Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Եփրեմ Ա. իր իսկ գրչով արձանագրած է իր կաթողիկոսացման պարագաները, իր գրած Յովնանու Մեկնութեան Յիշատակարանին մէջ, որմէ կը քաղենք հետեւեալը.
       -«Այն մարդադէմ գազաններ (այսինքն Ղօզան Օղլուներ ) իմ հօրեղբայրս Գաբրիէլ կաթողիկոսը նահատակելէ յետոյ, մեր վրայ յարձակեցան եւ օրն ի բուն խոշտանգեցին մեզ այս ու այն բաները պահանջելով մեզմէ, որպէս զի մենք չունինք ըսենք եւ իրենք չարիք հասցնեն մեզի։ 12 հոգիէ աւելի արիւնածարաւ սրիկաներ պաշարեցին մեզ, որոնց դիտումն էր զիս մեռցնել, ազգատ ընել մեր տոհմը։ Տասը օր մնացինք այս վիճակի մէջ, կեանքէ աւելի մահուան սպասելով։
       Երբ պահ մը դադրեցան չարիք գործելէ, հայրս՝ Տ. Մարկոս Քահանայի հետ խոյս տուինք եւ հասանք Ատանա։ Սիս մնացին եղբայրս՝ Գրիգոր դպիրը իր երեք զաւակներով, եւ բոլոր աթոռայինք։
       Ատանայի ժողովուրդը մորմոքեցան մեր խղճալի վիճակին վրայ եւ քահանաներ մխիթարեցին մեզ, եւ ստիպեցին որ մենք ժառանգենք հայրապետական աթոռը, եւ ասոր համար իմ ծերունի հայրս (Տէր Մարկոս Քահանայն ) Կ. Պոլիս ղրկեցին, որպէս զի, ըստ սովորութեան (=ըստ բնաւորեալ ծիսի ) արքունի հրաման հանէ։
       Ահա այսպիսի դառն եւ բազմավրդով ժամանակի մը մէջ է որ աւարտեցինք այս գիրքը (=Մեկնութիւն Յովնանու ) մեր հայրենի գաւառը՝ Սիս, Ս. Աթոռի մէջ, որուն ձեռնարկած էինք ի Բերիա (հմմտ. Սիսուան, էջ 219, Ծնթ. 1)։
       Եփրեմ Ա ., Ղուկաս-Միքայէլ-Գաբրիէլ կաթողիկոսներու եղբօր՝ Տէր Մարկոս Քահանայի որդին, կրթուած է Գաբրիէլ կաթողիկոսի ձեռքին տակ։
       Կաթողիկոսութենէ յառաջ եւ յետոյ անոր վարչական գործունէութիւնը ծանօթ չէ մեզի։ Միայն իր յիշատակագրութենէն գիտենք որ Հալէպի առաջնորդ էր, Յովնանու մեկնութիւնը գրած ատեն, նման իր հօրեղբայրներուն, որոնք Հալէպի առաջնորդութենէն կոչուեցան կաթողիկոսական Աթոռը։
       Թէ որչափ տեւած է իր առաջնորդութիւնը Հալէպ, չենք գիտեր. միայն, ինչպէս տեսանք, իր գիրքին յիշատակարանին վերջը կ'ըսէ թէ այս գործին ձեռնարկեցի Հալէպ եւ Սիսի վանքին մէջ աւարտեցի 1769ին։ Այս կը նշանակէ թէ 1769էն առաջ, թերեւս 1760ի շուրջ պէտք է դնել իր Հալէպի առաջնորդութիւնը։
       Եթէ մութի մէջ կը մնայ Եփրեմի վարչական գործունէութեան պատմութիւնը, բայց նա իր գրչի աշխատութիւններով, եւ գեղարուեստական յիշատակներով Աջապահեաններու մէջ միակ դէմքն է լուսափայլ։
       Ա. Առաքել կ'ըսէ թէ Եփրեմ Ա. էր «այր հեզաբարոյ եւ գրասէր յոյժ եւ ուսումնական։ Գրեաց սա զմեկնութիւն Սաղմոսի եւ զմարգարէութեանն Յովնանու եւ զայլ գրութիւնս ոչ սակաւս»։
       Եփրեմի ամէնէն արժէքաւոր աշխատութիւնը պիտի ըլլար Աջապահեանց ամբողջական պատմութիւնը, զոր կիսակատար թողած է դժբախտաբար։ Այդ պատմութեան տաղաչափեալը, գրեթէ ամբողջ, Ալիշան հրատարակեց Սիսուանի մէջ (էջ 220-221) «ի յիշատակ կաթողիկոսին այնորիկ բանասիրի եւ իւրոյ տոհմին, միանգամայն եւ վասն պատմական ինչ դիպաց»։
       Այս տաղաչափուածը Վենետիկ Ս. Ղազար տարած է Խաչատուր Վարդապետ, Եփրեմի աշակերտներէն մին, 1787ին, իր վարդապետին մահէն երեք տարի յետոյ։
       Արձակ պատմութեան մասին պէտք է տեսնել Տաշեանի տուած մատենագիտական ծանօթութիւնները (Տաշեան Ցուցակ, էջ 357-59) եւ Հ. Ա. Ղազիկեանի Մատենագիտութիւնը (էջ 626)։
       Եփրեմ Ա. իբրեւ մատենագիր եւ տաղաչափ միջակ է։ Գրելու վարժութիւն ունի. ինչ որ կը պակսի իրեն՝ արուեստն է։
       Կը սիրէ իր ժամանակի բարքերուն յատուկ ուռուցիկ եւ բռնազբօսիկ ոճը։ Եւ որովհետեւ իր արձակ եւ ոտանաւոր գրուածներուն մէջ պատմական արժէք ունեցող դէպքեր կան, անոնք են որ կ'ապրեցնեն իր անունը։
       Եփրեմ Յովնանու Մեկնութեան Յառաջաբանին մէջ կը բացատրէ թէ մատենագրական եւ մանաւանդ սուրբ-գրական աշխատութիւն ընելու համար պէտք է չորս պայման.
       ա ) Սուրբ սիրտ եւ մաքուր հոգի.
       բ ) Անդորր ժամանակ.
       գ ) Ապահով տեղ.
       դ ) Շատ գիրք։
       Ասոնց առաջին երեքը բոլորովին պակսեցաւ մեզի, կ'ըսէ Եփրեմ։
       Առաջինը՝ մանկութենէ կորսնցուցինք։
       Երկրորդը՝ բազմավրդով ժամանակի հանդիպեցանք ։
       Երրորդը՝ փոխանակ ապահով տեղւոյ, կամաւոր բանտարկութեան մէջ կը կոշկոճուինք։
       Չորրորդ , միայն տգէտ չմնալու համար, կ'ըսէ, աշխատեցանք շատ գիրք ունենալ։
       Եփրեմի գործերէն ամէնէն շատ ընդօրինակուած եւ տարածուածն է Յովնանու Մեկնութիւնը, զոր գրած է Մեծին Անտիոքի Եպիսկոպոս Թէոդորոսի խնդրանքով։
       Հաւանաբար այս Թէոդորոսն է զոր եղբայր կը կոչէ Եփրեմ, իբրեւ աստիճանակից եւ տոհմակից։
       Եփրեմի յաջորդ այս Թէոդորոս կաթողիկոսի ատեն, երբ կաթողիկոս եւ միաբանութիւն հովոց կ' երթան Ղալա Տէրէսի (Լեւոնի Բերդ ), բնիկ Ամասիացի, Ատանայի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսի փափաքով եւ ստիպումով, Ամասիացի Հաննա Դպիր, ինչպէս կ'երեւի , առաջին անգամ կ'ընդօրինակէ Յովնանու Մեկնութիւնը Եփրեմի ձեռագրի վրայ, 1785 Յուլիս 7-30, քսան երեք օրուան մէջ։
       Գրիչ Հաննա Դպիր իր Յիշատակարանին վերջը ներողութիւն կը խնդրէ սպրդած սխալներուն համար, եւ երախտագիտութեամբ կը յիշատակէ թէ Եփրեմ իրեն հոգեւոր ծնողն է եղած.
       -«Միտք մարդկային գոլով տկար՝ սղալի.
       Առանց սղալման Մինն միայն գտանի.
       Հուսկ յետոյ յիշեսջիք զհոգեւոր ծնողք իմ զՏէր Եփրեմ Սրբազնակատար հանգուցեալ կաթողիկոսն»։
       Յովնանու մեկնութեան Յառաջաբանը եւ Յիշատակարանը քանիցս հրատարակուած են այլեւայլ ձեւերով, եւ իմ ծանօթութեան սահմանին մէջ հետեւեալ կերպով.
       ա ) Երուսաղէմ Սիօն Ամսագրին մէջ (1866 էջ 65-67, 71-72)։
       բ) Սիսուանի մէջ (1885, էջ 219)։
       գ) Արարատ Ամսագիր Էջմիածնի (1888, էջ 222-223)։
       դ) Բագրեւանդ (Տպ. Էջմիածին, 1894, էջ 369-73)։
       ե) Բանասէր (Պարիս, Կ. Բասմաջեանի ) 1903, էջ 290-93)։
       զ) Հանդէս Ամսօրեայ (Վիեննա ) 1908, էջ 331-32) ։
       Եփրեմի գեղարուեստական ճաշակի յիշատակներէն մնացած են Ս. Աջի արծաթապատ արկղը, Սսոյ Մաշթոցին արծաթապատ կազմը, եւ միջնադարեան ոճով արծաթ գաւազան մը, զորս շինել տուած է Անտիոք, ոսկերիչ Ղալէմքեար մհի. Յարութիւնի, երբ իբրեւ «փերեզակ » Մեռոնի կամ նուիրակ գացած է Սելեւկեանց Մայրաքաղաքը, զոր Մեծ կը կոչէ, իբրեւ յիշատակ իրեն եւ իրեն երեք հօրեղբայր Կաթողիկոսներու 1765ին։
       Աջերու արկղին յատակին արտաքին երեսին վրայ քանդակել տուած է ոտանաւոր Յիշատակարան մը, 60 տող , 15 քառեակներով։
       Ըստ Չամչեանի, «վախճանեցաւ Տէր Եփրեմ Կաթողիկոս Սսոյ ի տանէ Աջպանից ի Յուլիսի վերջն, յամի 1784, ՌՄԼԳ. դեղեալ յայլազգի իշխանէ տեղւոյն » ( Չամչեան Գ ., էջ 878)։
       Ալիշան նոյնպէս. «կացեալ (Եփրեմի ) իբրեւ ամս չորեքտասան, հանգոյն հօրեղբօրն էառ վախճան, սպանեալ ի բռնակալէն Սսոյ » (Սիսուան, էջ 219, Ծնթ. 1. )։
       Իսկ ըստ Ա. Առաքելի. «Ս. Հայրապետս այս Եփրեմ իբր երեքտասան ամ վայելեալ զբարձր գահն Գրիգորեան, խաղաղութեամբ հանգ(չ)ի ի Քրիստոս ի Փրկչին թուականի 1784 Յուլիս 31 եւ ի Հայոց ՌՄԼԲ»։
      
       ՄԻՋԱԴԷՊ ՄԸ (ԵՂԻԱԶԱՐ ԻՆՔՆԱԿՈՉ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ)
       Եփրեմ Ա. ի կաթողիկոսութեան սկիզբը պահ մը վրդովեցաւ, թէեւ զարմանալի կերպով լուռ են այս մասին թէ ինքն Եփրեմ եւ թէ Ա. Առաքել, որ ամէնէն վերջին գրողն է Աջապահեանց մասին։
       Միայն Պասմաճեան Գրիգոր Պատրիարքի Յիշատակարանէն կ'իմանանք թէ - «1772 թուականին՝ Եփրեմ Կաթողիկոս եղաւ Սըսոյ Աթոռին. եւ այս միջոցին Աջապահեան Եղիազար Եպիսկոպոս իւրովի կաթողիկոս եղաւ «յանկեան ուրեք » եւ Ստամպոլ եկաւ իր կաթողիկոսութիւնը հաստատել տալու համար, երբ արդէն կաթողիկոս եղած էր Եփրեմ։
       Եղիազարու պատճառաւ քիչ վրդովմունք չեղաւ այդ Թեմի ժողովուրդին մէջ. ոմանք եղան Պօղոսեան, ոմանք Ապօղոսեան. սակայն Եփրեմն էր օրինաւոր կաթողիկոսը։
       Այս պատճառաւ շատ նեղութիւն եղաւ թէ ժողովուրդին եւ թէ մեզի (Յշտկ. Պսմճն. Գր. Պտրքի. էջ 22)։
       Ըստ Աբրահամ Այվազեանի տեղեկութեան իբրեւ թէ այս Եղիազարին յանձնուած ըլլայ «Զէյթունի, Ֆրնուզի եւ Մարաշի բազմաթիւ ժողովրդեան հովուութիւնը»։
       Այս ինքնակոչ կաթողիկոսի մասին Ալիշան յառաջ բերած է յիշատակագրութիւն մը, նոյնինքն Եղիազարու գրչէն, որմէ կ'իմանանք թէ Աջբան Տէր Մկրտիչ Քահանայի որդին է ինքն եւ 1741 Սպտմ. 15ին Կեսարիա գացած է իր հօր հետ եւ իջեւանած Ս. Աստուածածին եկեղեցին եւ շատ երախտիք տեսած են Կեսարացիներէն (Սիսուան, էջ 220)։
       Եւ որովհետեւ Աջապահեանց տոհմացոյցին մէջ չկայ Եղիազար եպիսկոպոս, Ալիշան կը կարծէ որ Եղիազար Եպիսկոպոս թոռը եղած ըլլայ Եղիազար Գ. ի կամ «Ի Մինասայ սերեալ»։
       Իսկ ըստ Օրմանեանի «հաւանաբար Մարկոս Քահանայի միւս չորս եղբայրներէն մէկուն որդին էր, եւ նախորդ երեք կաթողիկոսներուն ուրիշ եղբօրորդի մը » (Ազգպտմ, էջ 3172)։
       Թէ ինչպէս փակուեցաւ Եղիազարու միչադէպը, մութի մէջ կը մնայ։
       Իր անուան Աջապահեանց տոհմացոյցին մէջ չմտնելէն կարելի՞ է արդեօք հետեւցնել թէ իրօք կամ ուղղակի Աջապահեան չէր Եղիազար. կամ իր այս հակաթոռ ջանքերո՞ւն համար Աջապահեանք դուրս ձգեցին անոր անունը Աջապահեանց տոհմացոյցէն։
       Եփրեմ Ա. ի ոտանաւոր անտիպ գործերէն երկուքը կը դնենք հոս, իրենց պատմական կարեւորութեան համար, նոյն ատեն իբրեւ նոր նմոյշ իր տաղաչափական աշխատութեան։
       ա ) Վիպագրութիւն
       բ ) Շնորհալի է սոյն կերտուած.
       (Եփրեմի Գործեր, Պօղարեան Ցուցակ, էջ 31 շ. )։
      
       Շնորհալի է սոյն կերտուած,
       Որ բնակտեղն է երջանկաց.
       Հատուածք քառից սուրբ դաստակաց,
       Համազետեղ բընակողաց։
      
       Լուսասփիւռն ազգին մեր,
       Դենակրթիչն ուղղաբեր,
       Հայկայ սեռիս մեր լուսաբեր,
       Յորդեաց շաւիղ յերկինս ի վեր։
      
       Գերամաքուր դաստակ նորին,
       Ազգիս պահպան ընձեռ ինքնին,
       Կիլիկիոյ սրբոյ Գահին
       Շնորհահեղ գերդաստանին։
      
       Զէտ տաղաւար մրգապահաց,
       Լըքեալ թողաւ զնախնի գահաց,
       Յետ բազմազան տեղափոխմանց,
       Աստ զկայ առեալ ի սա հաճեաց։
      
       Վայրաղողանջ գորտոցն բան
       Չէ հաւաստի, այլ պատիր ջան.
       Անկարծ երեւեալ հաւատան,
       Սակայն անշարժ որք աստէն կան։
      
       Ի դաստակիս աստուածամերձ,
       Զոյգ ընդ սորա իցեն հանդերձ.
       Ստակասպքն արկցեն աստ հերձ.
       Այլ հաւաստեաւ դատցեն անկեղծ։
      
       Սեղբեստրոս սուրբ հայրապետ,
       Նիկողայոս ընդ այն անհետ.
       Սուրբն Պարսամ վայելչակերտ,
       Զոյգ են աստէն դաստկացն շերտ։
      
       Որոց ներկայիս փոխանորդ,
       Զէտ գնացիւն գետ մշտայորդ,
       Զսահման նոցին պահեալ ուղղորդ,
       Հերկեալ զսիրտս առնէ անկորթ։
      
       Վայելչազարդ չքնաղ անուն,
       Հանգետապատիւ վերնայնոյն,
       Գաբրիէլ Վեհն երջանկագոյն
       Փառազարդ փեսայ սուրբ գահոյն։
      
       Արդ ես նուաստս ամենամեղ
       Վարժեալ ի գահն գեղազեղ,
       Նոր Սիօնին շնորհազեղ,
       Որ հաւաստեաւ է լուսոյ տեղ։
      
       Վեհիս գոլով եղբօրորդի,
       Եփրեմ չնչին նուաստ յոգի,
       Յորժամ յԱնդաք քաղաք եկի,
       Մինչ փերեզակ իւղոյն էի։
      
       Երկ վեհապետացն մերոց,
       Առ ի Քրիստոս հանգուցելոց,
       Շինել ետու նոցին հոգոց,
       Զայս բնակետղս հարցն սրբոց։
      
       Մեծն Ղուկաս, յոյժ գերիմաստ,
       Ալէկոծեալ հոգոց մեր լաստ.
       Տէր Միքայէլ աջորդն որ աստ,
       Են հարազատք վեհիս անփաստ։
      
       Վեհապետացս որք են համեստ,
       Ընտանական սերունդս անհեստ,
       Շնորհազարդ սրբազգեստ,
       Վեհին իմոյ որ գերարուեստ.
       Եղբօրորդի աբեղայս ես։
      
       Էր թուական ազգիս Հայոց,
       Հազար եւ երկ ընդ հարիւրոց,
       Չորեքտասանն ի նոյն շարոց.
       Մինչ ձեռն արկի ի սոյն գործոց։
      
       Ղէլէմքար մհի Յարութիւնս յիշեսջիք։
      
       Վիպագրութիւն ստեքերովն ի չափ քառազոյգ վանկաց, յԵփրեմ Կթղկսէ ասացեալ ի գովեստ հօրեղբարցն իւր, երից սրբազան Վեհապետացն Կիլիկիոյ։
      
       Օգնեա Սուրբ Հոգի Աստուած
      
       Արդ՝ սակաւուք յինէն պատմին,
       Նորոգութիւն սրբոյ Գահին։
       Կիլիկիոյ մեծ գաւառին,
       Զոր դուզնաքեայ բան աստ ճառին։
      
       Յիշել մեզ զայս նախ պատշաճին,
       Թէ ո՛ պատշաճ եղեւ նորին։
       Յորմէ քննել նախ առաջին,
       Մեզ աստ կարի ճահ երեւին։
      
       Որպէս երբեմն տաճարըն հին,
       Կանգնեալ ձեռամբ Սողոմոնին։
       Կամ Մովսէսի գոլով լերին,
       Զոր խնամիւք յայտնեալ վերին։
      
       Հանգոյն տեսեալ օրինակին,
       Եղեւ կերտումըն խորանին։
       ԶԲեսիէլ գըրեալ տառին.
       Իբր յայտնող մեզ պատճառին։
      
       Յիշատակաց աստ զարժանին
       Յիշել ուրեմն մեզ պատկանին։
       Թէ ո՞յր ձեռք այսմ սատարին
       Կամ յորո՞ւմ ջանիւք կատարին։
      
       Եւ կամ նախնիս յիշել նորին,
       Միանգամայն ճահաւորին։
       Որով իսպառ յայտ երեւին,
       Զէտ հայելի հանդէպ դընին։
      
       Ուստի եւ աստ հիմն արկանին,
       Յոյժ համառօտ պատմաբանին։
       Արդ՝ ի հազար հարիւր թուին,
       Ութսուն բարդեալ վերաբերին։
      
       Նստաւ յԱթոռ քաջ եւ արին,
       Աստուածարեալ եւ հոգելին։
       Որ Տէր Ղուկաս ձայնեալ նըմին,
       Որդի Յուսիկ քահանային։
      
       Հանգոյն եղեալ Կենարարին,
       Որ ի ցեղէ սերեալ կրկին։
       Ի Ղեւտական եւ Յուդային,
       Որ մեծարեալ են երկոքին։
      
       Զոր քահանայ աստուածային,
       Եւ թագաւոր Իսրայէլին։
       Որպէս եւ այս մեր երջանկին
       Եղեալ հանգոյն օրինակին։
      
       Զոր ի ցեղից սերեալ նոցին,
       Զիշխանութիւնս որք վարեցին։
       Արքայութեամբ նախ առաջին,
       Բարգաւաճեալ գոլով նոցին։
      
       ԶՌուբէմն ասեմ որ ազգային,
       Գագիկ հզօր մեր արքային։
       Թէպէտ յետոյ զայն կորուսին,
       Զորմէ երկար պատմագըրին։
      
       Սակայն խնամք բարերարին,
       Եւ ոչ իսպառ լքեալ թողին։
       Թողլով մեզ զգանձն աստուածային,
       Յորմէ ճառել միտք մարդկային։
      
       Ախտուածամերձ զԱջ երջանկին,
       Ասքանազեանս լուսատուին։
       Զոր ըստ կերպի Ղեւտականին,
       Ընտրեաց պաշտել Տապանակին։
      
       Յորմէ բողբոջ բուսեալ սորին,
       Եւ բարունակ խնամիւք վերին։
       Քանզի Յուսիկ Աջապահին,
       Որդի եղեալ այս մեր Վեհին։
      
      
       Զարգանալով շնորհօք էին,
       Խորհի եւ ոչ զվայրս ստորին։
       Զէտ տաղավար վարկեալ նորին,
       Մրգապահաց որպէս գրին։
      
       Հանդէպ եդեալ երանելին,
       Ըզգրեալ տառս Աստուածային։
       Խորհեցարուք միշտ ըզվերին,
       Զփառս անճառ որ ձեզ դրին։
      
       Զոր ներազդեալ այս ի սրտին,
       Վարկէր ոչինչ զփառս ստորին։
       Ըզհետ գնալ նա կոչողին,
       Ընդ կոչելոցն յեզր ծովին։
      
       Որ եւ եհաս երանելին,
       Առաքելոցն աստիճանին։
       Որպէս զՆերսէս Շնորհալին,
       Առիւծորոտ եւ ահագին։
      
       Բայց յառաջ քան զայս մեր Արհին,
       Տէր Յովհաննէս տիրէր Գահին։
       Որոյ գաւառն կոչեալ Հաճին,
       Պատմել եւ զայս մեզ պատշաճին։
      
       Տէր Ադամ նախ անուն նորին,
       Յետոյ ձայնիկ փոխել խորհին։
       Քանզի գոլով սա ազգային,
       Տեառն Յովհաննու ընտրեալ Վեհին։
      
       Եւ մինչ վախճան առեալ սորին,
       Հազար հարիւր եօթանասնին։
       Նստի յԱթոռ երանելին,
       Գրիգորիոս ուղուրլին։
      
       յԱմասիա հանգեալ սորին,
       Եւ անդ նշխարք իւր ամփոփին։
       Փոխանորդեալ զԱթոռ նորին,
       Այս Տէր Ադամս որ աստ գրին։
      
       Վերաբերեալ քառեակ կրկին,
       Յետ վախճանման Յօհաննիսին։
       Տիրէ Ադամ իւրն ազգային,
       Կիլիկիոյ անբիծ Գահին։
      
       Որոյ անուն գրեալ յերկին.
       Սա նորոգել վարկեալ կրկին։
       Իւրոյ ինքեան զանուն նորին,
       Փոխել կարի հաճոյ թուին։
      
       Կամ զկնիքն առեալ ձեռին,
       Կնքէր զայն միշտ գրեալ տառին։
       Բայց զի տառից Աստուածային,
       Անհրահանգ գոլով սորին։
      
       Յայս աստիճան որք կոչեցին,
       Յանկ է հասու գրոց լիցին։
       Նախ իմաստիւք Հոգւոյն լցցին,
       Ապա արժան այսմիկ գտցին։
      
       Հանգոյն եւ զսա անուանակցին,
       Նախաստեղծ հօրն առաջին։
       Գործել պահել ի մէջ եդին,
       Ի սուրբ Աթոռս, երկրորդ Ադին։
      
       Սակայն երբեք ամենեւին,
       Ոչ շինութեան խորհեալ բնաւին։
       Վասն այն հանգոյն հօր մեր նախկին,
       Տարագրիլ պատշաճ վարկին։
      
       Զոր նախանձու աստուածային,
       Վառեալ Ղուկաս չքնաղ արհին։
       Որպէս երբեմն կենարարին,
       Մտանելով ներ Տաճարին։
      
       Ոչ կարացեալ ժուժել բնաւին,
       Այլ խարազան առեալ ձեռին։
       Զտուն Աստուծոյ երկնաւորին,
       Հի՞մ վաճառի առնել մոլին։
      
       Արդ՝ զիս նախանձ տան քո կերին,
       Բանք նախատչաց առ իս տրին։
       Սոյն նախանձու վառեալ սորին,
       Հանգոյն բանից մարգարէին։
      
       Քանզի տեսեալ երանելին,
       Զանկարգութեան որ ի նըմին։
       Ի խեղճութիւն հասեալ վերջին,
       Գերահռչակ սրբոյ Գահին։
      
       Էր քայքայեալ ամենեւին,
       Անուն միայն կոչեալ նորին։
       Արօտականքըն գաւառին,
       Անդէն ի ցայգ ժողովէին։
      
       Կամ ջրհորաւն որ ի նըմին,
       Կանայք զհանդերձս լուանային։
       Իսկ Տէր Ադամ դիմեալ Հաճին,
       Բնակէր միշտ յիւր գաւառին։
      
       Եւ զամն ողջոյն Սրբոյ Գահին,
       Ամայի կալ պատահէին։
       Զայս ամենայն Ղուկաս Արհին,
       Պայծառափայլ չքնաղ ջահին։
      
       Տեսանելով՝ տայր իւր անձին,
       Ցաւ եւ կսկիծ յոյժ վշտագին։
       Ուստի խորհէր միշտ ի սրտին,
       Նոր նորոգել զայն վերստին։
      
       Որ եւ կալաւ յերկրորդ ամին,
       Յիշխանութեան Տէր Ադամին։
       Քանզի օծաւ ձեռամբ նորին,
       Կաթողիկոս Հայկայ տոհմին։
      
       Զոր ի նըսեմ ժամանակին,
       Ծագեցաւ այս պայծառ արփին։
       Հազար հարիւր ութսուն թուին,
       Որպէս ի վեր անդըր գըրին։
      
       Իբրեւ զնովաւ եկեալ անցին,
       Հետ իշխելոյն իւր ամք կըրկին։
       Արիութիւն կալեալ յանձին,
       Նորոգութեան վասն գահին։
      
       Զոր հանդերձեալ հանդերձ վերին,
       Ամենառատ բարերարին։
       Որոյ խնամիւք յանկ ելանին,
       Ձեռն տալով Սըրբազանին։
      
       Որպէս երբեմն Աստուած Հոգին,
       Ազդեալ Անգեայ Մարգարէին։
       Զոր Իսրայէլ ըզկնի դարձին,
       Իւրաքանչիւր հոգայր յանձին։
      
       Վասն այն բարբառն աստուածային,
       Թէ ձե՞զ միայն տանք յարմարին։
       Ըզշինութիւնսն Տաճարին,
       Եւ ոչ խորհիք դուք բնաւին։
      
       Լուեալ բանից մարգարէին,
       Զօրաբաբել քաջ կորովին։
       Հանդերձ Յեսուայ քահանային,
       Գօտեպինդ լեալ երկոքին։
      
       Զոր քաջապէս ըսկսանին,
       Վասն Աստուծոյ խօսեալ բանին։
       Նոր նորոգին դարձեալ կըրկին,
       Ըստ առաջնոյ օրինակին։
      
       Հանգունաբար աստ պատահին,
       Նորոգութեան Սրբոյ Գահին։
       Փոխան Յեսուայ Քահանային,
       Ընտրեալ Յուսիկ Աջապահին։
      
       Զօրաբաբէլ երկրորդ՝ Վեհին,
       Յայտնեալ ի յայս ժամանակին։
       Փոյթ քաջութեան կալան յանձին,
       Նոր ի հիմանց նորոգեցին։
      
       Քառից կողմանց բոլորեցին,
       Պարիսպ չքնաղ յօրինեցին։
       Որ եւ շըրջեալ ի վիճակին,
       Զամ մի ողջոյն այս երջանկին։
      
       Վասն եղեալ պարտուց նորին,
       Յորմէ զերծաւ բոլորովին։
       Ոչ ընդ երկար իշխեալ սորին,
       Լըքեալ թողու զվայրս ըստորին։
      
       Ամըս տիրեալ երրեակ կըրկին,
       Փոխեալ աստի յեթեր վերին։
       Հայրապետաց սուրբ երամին,
       Խառնեալ հաշուի որպէս ըզմին։
      
       Ճըգունս կրեալ երանելին,
       Եւ ոչ սակաւ վասըն Գահին։
       Որոյ փոխան Բարերարին,
       Պատրաստեցեալ նմա զերկին։
      
       Զվարս ի յերկրի ստացեալ սմին,
       Որպէս հրեշտակսըն անմարմին։
       Որոյ գովեստ համառօտին,
       Ապա թէ ոչ մեզ կարօտին։
      
       Ժամըս բազումս կըրել յանձին,
       Աշխատութիւնս յոյժ բազմագին։
       Որ ոչ տայ թոյլ երբեք բնաւին,
       Մեզ նեղութիւնք ժամանակին։
      
       Քանզի կարի յոյժ երկարին,
       Եթէ մի մի աստէն ճառին։
       Զո՞րըն արդեօք գըրել տառին,
       Աստուածարեալ Հայրապետին։
      
       Զիմաստութիւ՞նն պատմել նորին,
       Որ էր կազմեալ անօթ շնորհին։
       Եթէ զահեղագոչ ձայնի՞ն,
       Որ ոչ թուէր գոլ մարդկային։
      
       Այլ զըւարթնոցըն վերնային,
       Որոյ զբարբառըն վարկէին։
       Կամ զգեղեցիկ դիմաց նորին,
       Որ էր յարմար ըստ բոլորին։
      
       Գրի վասըն կենարարին,
       Թէ գեղեցիկ ամենեւին։
       Հանգունատիպ եւ մեր վեհին,
       Եղեալ ըստ նոյն օրինակին։
      
       Որոյ բնաւ թէ աստ գրին,
       Երկար միջոցք առ այս դըրին։
       Համառօտեալ վասն սորին,
       Ինձ կարի յոյժ պատշաճ թըւին։
      
       Ինքըն թէպէտ երանելին,
       Ճեպեալ դիմեաց առ բաղձալին։
       Սակայն եթող ի ըստորին,
       Ի մէջ սըգոյ ըզծերունին։
      
       Տեսեալ Յուսիկ Աջապահին,
       Շիջումն իւրոյ չըքնաղ ջահին։
       Անմխիթարսուգ տրտմագին,
       Շուրջ ծերունեանն պաշարին։
      
       Զոր ողբալով վա՜յ տայր անձին,
       Ի մարդկանէ լեալ առանձին։
       Որպէս զՅակոբ սուրբ ծերունին,
       Երեմն սուգ պատեալ ունին։
      
       Բայց Յովսեփայ փոխան նըմին,
       Եղեւ շնորհեալ Բենիամին։
       Կամ Ադամայ Հօր մեր նախկին,
       Մեռեալ Աբէլ չըքնաղ որդին։
      
       Որոյ պարգեւ տրտմեալ սըրտին,
       Եղեւ շնորհեալ Սէթ Վերստին։
       Արար զնոյն աստէն կրկին,
       Գթածագոյն Հայրն վերին։
      
       Յարոյց դարձեալ յաջորդ Գահին,
       Զորդի նոյնոյ Աջապահին։
       Զոր Ղուկասու փոխան Վեհին,
       Տէր Միքայէլ ըզկնի նորին։
      
       Կալաւ զԱթոռն ի մեծ թուին,
       Հազար հարիւր ութսուն վեցին։
       Օծեալ ձեռամբ Տէր Ադամին,
       Որ կենդանի կայր տակաւին։
      
       Գոլով ամաց տասնեակ կրկին,
       Բայց իմաստիւք լըցեալ նորին։
       Հանգոյն գտեալ ընտրեալ գնդին,
       Որք զծորանս Հոգոյն արբին։
      
       Արդ՝ սա տառից աստուածային,
       Եւ կամ սիրովըն երթային։
       Կայր միշտ վառեալ բոլորովին,
       Զհետ եղեալ շաւղաց նորին։
      
       Կտակարանս թէ Նոր եւ Հին,
       Վարժեալ իսպառ Սրբոյ Վեհին։
       Յոյժ գերազանց եղեալ սորին,
       Իմաստութեամբ գոլով խորին։
      
       Նովաւ որպէս կենարարին,
       Աշակերտաց գումարք ընտրին։
       Սա փոյթ կալաւ իւրոյ անձին,
       Յօրինել կահս Սրբոյ Գահին։
      
       Թէպէտ Ղուկաս Վեհին նախկին,
       Նոր նորոգեաց դարձեալ կրկին։
       Սակայն թափուր էր բընաւին,
       Եւ ոչ զարդ ինչ ամենեւին։
      
       Յորժամ շինել սկսեալ նրին,
       Գտեալ բուրվառ մի նորա հին։
       Որոյ միայն կողմըն ներքին,
       Սակայն պղինձ լեալ ըստ նիւթին։
      
       Մինչ Ղուկասու ընտրեալ Վեհին,
       Խորհուրդ խորհեալ վասըն կահին։
       Նոր ըստանալ նորոգ կահին,
       Սակայն վախճան իւր պատահին։
      
       Զոր Միքայէլ յաջորդ նորին,
       Ստանայ զայն բոլորովին։
       Պակաս թողլով եւ ոչ ըզմին,
       Այլ հոգալով նա բընաւին։
      
       Յարոյց Աստուած այս երջանկին,
       ԸզԳաբրիէլ չըքնաղ Արհին։
       Որդի գոլով դարձեալ սըմին,
       Ընտրեալ Յուսիկ Աջապահին։
      
       Գոլ թիկնապահ հարազատին,
       Լուսազարդեալ Հայրապետին,
       Քանզի ամոլք պայծառ դընին,
       Զոյգ հարազատքս յայտնեալ լինին։
      
       Եւ ոչ սակաւ սոքա ճըգնին,
       Այլ յոյժ կարի բազում տըքնին։
       Որպէս եղեւ յաւուրս սոցին,
       Բորբոքեցեալ բոց հընոցին։
      
       Աղանդաւորք Լեւոն չարին,
       Եւ հետեւողք պիղծ տօմարին։
       Միաբանեալք մի հաւաքին,
       Ի Բերիա մեծ քաղաքին։
      
       Զեկեղեցիսն որ անդ կըրկին,
       Ուղղափառաց մերոց ազգին։
       Մինն կանգնեալ յանուն Կուսին, (=Ս . Ածածին)
       Ժամանակաւ գոլով նա հին։
      
       Յանուն մանկանց Քառեակ տասին (=Քառսուն Մանկունք)
       Յարմարեցեալ է երկրորդին։
       Յափշտակեալք զայս երկոսին,
       Հեստեալքն ի մէնջ յաղանդ չարին։
      
       Ուղղափառաց դասք որ կոչին,
       Դաւանութեամբ Լուսաւորչին։
       Ոչինչ վարկեալ յաչըս նցին,
       Այլ փանաքի եւ յոյժ չընչին։
      
       Մտաբերեալք ոչ բընաւին,
       Թէ հաճեցաւ փոքու հօտին։
       Առ ի շնորհել Հայրըն վերին,
       Զարքայութիւն իւր երկնային։
      
       Բայց չարափառք թէեւ լինին,
       Անթիւ որպէս զաւազ ծովին։
       Սակայն դոյլէ են կաթիլք մին,
       Ըստ ասելոյ մարգարէին։
      
       Թէ են ոչինչ գումարք չարին,
       Եւ կամ ոչինչ իսկ համարին։
       Դասք զօրացեալ չարափառին,
       Զեկեղեցիս Հայոց առին։
      
       Հետեւաբար տիրեալ նոցին,
       Մինչեւ ամ հինգ եկեալ անցին։
       Իսկ ուղղափառք մերոյ ազգին,
       Լըցեալ ցաւօք յոյժ վըշտագին։
      
       Ըզձեռք ի ծնօտ եդեալ կային,
       Անմըխիթար սըգով լային։
       Թէ զտաճարն Աստուածային,
       Հի՞մ հեստելոց չարաց տային։
      
       Արդ՝ թալպիովթն անվանելին,
       Հոգեընկալ երանելին։
       Տէր Միքայէլ Հայրապետին,
       Ելեալ ընդ իւր հարազատին (=Գաբրիէլ)։
      
       Ի Բերիա դիմեալ նոցին,
       Առ ի փրկել զեկեղեցին։
       Որ եւ անդէն ի բանտ մըտին,
       Հնար եւ ոչ երբեք գըտին։
      
       Որոց թէպէտ վիշտ շատ տըւին,
       Սակայն նոցա ոչինչ թըւին։
       Կամ տուգանաց բազմաց դիզին,
       Որ ոչ երբեք գրով վիպին։
      
       Եւ անձնապուրծ հազիւ լինին,
       Յորժամ չարիք բազում հինին։
       Մինչ Բերիոյ ելեալ սոցին,
       Դէմ ի Բուզանդ եդեալ գնացին։
      
       Յաւուրս Յակոբ Պատրիարգին,
       Աստուածաբան վարդապետին։
       Բայց այն նուագ երկրորդ կարգին,
       Սակայն սիրով մեծաւ յարգին։
      
       Է բաց այսու գընալ սոցին,
       Ի յայս քաղաք նուագ նախկին։
       Յաւուրս ձայնիկ Պատրիարգին,
       Որոյ Կօլօտ մակադըրին։
      
       Սակըս իրաց Սըրբոյ Գահին,
       Պատրաստեցան յայս ըռահին։
       Սակայն ցուցցուք մեք զերկրորդին,
       Եթէ վասն ո՞յր ըռահ հարդին։
      
       Յորդորելով զամենեսին,
       Կուռըն սիրով այս երկոքին։
       Որ եւ սոքա գըրոհ տային,
       Մտանելով դուռն արքային։
      
       Հըրովարտակ անտի հանին,
       Զո՞ առաքել նստեալ խորհին։
       Ի մեծն Պօլիս Սըրբոյ Վեհին,
       Մընալ ինքեան հաճոյ թուին։
      
       Պատրաստելով ճանապարհին,
       Ըզհարազատսըն իւր կըրկին։
       ԶԳաբրիէլ չըքնաղ Արհին,
       Ընդ Մատթէոս արի Դըպրին։
      
       Այս Մատթէոս եղբայր Վեհին,
       Թէպէտ մըտեալ կարգ աշխարհին։
       Սակայն ճոռոմ էր ըստ լեզուին,
       Զէտ Տէրտիւղոսըն այն նախկին։
      
       Միայն կալով ի սուրբ Գահին,
       Ծերունազարդ եղբայր սոցին։
       Կամակատարն աստուածային,
       Մարկոս անուն Քահանային։
      
       Իսկ Աջապահ հաւն իմ բարին,
       Էր ի Բուզանդ ընդ Վեհ որդին։
       Արդ՝ եկեսցուք մեք ըստ կարգին,
       Պատմել հակիրճ ի յայս տառին։
      
       Թէ ի հանդէս որպէ՞ս մըտին,
       Կամ զի՞նչ օգուտ անտի գըտին։
       Զի ի յատեան բազում ելին,
       Ընդ հեստելոյն ի մարտ մըտին։
      
       Թէպէտ նոքա յոյժ ջանացին։
       Բայց ըստնանել ոչ կարացին։
       Ամենազօր Աստուած Հոգին,
       Զօրացուցեալ յոյժ ըզսոսին։
      
       Որք ըզգումար յաղթեալ չարին,
       Եւ ենթ ինքեանց նուաճեցին։
       Որոց ձեռաց զեկեղեցին,
       Որք բռնութեամբ նոր տիրեցին։
      
       Սոքա դարձեալ մեզ դարձուցին,
       Եւ զքաջութիւն բազում ցուցին։
       Զդասս գայլոց արտաքսեցին,
       Եւ զգառանց հոյլս անդ լըցին։
      
       Մերթ զէտ առիւծ որք գոչէին,
       Եւ ի հանդէս գալ կոչէին։
       Այժմ յաղթեալ ըմբեռանին,
       Եւ ամօթով յոյժ լընանին։
      
       Առիւծ յայտնեալ սրբաբանին,
       Յորմէ բազում բանիւք գանին։
       Զոր համառօտ աստէն պատմին,
       Ի հարիւրէն որպէս թէ մին։
      
       Ըզբոլորէն թէ ոք կամին,
       Պատմողօրէն յարել սըմին։
       Ոչ կարացեալ ամենեւին,
       Եւ ոչ զօրեն երբեք բնաւին։
      
       Պարունակել ոչ է դիւրին,
       Եւ միտք գրել ստերիւրին։
       Թէ զի՞նչ տարան դասքըն չարին,
       Եւ կամ հի՞բար զերծեալ Արին։
      
       Զոր թէ մի մի աստէն ճառին,
       Երկար միջոց պատճառին։
       Քանզի չարիք բազում լարին,
       Բուռն այլազգեաց երթեալ յարին։
      
       Որոց ըբնաւքըն կաշառին,
       Յորժամ խոստմունք յոյժ կարկառին։
       Ուստի յաղթելն անհընարին,
       Լինել վարկէր չըքնաղ Արհին։
      
       Ի ծուփըս մեծ անկեալ նորին,
       Կամ տարակոյսս յոյժ խորին։
       Թէ ոչ է գործ այս մարդկային,
       Այլ մանաւանդ աստուածային։
      
       Ըզհըզօրաց սիրտ ի ձեռին,
       Ունել նըմա մեզ միշտ ճառին։
       Քանզի գըթած Հայրըն վերին,
       Վաղ հասանէ որք դեգերին։
      
       Դարձուցանէ զչարն ի բարին,
       Եւ կամ ի լոյս զմութ ստուերին։
       Որպէս եւ աստ արար կըրկին,
       Օգնելով այս մեր երջանկին։
      
       Քանզի յառաջ որք կաշառին,
       Եւ կամ բազում ինչըս առին։
       Դարձեալ յայս կոյս եղաշըրջին,
       Մեզ կողմ եղեալ շնորհիւ Փըրկչին։
      
       Ազատելով զԵկեղեցին,
       Ի նոցանէ որք գերեցին։
       Զայս ամենայն լուեալ Վեհին,
       Ապա դիմէ իւրում Գահին։
      
       Բայց ի Հալէպ կացեալ Արին,
       Քաջ ախոյեան ընդդէմ չարին։
       Ներքոյ անկեալ ծանըր բեռին,
       Կարօտ եղեալ հըզօր ձեռին։