճէին եթէ գուցէ լինիցին եւ նոքա իբրեւ զնոսա։Բարձեալ էր ապա յամենեցունց ՚ի նոցանէ սեղանուղղել. զի ոմանք առ սաստիկ կարօտութեաննզցորեանն՝ իբրեւ չէր աղացեալ կամ թրեալ՝ ուտէին. եւ այլք ՚ի կրակարանաց զագահումն յափշտակեալուտէին։ Չարչարանաց էր կերակուրն՝ զոր թէ գտանէիներբէք, եւ արտասուաց արժանի՝ տարժանական եւողորմելի ճաշակքն։ Դողումն եւ սոսկումն եւսարսափումն աստանօր զիս պատեալ պաշարէ ՚ի բանէս, որ առաջի կայ ասել. զի մարդք հաւատարիմք ստուգեցինմեզ զբանս ճշմարիտ, եթէ մարք ոմանք զսովամահորդւոց իւրեանց մարմինս ՚ի կերակուր իւրեանցպատրաստէին. եւ այլք զընկերակիցս իւրեանցգաղտակծութեամբ իմն իբրեւ զոչխար ՚ի սպանդ վարեալ՝կերակուրս իւրեանց պատրաստէին։

Եւ այս անդր եւս քանզվրէժխնդրութիւն Երուսաղէմի արժանի անհնարինողբոց գործս ինչ տեսեալ լինի. վասնզի ձեռք կանանցողորմածաց եփեցին զմանկունս իւրեանց եւ եղեւ նոցա՚ի կերակուր։ Եւ որ ՚ի գիրկս գրկեալք եւ գգուեալքէին՝ գիրկս արկեալ աղբեւաց՝ թարթափեալք թաւալէինեւ ուտէին իբրեւ զկերակուր։ Կցեցան լեզուք դիացիկմանկանց ՚ի քիմս իւրեանց ՚ի ծարաւս իւրեանց, զի ոչգոյր նոցա դիեցումն ՚ի մարց։ Տղայք չորաբեկ հացիկխնդրէին՝ եւ արտասուք ընդ ծնօտս նոցա թորէին, եւ ոչոք էր որ տայր նոցա. եւ այնպէս ապա պակասեալ թափեալհանեալ զոգիսն ՚ի ծոցս մարցն իւրեանց՝ ընկեցեալցրեալ ցնդեալ կային առհասարակ ծնեալքն եւ ծնողքն՚ի մէջ քաղաքաց։ Այսպէս մատնեցան ահա որդիքժողովրդեան մերոյ յապականութիւն ՚իյանօրէնութեանց մերոց եւ ճռաքաղ եղեան ՚ի վայրկեանժամանակի։ Բայց առաւել քան զայսոսիկ խռովչացնվտանկ խոշտանգանաց զնոսա կորուսանէր. զիըմբռնեալք ՚ի ձեռաց նոցա ՚ի հարուածս անհնարինչարչարանաց տանջեալ լինէին, զի թէ գուցէ գտցի ինչառ նոսա կերակուր, եթէ գտանէր երբէք ուրեք՝կրկնապատիկ ազգի ազգի տանջանս հնարիմացս ՚ի վերայնոցա ածէին։ Ոմանց գաւազանս ընդ ներքին համոնվարէին, եւ այլոց փայտս սրեալ յերաստանսն ցցէին. եւ կիսոց զաճիւն հնոցի հրախառն ՚ի ծոցս եւ ՚իգլուխս վայթէին. ոմանց զներքին անդամսն եւ զծածուկարութիւնսն կապեալ սամետէիւք՝ եւ նովիմբզբարձաւանդակաց կախէին մինչ ՚ի խզել խլել իսկ ՚իբաց համոյն, յորմէ եւ սակաւք ՚ի բազմաց թէ ապրէին. եւ զայս ո՛չ միայն ՚ի թշնամիսն՝ այլ եւ ՚ի մարդսմերձաւորս եւ յընկերակիցս եւ ՚ի ծանօթս էրտեսանել։ Եւ այսպիսի խոր խռովութիւն պատէրզքաղաքօք, եւ գիշեր լի մահուամբ զգիւղիւք եւզգերդաստանօք։ Եւ մարմինք մերկք ընկեցեալ կային ՚իփողոցս եւ ՚ի հրապարակս եւ տեսիլ սարսափելիանարգութեան տային տեսողացն՝ որպէս զի ո՛չ եւս ոքկարէր տալ զնոսա գերեզմանաց։ Եւ այսպէս ապա շանց եւշաղղակեր գազանաց եւ թռչնոց երկնից լինէինկերակուր. եւ յայնմանէ սովորութիւն կալեալգիշամուխ գազանացն՝ յորդեցին զօրացան բազմացանաշխարհակեր գայլք, եւ այնուհետեւ փոխանակ դիականցզկենդանասէր մարդիկ իբրեւ զանբան անասունս ժանեօքմանրեալ աղացեալ ուտէին. եւ ՚ի միասին հնձեալքլինէին ՚ի ճիրանաց գազանաց անտի պատուականն եւանարգն։ Քանզի թմրութիւն մեղաց եւ զանմեղսն եւսընդ միգով իւրով ածեալ ծնդէր. վասն զի ելք ենհասարակաց ՚ի տարերց աստի աշխարհէ, եւ սահմանեալաւուրն հատուցման պահի պատիւն եւ պատուհասն։Այսպէս տարածեցաւ մահ ՚ի սակաւ աւուրս եւ լիզաջինջարար զԱսքանազեան ազն. եւ առ ամենայն մարդիկքարոզեալ երեւեցաւ չար ամպրոպացն արկածք, եւստուերք մահու մեղաց ծածկեցին զմեզ յոյժ. վասն զիո՛չ կացաք յուխտի Տեառն՝ անփոյթ արար զմեզ։

Իսկ ես աստանօր պանդխտաբարըստ հալածանաց ժամանակին նստեալ կայի ՚ի մէջԳուգարաց եւ Վրաց մերձ առ մեծիմաստն Ատրներսեհ՝թագաւորն կացելոյ յայնմ նահանգի. որ թէպէտ բազումհիւրամեծարութեամբ եւ առատաձեռն ռոճկօք առ ՚ինմանէն պատուասիրեցայ, սակայն ընդ յերկարեալ իմպանդխտութեան անդ՝ որպէս երբեմն Իսրայէլ ՚ի վրանսԿեդարու, յաւէտ իմն տրտմեալ տառապէի՝ ակնկալեալ եւսպասեալ փրկութեան Տեառն Աստուծոյ։