Պատմութիւն Պարսից

ԳԻՐՔ  ՀԱԿԻՐՃ
Վասն ճառագրութեան Պարսից աշխարհի,
Ի յերկուս հատորս բաժանեալ:

Առաջին հատորն ի յերկուս մասունս տրամատեալ:

Յորում ամփոփեալ պարփակին՝ նախ՝ զանուանս, եւ զորոշմունս որքանութեանց անձաց եւ զթուականս ժամանակաց Պարսից առաջնոց կացելոց թագաւորաց՝ սկսեալ ի Կիւրոսէ յառաջնոյ յարքայէ Պարսից ուրոյն զատուցմամբ մինչեւ ցժամանակս մեր բովանդակելով:

Երկրորդ զպատմութիւն Քերիմ խանի մինչեւ ի մահ նորա:

Իսկ զհատորն երկրորդ ունի յինքեան պարունակեալ զվէպս Պարսից, եւ Եկբատանացւոց աշխարհի, այսինքն Փարսըստանայ եւ Արաղստանայ. զոր ի մահու Քեարիմ իշխանի Պարսից, սկսայ ուրոյն վիպեալ մի ըստ միոջէ շնորհիւ Տեառն՝ զհամայն անցս՝ զորս անցեալ փոթորկաբար պտուտկեցին ի կալուածս սահմանաց Պարսից աշխարհի, մինչեւ ուր ուրեք կամեցեալ հաճեսցի Տէր՝ յամբոկ արարեալ եզերեցից զկիր առնութիւնս իմ եւ զայն:

Զորս յինէն մատենագրել պահանջեաց պայազատ եւ խոյական ընկերակիցն իմ հոգեզուգ պարոն Յարութիւն Իսահակեան ի նորոյ Ջուղայեցին, որում Տէր տացէ զկեանս ընդ երկայն աւուրս, եւ պահեսցէ ի խնամս գթութեան իւրոյ ի փառս անուան իւրոյ եւ ի ցնծութիւն հիգոյս:

Ի Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու լուսազգեաց եւ գերփառունակ ամենայն Հայոց կաթուղիկոսի:

Եւ ի յառաջնորդութեան Նորոյ Ջուղայի ամենահռչակ եւ հրաշակերտ վանացս Տէր Յակոբ գերամեծար եւ աստուածաբան րապունապետի եւ երջանկազարդ արքեպիսկոպոսի, որում Տէր պարգեւեսցէ ընդ երկայն աւուրս:

Յամի Տեառն ՌԶՁԷ=1787 եւ ի թուականութեանս Հայոց ՌՄԼԶ=1236 յամսեանն Օգոստոսի ԺԵ. յԱսպահան ի գեօղաքաղաքս ի Նոր–Ջուղայ:

Քաջաբաստ՝ Ազնուատո՛հմ եւ իմաստնայեղց բանասիրիդ Պարոն Յարութեան Իսահակեան Ջուղայեցւոյ Խնդալ:

Շնչոյն Աստուածային շնորհաց լուսոյն՝ որ անդստին տնկեցաւ ի բնութեանս մարդկայնոյ սեռից, զոր ոմանք շրջուցանեն՝ կամ նսեմացուցանեն խժդժանան՝ կամ անագորոյն բարուք, բայց դու ո՛ անձկալի՝ զայն ի քեզ արծածեալ պահեցեր, եւ պահես միշտ. որով եւ բորբոքեցար, եւ զիս նուաստս բռնադատեալ ի գործ դժոխասարաս եւ լաբիւրինթոս սադրեցեր, որ արտօնութեամբ, եւ կամ գերազանցութեամբ յոյժ եւ յոյժ անդր անցեալ գերակայ իսկ է քան զկար՝ եւ զզօրութիւն մտաց իմոց: Ուրեմն՝ բարձրագունից գովութեանց արժանաւոր իսկ ես՝ որ գեղեցիկ մտածութեամբ խորհեցար անջինջ յիշատակ զայս քեզ թողուլ եւ վասն քոյանոցն ամենեցուն: Քանզի մինչ կցորդակիցք՝ եւ հաւասարազուգք ժամանակորդք ընկերակիցք քո զբաղին հոգօք աշխարհականօք, եւ ստորանկեալ նուաճին ունանյութեամբ կենցաղոյս, սակայն դո՛ւ միայն՝ բաղձալի, ի յորոց երեւեցար վեհագոյն, որ սիրես զիմաստութիւն, եւ ցանկաս զայնոսիկ իրս պատկանաւորս ի մատենի աստստին պարունակել ի յօգուտ բանասիրաց, եւ ի պայծառութիւն ազգի Հայկազեան: Նմին իրի եւ ես թշուառաբաստս՝ զուարթ մտօք, եւ դիւրաբար փոյթ յանփին կալայ կրել զայս տաժանութիւն սակս իմոյ նազենւոյս, որ ո՛չ վայել էր ինձ իրակել զայսպիսի իր, այլ այնոցիկ էր ճահ եւ ըմբոն՝ որք կրթեալք իցեն եւ մարզեալք համալսարանոջ զքերթողութիւն, զճարտասանութիւն, զտրամաբանութիւն, եւ զայլ արհեստս ազատականս:

Այլ թէեւ ո՛չ իմաստութեամբ՝ եւ զգօնութեամբ (որ տարազուրկ եւ նահանջեցեալ իսկ եմ արդեօք յորմէ բոլորովիմբ) բայց ա՛ղէ ջանացմամբ յուսամ զշնորհն Աստուածոյ, որ պարգեւէ առատապէս ամենեցուն, եւ լցուցանէ զամենեսին քաղցրութեամբ կամօք իւրովք, եւ ոչ ումեք յուսով խնդրողաց երբէք նախատէ (Յակ. Կաթ. 1. 2): Նա իսկ ապաստան կալայ անձինս եղկելւոյս զօգոստափառ եւ զգերամաքուր սուրբ կոյսն Մարիամ Աստուածածին, որ յորժամ յիշեմ զփառաւորեալ անուն նորա, եւ կամ զմտաւ ածեմ զանբաւ բարեգթութիւն նորա, եւ զարժանահայց բարեխօսութիւնն որ առ ապիրատ ազգս մարդկան, գրեթէ՝ սարսումն ի յիս բերէ, եւ սօսափեալ քստմնին համայք ոսկերք իմ տառապեալք: Վասն զի արդարեւ որով, եւ ի ձեռս նորա, եւ որոյ միջնորդութեամբ յար ի Տեառնէ ծաւալեալ աշխարհ տարածին զեղմունք եւ պարգեւս Շնորհաց առ որս, որք յուսով, հաւատով, սիրով եւ արտասուալից հառաչանօք հայցեն զնմանէ: Որովք եւ ես յուսամ (թէպէտ խոստովանեցայ կանխագոյն զշամանդաղ՝ եւ զմշտագոյն տեսութիւն մտացս իմոց). զի նաեւ ապաւինելով զնպաստաւորութիւն մաքուր աղօթից ձերոց՝ զիղձ տենչանաց քոց լցուցից, եւ զյառաջադրեալ գործս իմ թարց իմիք երկբայութեան հաւատամ իսկ ի յամբոկ եւ ի լրումն ածել: Որով լիցի ինձ, եւ մտերիմ տարփալւոյս իմոյ գլխովին խնդութիւն: Իսկ եթէ ուրեք ուրեք վրիպեալ գտանիցիմ եւ ստգտեալ, աղաչեմ զի անբասիրս արասցես զիս, եւ գթով ներեսցես. զի ոչ եթէ կամաւ եւ զիտութեամբ, այլ յակամայ՝ եւ ի տգիտութեան մտացս իմոց ներմուծեալս վարկցես: Այլ զոր ինչ ուղիղ եւ հաճոյ թուեսցի յաչս քո, զայնս իսկ առատաբաշխ աջոյ բարձրելոյն գրեսցես, եւ օժանդակութեան սուրբ կուսին Մարիամու եւ մօրն Ողորմութեան եւ շնորհաց ընծայեսցես, եւ նպաստաւորութեան նախկին վիպագիր հեղինակաց մատուսցե՛ս. նաեւ ի Տեառնէ, եւ ի Մօրէն Աստուծոյ գոհացո՛ղ լիցիս. զի նա է զօրութիւն մեր եւ ուժգնութիւն, որ եթէ նա ո՛չ նպաստաւորեցեր զիս՝ ինեւ անկարելի էր զիր ինչ գոյացուցանել. զի ես ո՛չ ինչ եմ, եւ ոչինչ համարեցեալ, եւ անմտագոյն իսկ եմ քան զամենեսեան: Արդ՝ ընկա՛լ քաղցրահայեաց ակնարկութեամբ զդուզն պտուղ երկանցս իմոց. որպէս ընծայն քեզ յինէն կարի սիրով դ հեզութեամբ: Ո՛ղջ լեր ի Տէր յամայր կենօք ի հրճուանս իմ: Եւ յետ այսու ամենայնի, կամ եւ մնամ առ գերազանցութեանդ միշտ պատրաստական ծառայ Խաչատուր ապաշնորհ աբեղայ Իսահակեան Ջուղայեցի:

Բան ինչ՝ ընդ համառօտ նախադասութեամբ առ բովանդակ վերծանողս փոքեր մատենիս:

Վասն զի որովհետեւ ճահաւորեցալ բագձաձեալ յօրինել զվէպս պարսից եւ եկբատանցւոց աշխարհիս, այսինքն՝ Ֆարսիստանայ, եւ Արաղստանայ անցիցս անցելոց, սկսեալ հանդերձ Աստուծով ի հազարորդի երկհարիւրորդի եւ ի քսանութերորդի թուոյս Արամազեան Տումարիս, եւ ի վաղճանմանէ Քեարիմ իշխանին Պարսից ուրոյն մի ըստ միոջէ վիպել. մինչ ի ներկայ ժամանակն յայն՝ յորում թերեւս Աստուծով գտանելոյ իցէ զհանգիստ աշխարհս մեր ի խռովութեանց՝ եւ ի տարաձայնութեանց: Եւ մեք յետ այնորիկ տացուք ապա թէ՝ դադար եւ դուլ անձանց մերոց, եւ յամբոկ արացուք Աստուծով սկսեալ գործոյս մերոյ: Վասն որոյ նախապէս հարկաւորեցայ աղաչել զնազելիսդ իմ, զի մի լիցի արդեօք ոք ի ձէնջ ստգտանել եւ բասրել զիս զվեհերոտ ցանկանեալս, սակս շաղաւաշուրթ եւ աղճատախօս շարահիւսութեանս իմոյ: Զի ո՛չ էր ես տրուպ թշուառագոյն վատաբազդս կրթեալ եւ հրահանգեալ ի յիմաստս համալսարանի քերթողաց, եւ ոչ ի ճեմարանս վսեմագոյն իսկ հզօր սոփեստացէր արդեօք բնաւ մարզեալ: Նա իսկ եւ ոչ արդեօք իսպառ հմտեալ եւ ուսեալ էր զվոհմակս եւ զվտառս զանազան բառից բազմութեանց հայկազանս սեռի, զի որովք ճոռոմաբան տրամադրութեամբ արտաբերեալ արտասանէին զվիպագրութիւնս իմ: Որք յոյժ անկ եւ պատշաճ են թէպէտ ի յամենայն իրոզութիւնս ստորոգական մակացութեան. բայց յաւէտ գրեթէ առաւել հարկաւորք եւ պիտանիք են ի կիրառութեանս շարաբարդութեան բառից: Այլ ծանի՛ր ո՛վ ուշիմ մակացու, զի մեք ի տեղւոջս Ասպահանայ Ջուղայի՝ մանաւանդ կրթեալք՝ վարժեալք եւ զակատեալք իսկ եմք սնոտի ունայնական ընթացիւք, եւ աշխարհակործան ձառամոլութեամբ, քան թէ չքնաղագոյն առաքինութեամբ, եւ Արփիափա՛յլ իմաստութեամբ: Իսկ եթէ ակահ եւ տեղեակ լեալ կամիցիս թէ է՞ր արդեօք, ասացից՝ վասն զի նախադասութիւնք եւ յառաջացուցմունք երկրիս մերոյ, յորում մեք կամք աստանօր զետեղեալք այսպէս վերաբերի: Ուստի եւ եզրակացութիւնք եւ հետեւմունք նորա միշտ առ չարն կողմ հակամիտեալ վերանայ: Որով եւ մեք թշուառաբար կեամք, եւ թշուառաբար մեռանիմք: Թէպէտ իբրեւ զմարդ ծնանիմք ի յաշխարհի, բայց զօրէն քառոտանեաց եւ ի պորտաբուդ անասնոց կենցաղավարիմք, եւ որպէս զմարդակերպ անասուն, եւ գրեթէ՝ իբր զգազան այլանդակ եւ դաժանաբարոյ յածեալ շրջիմք ի մէջ մարդկանց, եւ ապա իսկ այնուհետեւ անասնաբար մեռանիմք, եւ իբր անզգայ եւ անիմաց ոք դնիմք ի հող գերեզմանի, ո՛չ գիտելով բնաւ երբէք թէ՝ յո՞յր պատկեր եւ վասն ոյր գոյացեալ էաք, ըստ սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ՝ երկնային եւ Հրեշտակակրօն վարդապետի: Նա զի թաղումն իշոյ՝ պարտ էր մեզ եւ վայելուչ յոյժ ճահողապէս ընդունիլ, եթէ ոք ո՛չ ի վէր որ արգելէր:

Քանզի վասն գործելոյ զդժնեայ չարութիւնս, եւ հնարելոյ զնորագիւտ ոճրագործութիւնս, եմք այնքան զգաստք՝ արի՝ եւ արթունք. մինչ զի եթէ զբովանդակ ժամանակս կենաց մերոց ծախիցեմք ի նոյն՝ ո՛չ դանդաղիմք, եւ ո՛չ երբէք յուլանամք, եւ ո՛չ ասեմք թէ՝ հերիք եւ շա՛տ է: Այլ վասն գործելոյ զբարիս, եւ վասն ներգործելոյ զառաքինութիւնս, եմք այնքան հեղգք եւ տխմարք. մինչ զի հազիւ թէ՝ զդուզն ժամանակս կենաց մերոց ընձեռեմք իսկ բարեգործութեան, եւ ո՛չ երբէք առնելով զբարի ինչ՝ միշտ ասեմք թէ՝ յո՛յժ բաւական է:

Արդ ապաքէն ո՛չ գիտեմ ես թէ՝ որո՛վ եղանակաւ լացից զթշուառութիւնս մեր, եւ կամ թէ ո՛րպիսեաւ կերպիւ կարացից հնար իմն հայթաթել առ ի ազատել այսպիսի դաժանագոյն մոլեգնութիւնս եղկելի զանձն իմ: Արդ, բազո՛ւմ է եւ յոյժ բազում զժանդաբարոյ թշուառութիւնս մեր՝ զորս կամիմ ասել. բայց մնայ զամենայն ներփակեցեալ ի սրտի իմում: Զի ո՛չ տայ թոյլ ինձ զդառնութիւն եւ զնեղասրտութիւն անձին իմոյ մի ըստ միոջէ արտայայտել եւ բացայայտել լեզուաւ իմով, զհամայն վշտաթախիծ թշուառութիւնս վտանգից մերոց՝ զորս զմեօքէ յար պարաւանգեալ, որով եւ գրեթէ՝ մեք ազգս Հայկական, մանաւանդ Նոր–Ջուղայի բնակիչքս յոյժ թշուառացաք:

Արդ՝ միայն զայս կամիմ ասել, եւ ծանուցանել խանդակաթ սրտիւ սիրելեացս իմոց, թէպէտ եւ զայրասցին ի վերայ իմ յոյժ՝ որք լուիցեն: Քանզի այնքան անզուսպ անզգամացեալք եմք մեք ի յանզգամութիւնս մեր, եւ այնքան անսանձ լեալք  եմք եւ լծընկէց, որովք եւ ի ծայրագոյն թշուառութեանս ամբարշտութեան եմք իսկ մակաժամանեել. մինչ զի ո’չ գիտեմք զպատիւ մարդկութեանս մերոյ՝ մինչ յատկօրէնութիւն է ամենայն կենդանեաց ճանաչել զինք թէ վասն ո՞րը իցէ գոյացեալ: Այլ մեք առաւել հետեւիմք արդեօք ստութեան՝ քան եթէ ճշմարտութեան, որ է մոլութիւն իմն այլանդակ, յորմէ ամենայն մոլութիւնք կախեալ կան: Որով եւ մարդս տարազրկի՝ եւ տարատրոհեալ բաժանի ի մարդկային կացութենէ. եւ վատթարագոյն քան զէշս, եւ զանբան անասունս տրամադրեալ գտանի: Նա իսկ եւ ի մէջ անբան անասնոց յոյժ յոգունս տեսանեմք, որք ջանան գործել զօգուտս իրերաց: Բայց ի միջի մերում ի ներ սակաւուց հազիւս գտանեմք, եւ գրեթէ՝ նա ո’չ երբէք խորհօղ եւ գուն գործող վասն օգտի հասարակաց: Այլ բնաւքս իսպառ արդեօք կարի կազմ եւ պատրաստ եմք տնօրինելոյ եւ խորհելոյ զօգուտս մեր, եւ զրկելոյ եւ խածատելոյ զայնոսիկ՝ որք յոյժ խղճալիք են եւ տարաբաղդք. ուստի որով եւ ամենեքեանքս իսպառ ընկլուզեալ եւ գահավիճեալ ի խորս ծովու սաստիկ ստրկութեան իսկ ընկճեալ կործանիմք, եւ լինիմք իսկ արդեօք՝ ազգի ծեծանք, եւ աշխարհի թքանք: Զի ո’չ վայրապար ինչ եղեւ ասացեալ ի յառաքելոյն, այլ զի զօրութեամբ եւ զգօնութեամբ թէ մի խածատիցէք զմիմեանս, գուցէ ի միմեանց խածատիցիք:

Եւ այս բարք իսկ է արդեօք յերկրիս մերոյ՝ յորում մեք ծնեալք՝ սնեալք՝ եւ զարգացեալ եմք. քանզի ասեն օլօմայք, այսինքն՝ իմաստասէրք քաղաքիս Սպահանայ թէ՝ որպէս կնիւն՝ կամ պրդու (որ է խոտ իմն բուսեալ յաւէտ ի ջրաշեղջ յեզերայս, որոյ պարսից բառբառովն փիզօռ ասեն) պահէ զսառն կամ զպաղն, այսպէս եւ սուտն պահէ զԱսպահան քաղաքս:

Բայց արդէ եւ մեք բնակեալք ի սոսա, որոց օրէնքն եւ կարգադրութիւնքն առաւել ի յունայնութիւնս, եւ ի ստութիւնս տեսանէմք արեօք հիմնաւորեալ, քան թէ ի բարութիւնս եւ  ի ճշմարտութիւնս եւ ի ճշմարտութիւնս, յորոց եւ ի մեզ իսկ սփռեալ տարածեցաւ, թէպէտ եւ օրէնքն Աստուածայինք մինչեւ ցայժմ, եւ մինչեւ առ յապա ունիմք Աստուծով հաստատուն: Այլ զի՞նչ օգուտ եւ շահ իցէ մեզ արգեօք՝ ունել զօրէնս Աստուծոյ, եւ կեալ թարց օրինաց, այսինքն՝ զկիրառութիւն գործոյս մերոյ բարբարոսական եւ հեթանոսական երեւեցուցանել: Ո’չ ապաքէն արդեօք իսկ սրբազան առաքեալք Պօղոս յայտնապէս վճիռս տայ ասելով. դո՛ւ, ասէ՝ որ պարծիս օրինօք, յանցանել ընդ օրէնսն զԱստուած անարգես: Ո’չ վասն ձեր ասէ՝ անունն Աստուծոյ հայհոյի ի մէջ հեթանոսաց. որպէս եւ գրեալ է ի գիրս պատգամաց մարգարէիցն: Արդ ուրեմն զմէ՞ պահանջէք զմէնջ կատարեալ զիմաստասիրութիւն, մեք որ այսչափ չարիք շուրջ զմեօք զմածեալ ունիմք: Ապա աղաչեմ յոյժ թախանձանօք՝ ո՞վ անձկալի եւ զգօնամիտ վերծանողք, երկայնմտութեամբ անսալ աղաչանացս իմոց, եւ շնորհել զթողութիւն ստգտանացս իմոց, եւ անբասիրս թողուլ զիս՝ որ ես չնչինս ըստ յայսմ մասին ստերիւրեալ իցեմ եւ յանցեալ. քանզի նախ քան զտեսութիւն՝ Աստուածաբանել սկսայ, ըստ կշտամբութեան Տեառն Մովսիսի երջանիք Խորենացւոյն՝ որ ի յողբս: Եւ անդրէն դառնամ եւ ասեմ, լուարո’ւք ինձ ո՞վ Ազնուագոյն եւ բաղձալի ընթերցողք, եւ տուք ինձ զիրաւունս առաջադրեալ ասութեանս իմոյ: Արդ՝ միթէ դպրոցք եւ համալսարանք ձեր հայրենեաց՝ կային աստստին ի տեղւոջս Նոր-Ջուղայի վանացս. զի որով ըստ ոճի բուն քերթողաց վայելչաբար եւ հեթեթ կերպիւ ծերունաբար յայս հանդէս մտանել ատակէր, եւ կամ անստերիւր անսղալաբար զառաջադրեալ գործս իմ ի կատար եւ յամբոկ հասուցանէի: Քանզի եւ այս իսկ արդեօք՝ զոր կամէ ինձ առնել, ո՛չ եթէ իմով ինչ իմաստութեամբ, յո’րմէ զուրկ եմ իսպառ: Այլ միայն նախ՝ ձրիաբաշխ շնորհիւն Աստուծոյ ակն ունիմ ժամանել ի կատար եւ ապա ջանիւ. թէեւ շնորհակալ ոք ի մերոց աշխատութեանցս ոչ գտանիցի: Քանզի Վիրգիլիոս ասէ թէ՝ յարատեւ աշխատանքն յաղթէ զամենայն դժուարինս: Իսկ Պղատոն ասէ՝ քրտամբ եւ աշխատութեամբ բուսանի զոստս առաքինութեան: Նաեւ՝ գիտացիր իսկ արդեօք ո՛վ ուշիմ ընթերցող՝ բաց ի ձրիական պարգեւաց, վարկեա թէ Աստուած ո՛չ է տուեալ թարց աշխատանաց ումեք զիր ինչ:

Որոյ աղագաւ Աշխատանքն է մայր բարեհամբաւոյ զի յաղթողքն եւ հռչակաւորքն աշխատանօք անուանիք եղեն յաշխարհի: Նա իսկ եւ գոգջիր թէ՝ ո՛չ ինչ իր եղեւ գերապայծառ եւ չքնաղագոյն թարց աշխատանաց. ո՛չ առաքինութիւնք, ո՛չ արհեստք, եւ ո՛չ այլ ինչ բարի գործք: Իսկ եթէ զլեզու ունիցէր իսկ աշխատութիւնն՝ կարէր բարձրաձայն աղաղակել եւ ասել թէ՝ առանց իմ (ո՛վ մարդիկք) ոչինչ իւիք կարէք պարծիլ եւ պանձալ: Իսկ ծուլութիւննէ դպրատուն ամենայն հոգեւոր եւ ի մարմնաւոր բարութեանց: Ուստի եւ Քրիստոս ամենակարող Տէրն մեր ասէր ջանացարուք մտանել ընդ նեղ դուռն:

Վասն որոյ եւ երջանկափայլ Շնորհալին խրատէ՝ ջանիւ հասցես, ասէ, շնորհաց, մի՛ ծոյլ կենար եւ դեգերած: Եւ այլ ուրեք գրէ՝ եթէ մտօքդ ես բութ եւ գուլ, ջանիւ զիմաստն կեր եւ կուլ: Ուրեմն եւ ես թչուառ հէքս որչափ՝ եւ որքան կարեմ շնորհիւ Ամենատեառն նկրտեալ ջանամ, եւ յարախոնջ ճգամբ աշխատիմ առ ի յօգուտ ցանկալի ընթերցասէր եղբարցս իմոց պանձալեաց:

Եւ վերջապէս՝ ո’չ այլ ինչ ի ձէնջ. բայց միայն նախ՝ աղօթիւք սադրել՝ եւ օգնել ժտեմ զօրավիգ լինելով տպարութեանս իմոյ եղկելւոյս՝ զի զսուղ եւ զդուզն ժամանակս կենաց իմոց՝ ի յօգուտս Ազնուաբարոյ ազգիս մերոյ Հայկազնւոյ՝ անդանդաղ երկամբ, եւ անզբաղ խորհրդով ծախեցից: Երկրորդ շնորհել ներումն աղաչեմ յաւակնագոյն յանգդնութեանս իմոյ, զի յիմար մտօք, եւ տհաս լեզուաւ ի յայսպիսի չքնաղ եւ զարմանալի դժուարագոյն գործ մխեցայ, որ չէր ինձ օրէն արդեօք, եթէ ոչ այնոցիկ՝ որք կրթեալք իցեն իսկ ի յիմաստս մակացութեան փիլիսոփայից, եւ հմուտք արհեստի քերթողութեան. որովք հազիւ թէ՝ անկասկած մտօք, եւ անվթար դիտաւորութեամբ ի յայս գործ՝ (որ է վիպասանութիւն ինչ անցելոց եւ ներկայից ժամանակաց, որ է ճշգրիտ վկայ ժամանակաց), անվրիպելի ընթացիւք եւ թարց իմիք խոչընդակի մտանել կարէին. ըրպէս եւ զորմէ յայտ իսկ է ամենեցուն:

Արդ՝ զիտելի է զի ոչ այլ ինչ բռնադատեաց զիս առնել զայս մատեան ճառագրութեան. եթէ ոչ նախ՝ զխնդիրս յոմանց համակամ. միակցորդ եւ զուգաշաւիղ եղբարցս՝ եւ ընկերակցացս իմոցս նազենեաց:

Երկրորդ՝ ենթադատելով խորհեցի ի մտի իմում զայս ինչ՝ որ է կարգադրութիւն յոյժ հասարակագոյն թէ՝ մինչ երեխայք եւ մանկտիք ո՛չ խօսիցեն ստէպ ստէպ թիւրաբար. իսկ ապա այնուհետեւ ո՛չ կարեն արտաբերել զբառբառս իւրեանց ուղղաբար: Սորին աղագաւ եւ ես չնչինս յաւէտ այսու յուսով համարձակեալ մատչիմ առնել զպատմութիւնս զայս, եւ աշխատիլ ի վերայ սորա կարի տքնութեամբ.  զի որով մարթացայց՝ եւ Տեառն օժանդակութեամբ կարողացայց, եւ Շնորհիւ անբծի եւ Ամենամաքուր կուսի Երանուհւոյ Տեառն Աստուծոյ արդիւնաւորեցայց օր աւուր յառաջանալ. քանզի օրէնք իսկ է ստուգագոյն՝ զի ամենայն յոյժ դժուարագոյն արհեստ օր աւուր փորձիւ յառաջանայ, եւ յոյժ պերճացեալ ճոխանայ եւ դիւրանայ: Արդ՝ ընկալարուք սիրով, ով ըղձալի ազգդ Ասքանազեան՝ որք սփռեալ կայք ընդ համայն տիեզերս՝ զդուզն պտուղ երկանցս իմոց իբրեւ ի խակախօս մանկանէ. եւ տո՛ւք ինձ զօժիտ զաղօթս ձեր՝ զի յայսմհետէ լաւագոյն եւս քան զայս Աստուծով աշխատել կարացից վասն ձերոյ իսկ շահաւետութեան: Եւ արդ՝ ուրեմն մի ոք եպերեսցէ զիս պարսաւելով, իբր անգէտ գոլով ես՝ եւ յայսմիկ գործ բուռ արկանել կամեցայ. արդ՝ ասացի վաղ ուրեմն զպատճառն: Ահաւասի կաղաչեմ այժմիկ զձեզ՝ զի եթէ տխմար ոք իցէ իբրեւ զիս, ընթերցեալ ուսցի թարց իմիք բամբասելոյ զհէք թշուառականս. իսկ եթէ՝ ամենակատար եւ զգօնամիտ մակացու՝ մաղթեմ նմա յոյժ թախանձանօք. զի զաւելորդն յապաւեսցէ. եւ զթերին լցուսցէ եւ երկաքանչիւրոցն պատրաստ եմ սիրով ընդ յառաջ ելանել: Յաւել յայսմանէ ո’ղջ լերուք ի Տէր յամայր կենօք:

Արդ՝ նման ապաշհորհ ապիրատս Ազնուութեան

ձերում յար պատրաստ արբանակելոյ, որ եմ ծնեալ

ի Նոր-Ջուղայ եւ սնեալ եւ գարգացեալ ի

Հրաշակերտ վանս սրբոյ Փրկչի

ի սոյն Նորոյ-Ջուղայի: