Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ՈՒԹՆԵՐՈՐԴ
Վասն չար եւ ստահակ բռնակալութեան ազգին թաթարաց նետողաց, սկսեալ զորոց՝ բռնակալութենէն մինչեւ ցԼանկթամուր տարեալ՝ ամբոկ արարից:

Իսկ արդ՝ սպառնայր աստուած ի հնումն ի ձեռն մարգարէի ուրումն ասելով թէ՝ բաժակ ոսկէ ի ձեռին իմում Նաբուգոդոնոսոր, եւ ում կամիմ արբուցանեմ զնա: Այսպէս այլադէմ եւ գազանաբարոյ ազգս այս՝ ո՛չ միայն բաժակ, այլեւ մրուր դառնութեան հասեալ ի վերայ մեր վասն բազում եւ ազգի ազգի մեղաց մերոց, որովք զօրհանապազ բարկացուցաք զարարիչն Աստուած ի վերայ մեր: Նմին իրի եւ գաւազան տանջանաց՝ եւ ոչ խրատու էառ Աստուած ի ձեռն զՍարմատացիս եւ զՍկիւթացիս, եւ զտունն պարսից. եւ նոքօք դատեցաւ ընդ մեզ՝ ըստ իրաւի եւ արդար դատաստանաց իւրոց: Արդ՝ Սարմատքս այսոքիկ են բնակեալ ի Սկիւթիա գաւառի, այսինքն ի Թաթարստան, որ է մեծ եւ ընդարձակ երկիր հիւսիսոյ, բաժանեալ յեւրոպեականն եւ յասիականն: Եւրոպեականն Սկիւթիա ձգի ի Տօնաւիս գետոյ, եւ պատի առ եզերբն Միօտ ծովակին եւ առ Քերսոն Խրիմաւ, որ է ի վերայ ծովուն Պոնդոսի. եւ գայ հասանէ մինչեւ ի մուտս գետոյ Դանոբայ, որ է Թունայ: Եւ են ի նմա զանազան ազգ թաթարաց, որք կոչին առ հասարակ փոքր թաթարք: Իսկ Ասիական Սկիւթիա՝ որ եւ կոչի Ապախտարք, այոինքն թուրք՝ զորմէ եւ կանխաւ իսկ դոյզն իմն ծանուցի, ձգի յարեւելից Եթել գետոյ, որ է Վօլգա, եւ պատի առ Կասպից ծովուն ի հիւսիսոյ կողմանէ եւ տարածի յերկայն մինչեւ ցԵմաւօն լեառն, եւ անդր մինչեւ ցՃենս ընդ մէջ սարմատացւոց եւ արեաց: Եւ են ի նմա յոգնաթիւ խուժադուժ ազգք թաթարաց, որք կոչին սօգիք թուխարիք, հեպթաղք եւ այլք, որք ռամկօրէն կոչեն եօզպէք, քարայքալփաքլը, խալմուխ, պուխարայ, եւ այլք, եւ առ հասարակ կոչին մեծ թաթարք:

ՌՀԴ. /ՌՄԻԵ Ա. Արդ՝ զարթոյց Տէր Աստուած զսոցանէ զազգն նետողաց՝ որք կոչին Մուղալք, զի են ազգ ինչ թաթարաց ի յարեւելս. սոքա ելեալք յարձակեցան ի բուն բնակութենէ իւրեանց, որոց եւ նախկին առաջնորդ եւ հեղինակ էր Ճանկզղանն, յետ որոյ առնու զիշխանութիւնն Հաւքաթաղան եւ կամ Յոգթաղան որդի նորա, որք եկին անդր քան զաշխարհն իւրեանց, եւ բռնակալեալ տիրեցին զպարս, եւ զամենայն տիեզերս: Ըստ որում եւ զառ յայսցանեաց՝ լիագոյնս քեզ ծանուցանէ զպատմութիւնն՝ որ վասն մեծի տանն Օրբելեանց: Բայց եւ զայս մեզ գիտել պատկանէ եւ կարեւոր. ծասն զի յորժամ համբաւ ելանելոյ սոցա ի բնիկ բնակութենէ իւրեանց սփռեալ տարածեցաւ ընդ ամենայն ուրեք, որոց նախկին գլխաւորն էր Ճանկզղան՝ որպէս եւ յառաջագոյն իսկ բացատրեցաք: Այլ իբրեւ ի կենաց լքանի Ճանկզղանն, յայնժամ որդին նորա Հաւքաթաղան՝ ելեալ անհուն եւ յոգնախուռն հեծելօք, գայ արտաքս յիւրական նահանգէն. ի թուոջս արամազեան՝ որպէս եւ ի վեր անդր եդաք:

Եւ ապա առաքէ արի եւ քաջ զսպարապետն իւր Զօրման՝ կամ Չարմանոյին ի վերայ ամենայն ազգաց, որոյ չուեալ՝ եւ խաղացեալ յոգնագունդ հրոսակօք նուաճեալ հնազանդեցոյց զաշխարհ այնքան, որքան ձկտեաց զինքն՝ եւ եհաս զզօրութիւն բազկի իւրոյ անդր: Եւ ապա Հօքաթաղան բռնակալեալ որով՝ եւ սեպհականեաց զտիեզերս, որ եւ եղեւ տիեզերակալ կայսր ի վերայ պարսից, նաեւ ամենայն ծագաց երկրի՝որք ընդ իւրով իշխանութեամբ էին զամս՝ 16:

ՈՂ. /ՌՄԽԱ Բ. Եւ ապա զկնի որոյ սեպհականէ զիշխանութիւնն Սայինղան. սա որպէս ասեն՝ էր յոյժ քրիստոնէասէր, եւ կարի բարեսէր: Առ որ գնաց մեծ սպարապետն հայոց պարոն Սմբատ՝ եղբայր Հեթմոյ առաջնոյ՝ Կիւլիկեցւոց արքայի, յորմէ շքեղ փառօք՝ եւ մեծազարդ պատուօք յարգեցաւ ամս՝ 12:

ՉԲ. /ՌՄԾԳ Գ. Զկնի նորա պայազատէ զպետական իշխանութիւնն Մանգոյխան: Սա հաւատաց ի Քրիստոս ամենայն տամբ իւրով ի ձեռն առաջին Հեթմոյ արքայիս մերոյ. եւ սա եղեւ զօրավիգ եւ օգնական քրիստոնէից՝ առ ի ազատել զսուրբ երկիրն. եւ եղեւ թիկունք հայոց զամենայն աւուրս կենաց իւրոց: Արդ՝ սա կալեալ զաթոռ ինքնակալութեանն ամս՝ 5:

ՉԷ. /ՌՄԾԸ Դ. Եւ ապա փոխանորդէ զգահն կայսերական Հոլաւղան, կամ Հալաովն խան՝ որ էր եղբայր Մանգոյ խանին: Սա եւս հաւատայ ի Քրիստոս, եւ միաբանեալ ընդ Հեթմոյ հայոց արքայի՝ առնու զԲաղդատ՝ եւ զՀալապ ի տաճկաց:

Եւ իբրեւ կամէր ժողովել զզօրս իւր՝ առ ի երթալ եւ առնուլ զսուրբ երկիրն, փոխեցաւ յաշխարհէ, կեցեալ թագաւոր ամս՝ 8:

ՉԺԵ/ՌՄԿԶ Ե. Զկնի որոյ սեպհականէ զինքնակալութիւնն Աբաղան որդի նորա: Սա էր այր զուարթադէմ. եւ չքնաղ անձն, եւ ի ժամանակս ինքնակալութեան սորա ասեն թէ՝ էր առատութիւն ամենայն երկիր: Որոյ զրաւեալ զկեանս իւր մեռանի, կացեալ ամս՝ 18:

ՉԼԳ/ՌՄՁԴ Զ. Իսկ հետ Աբաղանին՝ նստաւ յաթոռ ինքնակալութեանն Տագոդար՝ կամ Թաքուդար եղբօր որդի նորա՝ որեւ Ահմատ անուանեաց զինքն: Սա կամեցաւ քակել զօրէնս քրիստոնէից, եւ առնել մըսլման զամենայն ազգ:

Բայց ամենազօրն Աստուած ոչ կամեցաւ անհուն մարդասիրութեամբն իւրով՝ կալ մնալ այսպիսի յաւակն եւ լրբենի չարիս, եւ վայելել զարեւ՝, այլ զօրացոյց զԱրղուն՝ որ եկն եւ սպան զսա, որ եկաց զաթոռ ինքնակալութեանն ամս՝ ա. եւ ապա կորեաւ ի յԱրղունէն:

ՉԼԴ/ՌՄՁԵ Է. Յետ որոյ ժառանգէ զփառս ինքնակալութեան Արղուն որդի Աբաղանին. սա եւս եկաց գեղեցիկ եւ հրաշալի քաղաքավարութեամբ, եւ ապա մեռանի, կացեալ թագաւոր ամս՝ 5:

ՉԼԹ/ՌՄՂ Ը. Իսկ զկնի այսորիկ պայազատէ զկայսերութիւնն Քեղաթղան՝ Հեղաթխան. զսա սպանին, որ եկաց կայսր ամս՝ 3:

ՉԽԲ/ՌՄՂԳ Թ. Յետ որոյ յաջորդէ զգահ կասերութեանն Բաթուղան՝ կամ Բայիթղան, որ էր այր չար եւ ժանտ, սա հրամայեաց քանդել եւ աւերել զեկեղեցիս, եւ զքրիստոնեայս սպանանել. որ ո՛չ բաւեաց աւելի զկեանս իւր՝ քան զամ մի:

ՉԽԳ/ՌՄՂԴ Ժ. Զկնի որոյ փոխանորդեաց զիշխանութիւնն Ղազանղան՝ կամ Կասսանոս: Սա թէպէտ յառաջնումն երեւեցաւ չարագոյն առ ազգս քրիստոնէից, սակայն յետոյ էառ իւր կին զդուստր Հեթմոյ երկրորդի արքայի Հայոց՝ որ ի Կիւլիկիայ յամի Տեառն 1300. եւ ի հայոցս 749. եւ հաւատացեալ ի Քրիստոս մկրտեցաւ հանդերձ բազում մեծամեծօք թաթարաց՝ վասն սքանչելեացն եղելոց ի վերայ մանկանն, զոր ծնաւ կին նորա դուստր արքայի հայոց. ծասն զի ծնաւ նա մանուկ մի գարշատեսիլ եւ կոպտատարազ. այլ յորժամ մկրտեցին զմանուկն ըստ խրատու մօրն, եղեւ նա յոյժ գեղեցիկ եւ հրաշատեսիլ: Եւ սա զամենայն աւուրս կենաց իւրոց էր նիզակակից արքային հայոց ընդդէմ թուրքաց, եւ արար բազում բարութիւնս. եւ վաղճանել եզերի զկեանս իւր, կացեալ թագաւոր ընդ ամենայն ամս՝ 11:

ՋԾԴ/ՌՅԵ ԺԱ. Եւ ապա պայազատէ զգա ինքնակալութեանն Ղարբանտաղան՝ որ էր այր անօրէն եւ հալածիչ քրիստոնէից: Սա բազում եւ անհնարին չարիս հասոյց ի վերայ քրիստոնէից. քանզի նախ հրաման էհան՝ առ ազգս քրիստոնէից թէ՝ կամ դառնալ ի մոլար դաւանութենէն Մահմետի. եւ կամ յանձն առնուլ տալ իւրաքանչիւր ոք իւրոյ գլխոյ սակի զութն դահեկանս, եւ թուք եւ ապտակ զերեսն, եւ զմորունս ճեղել, եւ ի վերայ աջոյ ուսիցն զսեաւ կարկատան մի կարել: Իսկ իբրեւ ետես ամբարիշտ՝ եւ անագորոյն Ղարբանտախանն թէ այսու ո՛չ կարաց ստնանել եւ յաղթել զբանաւոր հօտն Քրիստոսի, վասն որոյ յաւել այլեւս չարագոյն քան զայն հարուածս ի վերայ քրիստոնէից. կամ զամենեսեան ներքինիս եւ ամորձատս առնել, կամ զմի ակն հանել, եւ կամ թէ դառնալ ի պիղծ եւ անաստուած յօրէնս Մահմետի: Այս Ամենողորմ թագաւորն Աստուած գթացեալ յազգս քրիստոնէից, պատժեաց զնա, որեւ չարաչար մահուամբ սատակեցաւ, կացեալ թագաւոր ամս՝ 11:

ՉԿԵ/ՌՅԺԶ ԺԲ. Զկնի սորա պայազատէ զկայսերութիւնն Բուսայիթղան որդի նորա, որեւ սա եկաց մնաց ինքնակալ ամս՝ 21:

ՉՁԶ/ՌՅԼԷ ԺԳ. Եւ ապա ժառանգեաց զպետական կայսերութիւնն բռնակալ ազգին նետողաց Արփաղան. զսա սպան Ալիփաշէն՝ յետ միոյ ամի ինքնակալութեանն, որ կացեալ էր ամ՝ 1:

ՉՁԷ/ՌՅԼԸ ԺԴ. Իսկ զկնի Ալիփաշէն նստաւ ի տեղի նորա ամիսս չորս, եւ ապա մեծ ՇԷԽ–Հասանն եկն եւ սպան զնա: Եւ ահա յայնմհետէ բարձաւ եւ քայքայեալ եղեւ զկայսերական հաստատութիւնն, զի նա՝ նաեւ անդր քան զնա ո՛չ զոք երբէք կարաց արդեօք նստել հաստատուն զգահ թագաւորութեանն: Քանզի այր զարամբք ելեալ՝ իւրաքանչիւր ոք ի յինքն գրաւել զմիապետութիւնն կամիլ ցանկայր: Որոյ աղագաւ այնուհետեւ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Լանկթամուրայ՝ որ ել ի թուականիս հայոց ԸՃԼԵ. եւ յամի Տեառն ՌՅՁԶ. ո՛չ գտի անուանք ի մերոց պատմագրացն՝ մինչեւ ցԱհմատղան, որ էր վերջին ինքնակալ թաթարաց, որ սպանաւ ի Լանկթամուրայ. եւ ապա ինքն իսկ Լանկթամուր բռնակալեաց զտիեզերս, եւ եղեւ կայսր ինքնակալ: Եւ լեալ գոգցես այն՝ որպէս եւ յառաջ ասացաք թէ՝ աղմուկ շփոթից լեալ՝ այր զարամբք ելանէին տիրել աշխարհիս. եւ վասն այնորիկ ո՛չ ինչ ճշմարտագոյնս մեզ պատմեցին զորոց, եւ ո՛չ անուանք նոցա ի յիշատակի արձանագրութեան արժան վարկան:

Ուստի եւ ես ո՛չ կարեմ ինքնահաճ մտօք՝ առասպել իմն քեզ գրել:

Արդ՝ ամենայն ժամանակք իշխանութեան թաթարաց՝ ի 674 թուոյն սկսեալ՝ զոր սպանին զՋալադին սուլտանն թուրքաց մինչեւ ցայսր շարադրեալ ժողովին ամք՝ 161: Ահա՝ շա՛տ լիցի զոր ասացաք ի կարճոյ՝ զմիտս ունողաց բաւական: