Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

ՀԱԿԱԹՈՌ ԱԶԱՐԻԱ ԿԱՐԿԱՌԵՑԻ ՂԱԹՐԷՄԻԶ
       Չունինք Խաչատուր Գ. ի յաջորդներուն պատմութիւնը, նոյն իսկ կիսկատար ձեւով։ Ձեռագրաց յիշատակարանները անոնց պաշտօնավարութեան տարիները միայն կը ճշդեն։ Ասոնցմէ զատ ինչ որ կայ, առ այժմ մեր ձեռքը հասած, մեծ արժէք մը չեն ներկայացներ։
       Զմմառի Թիւ 331 Ձեռագրին (1687) սկիզբը ցանկ մը կայ Կիլիկիոյ Կաթողիկոսաց Սսոյ Մաշտոցէն առնուած մասամբ, եւ վերջին յաւելուածներով ճոխացած, ուր կ'ըսուի. - «Ի թվին հայոց ՌՃԻԳ (=1674) կալաւ զաթոռ հայրապետութեան Տէր Սահակ կաթողիկոս Տանն Կիլիկիոյ , որ է ինքն Քիլիսցի»։ Ճշգրիտ թուական մը Սահակ Ա. ի գահակալութեան եւ ծննդավայրին անունը , Քիլիս։
       Ճէվահիրճեան Մաղաքիա Դպիրի (1713) ցանկին մէջ պարզապէս ըսուած է «Տէր Սահակ Մէյխանէճի»։
       «Շարահիւսութիւն » կոչուած ցանկի մէջ (Ձեռ. Վենետիկ, 1784) գրուած է. «Տէր Իսահակ։ Առ սովաւ օծանի Ազարիա, եւ ի միասին վարեն զիշխանութիւն»։
       Չամչեան Կիլիկիոյ կաթողիկոսաց ցանկին մէջ միայն դրած է Սահակին անունը, 1679ի դնելով անոր կաթողիկոսութեան սկիզբը եւ տասը տարի նշանակելով կաթողիկոսութեան տեւողութիւնը եւ հակաթոռ Ազարիա Կարկառեցւոյն անունը՝ 1683ին, հինգ տարի տեւողութեամբ։
       Իսկ Օրմանեան շատ հարեւանցի յիշատակութեամբ բաւականացած է դիտել տալով թէ Խաչատուր Կաթողիկոսի եւ հակաթոռ Դաւթի մահէն յետոյ «Բաժանումը վերջացած չէ. զի Խաչատուր Մինտէրճիին տեղ նստած է Սահակ Մէյխանէճին, եւ Դաւիթին տեղ Ազարիա, Կարկառեցիին տեղ ուրիշ Կարկառեցի մը։ Սահակի Մէյխանէճի մականունին բացատրութիւնը չենք գտնէր, թէ արդեօք գինեպան կամ գինեպանի զաւակ եղած էր, թէ ոչ պարզապէս արբշիռ մը։ Իսկ Ազարիա Գանըպեանց ազգատոհմէն սերած, եւ Ղաթրանի մականուն ստացած է, որ ձիւթի նման սեւաթոյր եղած ըլլալու իմաստը կուտայ ։ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան ներքին անցքերուն , եւ կրկնակ աթոռակալներուն գործերուն վրայ աւելի մանրամասնութիւններ չունինք » (Ազգպտմ. էջ 2590)։
       Նոյն ինքն Սահակէն մնացած է վաւերագիր մը, որուն մէջ կ'ըսէ.
       -«Յի . Քի . ծառայ Սահակ կթղս . ամենայն հայոց , եւ պատրիարք Սբ . աթոռոյն յԵմայ . եւ սպասաւոր Սբ . Լուսաւորչի Աջոյն□ մինչեւ որ պարտքն վճարվի . գրեցաւ թվին ՌՃԻԹ . (=1680) եւ Օգոստոսի Բ. (=2)»։
      
       Այս վաւերագիրը կնքուած է Սահակի կնիքով. որուն վրայ փորագրուած է.
       «Քի . Ծռյ . Սհկ . Կթղս . Հայոց Պտրգ . Սրբ.
       «Երսմյ . ՌՃԻԳ» (=1674) ։
      
       Չամչեանի նշանակած թուականները Սահակ կաթողիկոսի եւ հակաթոռ Ազարիայի պէտք է սրբագրուին, հետեւեալ յիշատակարաններու համեմատ, որոնցմէ ոմանք կը յիշեն երկուքը միասին, իսկ ոմանք միայն՝ Սահակը։
       1677. - Անթէպի բոլորգիր Ճաշոցէն, գրուած ՌՃԻԶ, Երուսաղէմ փոխադրուած.
       -«Եւ եղեւ գծագրութիւն գրոյս ի թվին ՌՃԻԶ , ձեռամբ ոչինչ հողիկ նուաստի Յովհաննէս անարժանի , ի յերկիրս Գերմանիկոյ , ի գիւղաքաղաքս ի Զեթուն , ընդ հովանեաւ Սրբուհւոյ ամէնօրհնեալ Ածածին . մենաստանին եւ Սրբոյն Գրիգորի մեր Լուսաւորչին եւ այլ Է (=7) տաճարացս որք աստ կան ի պահպանութիւն քրիստոնէից։ Ի կթղսութե . Կիւլիկեցւոց Տ . Սահակին» եւ այլն։
      
       Երուսաղէմի Թիւ 397 Ձեռագրին վերջին դատարկ թղթին վրայ յիշատակագրուած է ուխտաւորներուն կողոպտուիլը Արաբներէն եւ եղած սպանութիւններ ՌՃԻԶ (=1677). «որ ի Սիս Սահակ կթղկսն էր»։
      
       1677. - Անկիւրիոյ Կարմիր-Վանքի Թիւ 77 Ձեռագրէն (Հաւաքածոյ).
       -«Գրեցաւ Քարոզգիրքս ի թվին ՌՃԻԶ ի յերկիրս Գերմանիկոյ ի գիւղաքաղաքս Զեթուն… ի կաթողիկոսութեանն Կիւլիկեցւոց Տէր Սահակին եւ Տէր Ազարիային» եւ այլն * ։
      
       1678. - Երուսաղէմի Թիւ 1712 բոլորգիր Շարականը գրուած է.
       -«Ի թվ . ՌՃԻԷ յերկիրն Գերմանիկոյ , ի գիւղաքաղաքն Զեթուն , ընդ հովանեաւ Ս . Ածածնի… ի կաթ . Կիւլիկեցւոյ Տէր Սահակին եւ յառաջ . Վանացն Ստ . Վարդապետի , ձեռամբ Յովհաննէսի»։
      
       1679. - Հալէպի Թիւ 105 Տօնացոյցէն.
       -«Արդ գրեցաւ Տօնացոյցս եւ այլ երգերս ի լաւ եւ ի ընտիր օրինակէ , ի թվնիս . ՌՃ եւ ԻԸ , Ապրիլ ամսոյ ի ԺԱ (=11) ի մայրաքաղաքն Հալապ… Արդ եղեւ յաւարտումն Տօնացոյցիս ի հայրապետութեան Կիլիկիոյ Տեառն Տէր Սահակին եւ Տեառն Տէր Ազարիային Կաթողիկոսաց»։
      
       1680. - Երուսաղէմի Թիւ 1661 Նօտրագիր Ձեռագրէն . գրուած
       -«Ի թվ . ՌՃԻԹ ի Քիլիս գիւղաքաղաքի ձեռամբ Զեթունցի մհի . Մկրտիչ Դպրի , ի կաթողիկոսութեան Կիլիկիոյ Տն . Սահակայ»։
      
       1681. - Հալէպի Թիւ 108 Տօնացոյցէն.
       -«Արդ գրեցաւ Տաւնացոյցս եւ այլ երգերս ի լաւ եւ ի ընդիր աւրինակէ , ի թվկնիս . ՌՃԼ . եւ Աւգոստոս ամսոյ ի Դ (=4), ի մայրաքաղաքն Հալապ…
       Արդ եղեւ յաւարտումն Տաւնացուցիս ի հայրապետութեան Կիլիկիոյ Տեառն Տէր Սահակին եւ Տեառն Տէր Ազարիային Կաթողիկոսաց։ Աւարտեցաւ ձեռամբ… Ածատուր . Քհնյի»։
      
       1683. - Հալէպի Թիւ 156 Ձեռագրէն.
       -«Գրեցաւ սբ . Աւետարանս ի թվականութեան Հայոց ՌՃԼԲ , ի հայրապետութեան Սահակ Կաթղկսին , եւ ի թագաւորութեան Տաճկաց Սուլթան Մահմէտին , ի Յունիս ամսոյն , ընդ հովանեաւ սբ . Ածածին . եւ սբ . Քառասունք Եկեղեցուն ի քաղաքն ի Բերիա , որ է Հալապ . գրեց… Վարդան երէց , ի վայելումն անձին իւրոյ»։
      
       Սահակի կաթողիկոսութեան տարին ստուգապէս կը ճշդուի իր պաշտօնական կնիքին թուականով ՌՃԻԳ (=1674)։ Իրեն յաջորդ Գրիգոր Բ. Կաթողիկոս եղած է ՌՃԼԵ=1686ին, դարձեալ պաշտօնական կնիքի թուականին համեմատ։
       Եթէ Սահակի վախճանումէն անմիջապէս յետոյ կաթողիկոսացաւ Գրիգոր Բ ., այն ատեն Սահակ 12 տարի պաշտօն վարած պիտի ըլլայ, եւ դժբախտաբար այս բաւական երկար տարիներու գործունէութիւնը մութի մէջ է պատմութեան համար։
       Հակաթոռ Ազարիայի կաթողիկոսութեան սկիզբն ու վերջը չենք գիտեր։
       Եթէ մեծ կարեւորութիւն ընծայենք վերեւ յառաջ բերուած յիշատակարաններուն, հակաթոռ Ազարիա 1677էն յառաջ միասին չի յիշուիր Սահակի հետ։ Չամչեան հակաթոռին կաթողիկոսութիւնը դրած է Սահակինէն 6 տարի յետոյ. իսկ վերոյիշեալ վաւերագիրներու համեմատ պէտք է դնել 1677ին, Սահակի կաթողիկոսութեան 4րդ տարին։
       Մինչեւ 1681, երկուքը միասին կը յիշուին. իսկ 1683ի յիշատակարանին մէջ Սահակ միայն կը յիշուի։
       Ինչպէս տեսանք վերագոյն, Մաղաքիա Դպիր տխուր յիշատակութիւն մը արձանագրած է, ըսելով թէ Ազարիա «ուրացեալ եւ փախեաւ ի Հռոմ եւ անդ վախճանի»։
       Ուրացման դէպքը հաւանաբար հետեւանք է հայ եւ կաթոլիկ ընդհարումներու։ Թիւրքերը իբրեւ կաթոլիկ ամբաստանեալները կը բռնադատէին իսլամանալ, ոմանք քաջութեամբ կը նահատակուէին, ոմանք ուրացութեամբ կ'ազատէին իրենց օձիքը, իսկ ոմանք եւս կեղծուրացութեամբ կը ճողոպրէին վտանգէն, եւ օտար երկիր մը ապաստանելով՝ կեղծիքը կը նետէին մէկդի եւ հաստատ կը մնային իրենց հաւատքին մէջ։
       Ազարիա կեղծուրացութեամբ ճողոպրած եւ ապաստանած է Հռոմ, ուր երկար ապրած է մինչեւ 90-92 տարեկան, եւ վախճանած հոն 1710 Մայիս 23ին եւ թաղուած Ս. Մարիամ Եգիպտացի Եկեղեցւոյն մէջ։
       Իր տապանագիրը, վարը, շատ դրուատալից է, եւ կը հաստատէ կեղծուրացութեամբ փախուստը Հալէպէն կամ թերեւս նոյն իսկ Կ . Պոլսէն եւ ապաստանիլը Հռոմ ուր կը սիրուի եւ կը մեծարուի իր քաղցրաբարոյութեան համար։
       Ե՞րբ գնաց Հռոմ։ Առ այժմ 1683ի վրայ պիտի մնանք ըստ յիշատակարանի։
       Ազարիայի տապանագրին մէջ ըսուած է «եւ ընդ երկար ի քաղաքի (=ի Հռոմ ) պատուասիրեալ », ուրեմն (ենթադրութեամբ) 1683-1710, քսան եօթ տարի։
       Այդ երկար միջոցին մէջ յիշատակ մը միայն արձանագրուած է պատմութեան մէջ։ Լիվոռնոյի Հայք եկեղեցի մը կը շինեն եւ ատոր հիմնարկէքի օրհնութիւնը կը կատարէ Ազարիա Կաթողիկոս, 1701 Ապրիլ 23ին։
       Այս մասին կը կարդանք.
       -«Երբ Սսոյ Աթոռոյն հրաժարեալ կաթողիկոսն Տէր Ազարիա Կարկառեցի , Պարոն Աստուածատրէն եւ ազգային առաջնորդներէն հրաւիրեալ , հաճութեամբ Սրբազան գահին ճանապարհ արարեալ հասաւ ի Լիվոռնոյ , Հայոց նորաշէն եկեղեցւոյն հիմնարկութեան պատշաճաւոր հանդիսութիւնքն կատարելու , հանդիսատեսքն բազմութեամբ կուտեցան ամենուստեք եկեղեցւոյն շինութեան համար սահմանեալ տեղն , որ էր յառաջագոյն պարտէզ Ֆրանչիսկեանց մենաստանին։ Անդ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյն հայրապետն մեծաւ հանդերձանօք եւ փառաւոր եղանակաւ երեւեալ ի միջի հայազարմ ժողովրդեան օրհնեց եւ օծեց հիմանց եկեղեցւոյն երկոտասան քարինքն…։
       Համաձայն է այսմ եւ Հալաճեան Հ. Կարապետի աւանդածն զոր արժան է աստէն յառաջ բերել. զի կը գրէ այսպէս. «Խնդրեն Հայք ի Ս . Ժողովոյն , որ յղեսցէ ի Լիվոռնոյ զԱզարիա կաթողիկոսն Սսոյ որ էր ի Հռովմ , զի նա եկեսցէ եւ ըստ Հայոց արարողութեան օծցէ զքարինս հիմնարկութեան ամենայն հանդիսութեամբ. եւ եկեալ նոյն կաթողիկոսն յամի Տեառն 1701 ի 23 Ապրիլի , յոյժ փառաշուք հանդիսիւ առաջի մեծաւորաց քաղաքիս եւ իշխանաց , եւ թագաւորական նօտարաց , սպասաւորեալ միայն ի հայ վարդապետաց եւ քահանայից եւ տիրացուաց , օծանէ զերկոտասան քարինս հիմանն յանուն երկոտասան սրբոց առաքելոցն։ Եւ առաջին քարին կնքահայրն լինի ինքն Կրան Տուքայն (Աւագ Դուքս ), եւ մնացելոցն առաջաւոր Հայք , եւ զամենայն քարինս մի առ մի յետ դնել տալոյն կնքահարց , նոյն ինքն կաթողիկոսն ձեռամբ իւրով զետեղէ , եւ ծեփելով հաստատէ , եւ զայս ամենայն հանդէսն եւ գործս , ի նոյն ժամանակի թագաւորական նօտարն մատենագրէ , եւ վկայիւք հաստատէ եւ դնէ ի պահարանն թագաւորական դիւանի , եւ զհարազատ գաղափարն յանձնէ Հայոց»։
       Կը յաւելու Հալաճեանն այսպէս. «Եւ արդ աստի եւս յոյժ յայտնի երեւի որ մերայինքն այնքան նախանձոտք են եղեալք վասն անարատ պահպանելոյ միայն զՀայոց արարողութիւնն ըստ ամենայնի, մինչ զի եւս ի հիմնադրութեանն եկեղեցւոյս, ոչ տուեալ են թոյլ մտանել այլոց ազգաց եկեղեցականաց ի սպասաւորութեան հանդիսի անդ հիմնադրութեան» ։
       Ազարիա յորջորջուած է նաեւ Գանըպեանց, իբրեւ տոհմանուն։
       Իսկ իր տապանագրին մէջ Azzaria Carib, հայերէն պիտի ըսէինք Կարիպեան կամ Ղարիպեան։ Դժուար է ճշդել որն է ուղիղը Գանըպեա՞նց թէ Ղարիպեան։
      
       ՏԱՊԱՆԱԳԻՐԸ
       Ազարիայի Տապանագիրները կը պարտինք Բրօֆ. Լեւոն Կիւրեղեանի ազնւութեան, որ երբ 1925 Սպտմ. 25, Ուրբ. այցելած էինք Ազօլօ՝ իր հովոցը Villa Ararat=Արարատեան Հովոց տուաւ զանոնք մեզի։ Կիւրեղեան հաւաքած է բոլոր հայացի տապանագրերը Վենետկի եւ Հռոմի մէջ։ Իր հաւաքածոյին մէջ Ազարիայի տապանագիրը կը կրէ 51 թիւը։ Ինքն ընդօրինակած է 1911 Հոկտեմբերին Հռոմի Ս. Մարիամ Եգիպտացի եկեղեցւոյն մէջ ։
      
       D. O. M.
       Azzaria Carib Armeniae minoris
       Patriarca Sisensis
       Ob morum dulcedinem
       Ac ereticorum opugnationem
       Sanctae romanae Ecclesiae carus
       Et diu in Urbae munificatus
       nonagenario major
       Requevit in domino
       die XXIII ma(ji) MDCCX
      
       Ա. Բ . Մ.
       Ազարիա Ղարիպ փոքուն Հայաստանին
       Պատրիարք Սսոյ
       Վասն բարուցն քաղցրութեան
       Եւ Մարտի ընդդէմ հերետիկոսաց
       Սիրելի սրբոյ Հռոմէական եկեղեցւոյ
       Եւ ընդերկար ի քաղաքի պատուասիրեալ
       Իննսնամենի ամաց
       Հանգեաւ ի Տր
       Յաւուր ԻԳ Մայիսի 1710.
      
       Ծան. - Մեծաշուք եռաչեայ զինանշան, Ուրարազարդ խոյր, Խաչ եւ հովուական ցուպ։
       Տապանս այս է հա… Ազարիայ կաթողիկոսի
       Կիլիկիոյ տանն Սըս(ոյ)… եղեալ… անտի
       Վասն հաւատոյն Քրիս(տոսի)… աց առ սուրբ եկեղեցի
       Որ է ստոյ(գ ) գթալի… վեցի
       Ըննուսուն երկու ամօք… ա. ի Տր . ցանկալի
       Մայիս… ամս… ԻԲ . սի
       Ռ. Չ. Ժ . նի։
      
       Ուշագրաւ է որ Հալէպ հակաթոռներու աթոռ կ'ըլլայ, իսկ հակաթոռներ ալ Կարկառէն կուգան. Պետրոս, Դաւիթ, Ազարիա, երեքն ալ Կարկառեցի։
      
       -«Աւարտեցաւ (Աւետարանս)… ի յերկիրն Կիպրոսի ի քաղաքն Լաւքաւշէ, ընդ հովանեաւ սրբուհւոյ ամէնօրհնեալ Ածածնին. ձեռամբ… Ստեփանոս գրչի, որ է նա յերկրէն Մարաշու . ի գեղջէն Ֆռնսու, ի թվին Հայոց ՌՃԻԶ ամին (1677). ի կաթողիկոսութեան Կիլիկեցւոյ Տեառն Ազարիային եւ Սահակի…»։ (Կիպրոս Կղզի, Բակուրան, Տպ. Նիկոսիա, 1903 էջ 99)։
      
       Թազպազեան Մելքոն Վարդապետ 1687ին Հռոմի կողմէն Կիլիկիա կը ղրկուի Առաքելական նուիրակի պաշտօնով.
       -«Նախ հասաւ Քիլիս, ուր յարեցաւ իրեն հայ եպիսկոպոս մը, որուն անունն էր Սահակ, իսկ մականունը չի յիշուիր։ Եպիսկոպոսին հետ իրեն միացաւ ծերունի քահանայ մը իր ազգականներով։
      
       Քիլիսէ անցաւ Այնթապ, ուր իրեն հետեւողներուն թուոյն մէջ կը յիշատակուի Արծիւեան Աբրահամ Պետրոս Ա. Կաթ. Պատրիարք Տանն Կիլիկիոյ։ Սա իր պատանեկութեան ատեն եկաւ Մարտին եւ հոն աշակերտեցաւ Թազպազեանի կղերանոցին մէջ։
       Այնթապէ վերջ այցելեց Սիս, ուր յաճախ կը բանակցէր Սսոյ Սահակ Կաթողիկոսին հետ։ Հոն իրեն յարեցաւ Պիծակեան Պետրոս եպիսկոպոսը, որ յետոյ Սսոյ Աթոռոյն վրայ կաթողիկոս բազմեցաւ ու ձեռնադրեց եպիսկոպոս՝ ինչպէս զնոյն ինքն Թազպազեան Մելքոն Վարդապետը, նոյնպէս Արծիւեան Աբրահամ Վարդապետը, առաջինը Մամպտոյ, երկրորդը Բերիոյ Եպիսկոպոս։
       Ինչպէս պատմութեան ընթացքին պիտի տեսնենք Պիծակեան Պետրոս Կաթողիկոսը իր արեւմտամիտ յարումներուն համար յետոյ աքսորուեցաւ մինչեւ Հնդկաստան, ուր քարոզելով կաթողիկէ հաւատքը վախճանեցաւ»։ (Աւետիք, Դ. Տարի, թիւ 2, Փետրուար 1935, էջ 28, սիւնակ Բ. )։