1870

682.               

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

14 Յունուարի 1870

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ գոլով ի վանս լուայ զգոյժ † [մահու] Մկրտչի Կիւրեղեան [1], զոր արդարեւ զգուշութեամբ ծանուցանելի է սիրելւոյ եղբօրն. եւ մեզ լաւագոյն թուեցաւ, զի այտի Պ[արոն] Տիգրան կամ թէ Դուք նախ ծանուցանէիք իբրեւ հիւանդ լինել կամ ոչ բարւոք, եւ զմնացեալն աստ վճարեսցուք, որպէս լաւ թուիցի։

Ի համառօտ ժամուս` զի մեկնելոց է թղթաբեր լ՚ապէն. չկարեմ այլ ինչ գրել բայց խնդրեմ յիշեցուցանել առ Վ[ երապատուեալ ] Հ[այր] Սամուէլ [2] զյանձնեալս ինչ նմա զգրոց. եւ ծանուցանել ինձ թէ զի՞նչ արար կամ խօսեցաւ ընդ Հաշէդի [3], եւ թէ յարմարիցի՞ն իրքն եթէ ոչ։

Նոյնպէս ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ` ծանուցանեմ, զի թղթաբերդ երեկ ագաւ առ մեզ` այն ինչ եկեալ ի քաղաքս, յորմէ մեկնի այսօր։

Ողջունելով եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Պօղոս [4] եւ զ Ե[ղբայր] Օգոստինոս, մնամ մաղթանօք բարօրութեան եւ արեւշատութեան

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

683.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

24 յունուարի 1870

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Զօրհնութիւնաբերդ ընկալեալ ի սկիզբն տարւոյս` ընկերօքս եւ աշակերտօք` շնորհ կալաք Վեհի. իսկ այժմ լուեալ զխօթանալն` հոգամք եւ աղօթեմք յապաքինումն, եւ առաւել եւս ի զօրութիւն եւ յարիութիւն համբերատար, ըստ առթից եւ պարագայից ժամանակիս։ Յորոց նոր իմն լուաք զհնաձեւ առաջարկութիւնն, այսինքն վերստին թելադրութիւն ստորագրութեան իրի եւ պատճենի յորմէ հրաժարեալ էր Վեհի եւ ընկերացն` ի Կ. Պօլիս, կամ այլոյ պատճենի, զոր խիթամք ոչ հեռի լինել յառաջնոյն, գուցէ առաւել առագաստեալ կամ փերեւետեալ, եւ ի ներքոյ լարեալ թակարդ` յանճողոպրելի ըմբռնումն Ուխտիս` Գլխովն եւ յօդիւք, եւ եկեղեցւոյ Հայաստանեայց, որ գին արեան է Լուսաւորչին եւ արենազօր քրտանց հոմացեղից նորին Ներսիսեանց եւ Գրիգորեանց. եւ որոյ ինքնընտիր կաթուղիկոսութիւն` միակ նշխար մնացեալ ինքնութեան ազգիս, եւ յոյս ապագայ միութեան մեծագոյն մասին նորա ընդ ընդհանրական կաթուղիկէ եկեղեցւոյ։ - Զարմանք մի եւ այս են իմ, զի մինչ տիեզերագումար Ժողովն գործէ այդր, եւ ազգային եպիսկոպոսունք մեր այդր են` որոց մարթ էր ամենեցուն միախմբել որպէս ի Կ. Պօլիս, ի քննութիւն առանձին խնդրոց եկեղեցւոյն իւրեանց, զիա՞րդ արտաքոյ այդոցիկ` յայլում տեղւոջ (իբրեւ ի մթան) հրաւիրին կամ ստիպին եպիսկոպոսունք առանձնաբար` ի գործ կարեւոր եւ ժողովոյ անկաւոր։ Յուսամք` թէ զոր հրապարակաւ մերժեցէք ոչ ընդունիցիք թաքնաբար. որպէս զի գէթ` եթէ եւ հասցէ անշքութիւն կամ զեան [5] ազգիս եւ եկեղեցւոյս` ոչ եւ ի մերոց ձեռաց ելցէ հարուած։

Փափագէաք գիտել թէ ունիցի՞ք եւ զո՞` խորհրդական կամ փաստաբան այդր, ի դիւր եւ ի վստահութիւն Ձեզ եւ մեզ։

Քննեցի ի ցանկի Ձեռագրաց մերոց զխնդիր եպիսկոպոսին Մէրտինու, յիշատակի արդարեւ եւ Սաղմոսամեկնիչն (բ) Լամբրոնացւոյ իբրեւ յիշատակ Մարգար Վարդապետի, առ Հ[այր] Գէորգ Պաղտասարեան [6], այլ ոչ յիշի բնաւ պայման գրոց փոխանակութեան կամ ընծայի։ - Իսկ Աստուածաշունչ գրոց ընծայութեան չիք յիշատակ, միայն Դ օրինակն ասի տուեալ յիշատակ առ նոյն Հ[այր] Գէորգ, բայց տուողն է Ճուղեցի Պօղոս ոմն որդի մահտեսի Ստեփանի ։ Բայց զի Ա օրինակին չյիշի բնաւ տուող կամ ստացող գուցէ այն իցէ տուեալն ի Մարգար Վարդապետէ, սակայն եւ անդ պայման ինչ փոխարինի ոչ յիշի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ [7], որ գտաւ այսօր ի վարժարանիս, ասաց յիշեցուցանել եւ խնդրել, զի փութով տայիք ծանուցանել մեզ զընդունելութիւն թղթոյ իւրոյ եւ զայլոցն գրելոց երեկ. եւ թէ հասանիցե՞ն յապահովի թուղթքս մեր եւ չկայցէ՞ վտանգ խոտորելոյ։

Ոչ սպասեմ պատասխանւոյ թղթոյս` առ ի չտալ ումեք աշխատութիւն, շատանամ գրելովքն առ այլս, եւ փափագեմ իսկ զի ստէպ գրեալ լինէին, թէ եւ հակիրճ, առ ի լսել նախ զողջութիւն Վեհի, ապա թէ զայլսն. իսկ եթէ Վեհի հրամանք ինչ իցեն կամ հարցուած առ իս` որպէս եւ կամի ծանուսցէ։

Ի 10 ամսոյս Պ[ատուական] Հ[այր] Սրապիոն փոխադրեցաւ ի Նորընծայարան, երկաւուրբք յառաջ եկն փոխանակ նորա Պ[ատուական] Հ[այր] Սահակ [8] ։ Բարւոք կան ամենեքին ի վարժարանիս. ցաւէ՛, զի յետ փոքրիկ եղբօրորդւոյն` վախճանեալ է ի Մարսիլիա եւ եղբայր իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Իգնատիոսի մերոյ, Մկրտիչ աղայ, երբեմն աշակերտ վարժարանիս. եւ տակաւին ոչ ծանուցաք հարազատին եւ դանդաղիմք խիթալով։ Աղօթք Վեհի եւ օրհնութիւնք հասցեն մեզ ի զօրաւիգն. առ որ մատուցեալ եւ զխոնարհութիւն ընկերացս եւ աշակերտաց ողջունիւ առ որս այդր են հոգեկիցք մեր, մնամ ծնրադիր համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

684.               

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

27 յունուար 1870

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յոյժ խոհական եւ վայելուչ եւ պատշաճ երեւեցաւ ինձ Յառաջաբանդ ։ Եթէ ըստ այդմ իցէ եւ մատեանն, (զոր չէ իմ ընթերցեալ եւ չկարեմ դատել, գուցէ եւ հասկանալ), արժանաւոր գտցիս մետալի, որ թէ ոչ յայլում ուրեք` դրոշմեսցի ի գործարանում սրտից ծանօթից։

Յընծայականիդ թուին ինձ զեղչելի փառափայլ մակդիրքն, զի մի՛ շողոմութեան ինչ կամ աւելազանց կարծիցի։ Կարծեմ թէ նախանձուկս կամիս արկանել ումեմն (Օն. Պ. )։

Կեցցե՜ս:

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան եան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [9]

685.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

4 Փետրուարի 1870

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Քանզի տեսեալ զերկոսին նախընծայ գրեալսդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ [10], եւ լցեալ սրտառուչ բանիւքդ, եւ հանապազ խորհրդածելով եւ խորհրդակոծելով ի ճգունս եւ ի վիշտս Վեհի յայսպիսում յառաջադէմ կենաց հասակի եւ յայսպիսում անակնկալ իրաց պարագայի, ոչ այլ ինչ գիտելով աղերս՝ բայց զաղօթելն առ Աստուած եւ տալ աղօթել, փափագէի գրել միւսանգամ, եթէ ոչ առ այլ ինչ՝ գէթ ի մխիթարութիւն փոխադարձ, ահա եհաս եւ շնորհագիծդ ի տօնական գնացելումն աւուր, եւ այն ինչ ընթերցեալ՝ գամ ի պատասխանի։ Նախ խնդակցելով ընդ փոքր ի շատ կազդուրել Վեհի, զոր եւ մաղթեմք ի կատարեալն ժամանել. ոչ զի առաւել եւս կրիցէք, այլ զի եթէ հարկ է կրելն` ունիցիք եւ դոյզն զօրաւիգն` զկորով։

Երեկ ժողովեցաք առաջիկայքս ի խորհուրդ վասն իրացդ առաջարկելոց, եւ ի նմին պահու եհաս երկրորդ գիրդ որ զհեռագրին Պօլսոյ անակնկալ լուրն տայր։ Զմեր խորհրդածութիւնս ծանուսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ. եւ հասարակաց Ձեր եւ մեր նոյն իմաստ է խորշել ի խորշելւոյն ցորչափ հնար է եւ արութիւն. այլ մղել զՎեհ յայդպիսում վիճակի եւ պայմանի` անդրագոյն քան զՔաղդէացին կաթողիկոս, ես առանձինս ոչ համարձակիմ, այլ ի Հոգին սուրբ առնեմ ապաստան, «որ խօսիցի ի Ձեզ», թէպէտ եւ ատեանն նորատեսակ իմն է։ Սակայն խօսելով ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Իգնատեայ առանձինն ասէի զկարծիս իմ, եւ նմա ոչ անհաճոյ թուեցաւ, նոյնպէս եւ ի Ժողովիս, զի յառաջագոյն պատրաստիցէ Վեհ խօսս գրով, եւ ի ստիպիլն յ՚Առնէն` ասել թէ զայնմանէ գրեալ իցէ առ Սրբազանն, եւ հասուցանել կամ տալ զգրուած իւր. յոր մարթ իցէ խառնել զփաստքս նշանակեալ յուրոյն թղթեկիս. կամ լաւ եւս` պատշաճագոյն ինչ պատրաստել ի ձեռն ճարտարաց եւ գիտնոց։

Բայց բան մի ի թղթի Վեհիդ ոչ է մեզ հաճոյ լսել բնաւ, այսինքն թէ ի ստիպել այլոյ ուրուք` յանձն առնուլ հրաժարել յառաջնորդութենէ Ուխտիդ. ի վերայ երկրի` միայն նոյն ինքն Ուխտն ունիցի, եթէ այնպէս ինչ մեծ օգուտ ցուցցէ, առնել զայն. այլ լաւ եւս` անհրաժեշտ նուիրակն այն` որ զնախորդսդ վերացոյց, այլ կաղալով գայցէ եւ մի՛ թեւելով։

Եկեսցուք առ այլ հրամայեալքդ. երեկ ի վանս գտեալ վայրկեան մի` քննեցի զԱ. օրինակ Աստուածաշունչ գրոց, զորմէ գրեալ էի յառաջնումս, եւ արդարեւ կայր ի նմա յիշատակարան ընծայ լինելոյ Մարգարայ Վարդապետի [11], եւ է արժանի ընծայի, լաւագոյն յօրինակս մեր։ Սակայն չկայր եւ ի նմին նշանակեալ պայման փոխանակութեան իրիք. վասն որոյ ըստ թելադրութեան Վեհի խնդրեսցուք ի դիւանս։ Իսկ զխոստագիր Հ[օր] Գէորգեայ [12] աւադիկ առաքեմ. ներեսջիք, զի գրեալ էի ինչ մատիտաւ ի վերայ նորին։ Քաջ միտ դնելի է պայմանին առաքելոյ նմա, քանզի փոխանակ Աստուածաշնչին տալի էր տպագրեալ Աստուածաշունչ մի, եւ անշուշտ կարծեմ, զի տուեալ իցէ։

Զ Տէր Միքայէլէ նահատակէ [13] չգիտեմ թէ գուցէ՞ ինչ ի դիւանս. այլ վարքն կամ պատմութիւն նահատակութեանն կայ առ իս, զոր գաղափարեալ իմ ի ձեռագրէ Հ[այր] Յակոբու Չամչեանց [14], եւ նա գաղափարեալ է անդ ի հայրենիս նահատակին, եւ զբնագիրն դարձուցեալ առ ստացիչն` Ագաթա ոմն կուսան կամ մայրապետ, կարծեմ թէ եւ տպագրեալ ինչ կայցէ ի յիշատակ նորա, զի յիշեմ զպատկերիկն` ստորագրեալ Երանելին Միքայէլ. եթէ բաւական իցեն վարքն` եւ կամիցիք տաց գաղափարել, զի երեք կամ չորք թուղթ բանք են։

Առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Իգնատիոս ` դեռ երեկ սկսաք ի վեր հանել զկորուստն, ակն ունելով, զի նախ ի Գաղղիոյ գրեսցեն ինչ, եւ եթէ ցարդ դոյզն ինչ նշան տարաք` նա անկասկած կայր. եւ այսօր վերասցի պատրուակն ամենայն։

Ժողովքդ կամ գումարմունք ո՞ւր լինին, ի Ս. Պետրոս եկեղեցւոջ, եթէ եւ ի սրահս ինչ Վատիկանի. զայս հաճեսցի Վեհ տալ ումեք ի Հարց մերոց նշանակել, երբ գտցեն պարապ ի թղթի իւրեանց։

Ողջունելով զԳեր[ապայծառ] Հարազատդ եւ զՀարս մեր եւ զ Ե[ղբայր] Արսէն, մնամ ծնրադիր համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

686.               

Professor Emilio Teza -ին [15]

Venezia, 9 febbraio 1870

Stimatissimo Signore,

Aspetto con molto piacere a godere la sua visita e compagnia nei giorni indicati da Lei. Ella troverà in Collegio il libro desiderato, che non è altro che la prima stampa d’Eznik fatta a Costantinopoli, sopra un codice scritto l'anno 1280.

Io seppi che il convento armeno a Pisa era situato al S. E. della città, e avea per Chiesa di Sant'Antonio di Spazzavento, ove si trovava anche verso il fine del secolo passato una iscrizione sepolcrale armena. La prego di saper dirmene qualche cosa nella sua venuta. Ella può consultare anche il libro A. F. Mattei Ecclesiae Pisanae Historia, 2 volume Lucca, 1768-72, il quale spero che si trovi nella biblioteca di codesta città.

Pronto per servirla

P. Leone M [arcar] Alishan

M [onaco] M [echitarista]

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, 9 Փ ետր ու ար, 1870

Յարգարժան Պարոն,

Ձեր կողմէ նշուած օրերուն մ եծ հաճոյքով կ ը սպասեմ վայելելու Ձե ր այցն ու ընկերութիւնը: Վարժարանին մէջ պիտի գտնէք Ձեր փափաք ած գիրքը, որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ Եզնիկի առաջին հրատարակ ութիւն ը, տպագրուած Կ ոստանդնուպոլ ի ս [16], 1280 թուակիր ձեռագրի մը հիման վրա յ:

Իմացայ, որ Փիզայի հայկական վանքը կը գտնուի քաղաքի հարաւ-արեւելքը, եւ ունեցած է եկեղեցի մը յանուն Սուրբ Անտոն Սփացցավենթոյի, ուր անցեալ դարու վերջաւորութեան կը գտնուէր հայերէն տապանագիր մը: Լիայոյս եմ որ Ձեր [յաջորդ] այցելութեան կը կարողանաք տեղեկութիւններ մը հաղորդել այս մասին: Կարող էք նաեւ ուսումնասիրել A. F. Mattei Ecclesiae Pisanae Historia գիրքի 2-րդ հատորը, տպ. Lucca, 1768-72, որ, յոյսով եմ կը գտնէք Ձեր քաղաքի գրադարանին մէջ:  

Միշտ պատրաստ Ձեզի օգնելու`

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Մխիթարեան Կրօնաւոր

687.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
16 Փետրուար 1870

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր եւ Հայրապետ,

Ծանուցեալ ի շնորհելոցդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ [17] զկազդուրել յառողջութեան, խնդամք եւ աղօթեմք հաստատել ի նմին. եւ զոր լաւագոյն համարիմք վասն այնր` եթէ զմնալն այդր եւ եթէ զդարձ այսր` այնմ փափագեմք։

Իսկ վասն ելից իրաց մերոց եւ այլոց` յաղօթս կամք ապաստան, եւ ոչ կամիմ նորանոր կամ ստէպ խորհրդածութեամբք խորհդակոծ առնել զմիտս Վեհի. մանաւանդ զի հետ զհետէ յառաջեն դէպք նորանորք, որպէս յերկուս պատառել ազգայնոց ի Կ. Պօլիս հաւանութեամբ Դրանն, որոյ ելք անյայտ, եւ ինձ առ այժմ ոչ բարի ինչ թուին։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս քննեալ եւ գտեալ է զթուղթ Հ[օր] Գէորգեայ Անթէպցոյ [18], յորմէ գաղափարեցի զկարեւորսն, զի բազում եւ այլ ինչ կայր ի թղթին, զոր ոչ համարձակեցաք առաքել այդր, եւ ոչ գաղափարել բովանդակ. այն զի ոչ միայն երկուս գիրս ասէ առեալ` այլ ընտրեալ ի գրանոցէն իբրեւ 17 ձեռագիրս, զորոց նշանակէ եւ զանուանսն. եւ զի Աստուածաշունչն եւ Լամբրոնացին հասեալ են ի ձեռս մեր համարիմ թէ եւ այնք հասեալ իցեն։ Արդ եթէ իմ գաղափարն ոչ բաւիցէ ի վկայութիւն, տաց վերստին գաղափարել եւ վաւերացուցանել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթոռակալի, կամ որպէս եւ կամիցի Վեհ։ Բայց գրածն յայտնապէս խոստանայ միայն յաւուրս պարգեւատուին փոխարինել տպագիրս, եւ ոչինչ աւելի։ Իսկ թուղթ ի Մարգար Վարդապետէ առ աբբահայր մեր` ոչ է գտեալ ի դիւանս։

Թղթակից Veneto Cattolico [19] լրագրի քաղաքիս կամ կղերանոցին գրէ այտի սակաւ աւուրբք յառաջ` եթէ 500իւ չափ Հարք ստորագրեալ իցեն ի խնդիր հաստատութեան անոխակալութեան. եւ 136 հակառակ նմին. եւ թէ 23 արեւելեայք ի թուոյ յետնոցս անցեալ իցեն առ առաջինսն, ասելով թէ նախ բռնաբարութեամբ ստորագրեալ էին յայն կողմն! (որ ինձ հակառակն թուի, եթէ միայն իցէ ինչ հանդիպեալ, զի եւ նա լուայ ասէ)։ Իմ փոյթ եւ իղձ է, զի ես ոչ սղալեցայց ի հաւատս ճշմարիտս, այլ զի ընթերցայ զայդ ի լրագրին, գրեցի եւ ես։

Սիրոյ ողջունիւ առ Արհիապատիւ Հարազատդ, եւ առ եղբարս մեր, մատուցեալ ի խոնարհ համբոյր տիրականիդ, մնամ

Աստուածապատիւ Հօրդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

688.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
21 Փետրուար 1870

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալայ զշնորհեալդ ի 14 ամսոյս, ընթերցայ եւ զտուեալդ ի նմին աւուր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ [20], որք հանդերձ արեւելեան եւ արեւմտեան լրովք` ցուցանեն կերպարանափոխութիւն իմն իրաց, գէթ երագ երագ յառաջատութիւն, որոց ի Տեառնէ խնդրեսցուք ելս բարիս եւ խաղաղականս։

Ընկալեալ իցէ ցարդ եւ Վեհ զհատուած բանի թղթոյ Հ[օր] Գէորգեայ [21] վասն Ձեռագրացն։ Տամ գաղափարել եւ զվկայաբանութիւն Տեառն Միքայելի Սեբաստացւոյ։

Յետին թղթաբերաւ արեւելից մերքս (Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդան ) [22] խնդրէին փութով զ Ե[ղբայր] Յովսէփ ի պէտս Քաղկ[եդոնեան] տեղւոյն. լուայ զի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ գրեալ է առ Վեհ` ծանուցանել զկամս իւր, եւ ես զնոյն խնդրեմ, զի ստիպեն ի Պօլսոյ, եւ մի՛ համարեսցուք մեք անփոյթք եւ անգործք։

Եթէ գտցի այդր հրատարակեալ ցանկ անուանց եւ կարգ ամենայն Հարց Ժողովոյդ յուրոյն թերթի իրիք, խնդրեմ տալ հրաման առաքելոյ մեզ օրինակ մի։

Մեղմանալ օդոց աստ յուսացուցանէ թէ առաւել եւս այդր ամոքեալ իցէ, որով եւ առողջութիւն Վեհի կազդուրեսցի, յոյր սակս եւ աղօթեմք եւ խնդրեմք զաղօթս Նորին եւ զօրհնութիւն, եւ զձայն բարի հովուութեան ի մուտս մեծի Պահոց։

Ծնրադրական համբուրիւ տիրականիդ աջոյ, մնամ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

689.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

5 Մարտի, 1870 Վենետիկ,
[Ռափայէլեան Վարժարան]

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զցանկ անուանց եպիսկոպոսացն ընկալայ աւուրբ յառաջ քան զթուղթ Վեհի. չգիտեմ թէ նշանակիցէ՞ ինչ անագանել թղթոյն քան զտետրակին։

Մթին բանք իմ ի վերջ նախընթաց գրոյս իշխէին ասել թէ որպէս սովորութիւն էր Վեհի եւ այլոց առաջնորդաց` ասել բանս ինչ առ ընդ ձեռամբ կացեալսն ի մուտս մեծի պահոց, նոյնպէս եթէ եւ ի հեռուստ լսելի առնէր զձայնն հովուական առ հօտս իւր, ցանկալի եւս լինէր. մանաւանդ ի ժխորեալ ժամանակիս, յորում դժուարին է անդրդուելի ունել զմիտս, եւ ձայնք եւ լուրք նորալուրք ստոյգք եւ անստոյգք հնչին զօր ամենայն. եւ ոչ միայն աղօթից կարօտիմք, այլ թերեւս եւ հասարակաց եւ միաբանական ինչ պաղատանաց, եւ յօգնութիւն կարդալոյ զՊահպանիչն Որդեգրաց [23] ։

Օրագիր տեղւոյս հրատարակեաց թուղթ մի զեպիսկոպոսին Լաւալայ [24] ընդդէմ եպիսկոպոսին Օռլ[էանայ] [25] ահաւոր բանիւք, որ ափշեցուցանէ զիս, եւ հարկ թուի միոյ յերկուցն պարտաւորել. եւ ոչ կարծեմ անստոյգ, քանզի ի Հռովմէ գրի։

Լսի եւ թէ ի մերոյ ազգային եպիսկոպոսաց չորք ոմանք մեկնեալք իցեն այտի եւ երթեալ չգիտեմ ուր։

Երեկ եհաս այսր Պօղոս աղայ Հոլաս, առ որ յանձնեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդան ` ծանուցանել այդր ի ձեռն մեր, զի ոչ է ժամանեալ ի նախընթաց եօթնեկի առաքել այդր զծրար նամակաց, այլ առաքեսցէ զերկոսին միանգամայն. մի՛ ինչ հոգայցէք։

Առաքեցի աւադիկ զվկայաբանութիւն Տեառն Միքայէլի. գուցեն սխալք ինչ ի գրութեան, զոր ոչ կարացի ստուգել ընդ բնագրին, զի չգիտեմ թէ ո՞ւր իցէ. համարիմ թէ ի տուփս ինչ մանր ձեռագիր գրուածոց, զորս չէ դիւրին յուզել եւ գտանել. այլ ըստ իմում օրինակիս գաղափարեալ է։ Ընդունողն յիշեցուսցէ եւ զմեզ ջերմեռանդից Բռգնիկեայց կամ Սեբաստացւոց։

Կրօնական լրագիր քաղաքիս ասէր թէ Ժողովդ կամի բարձրացուցանել զփառս Ս. Յովսեփայ Աստուածահօր` անուանելով Պաշտպան Եկեղեցւոյ։ Յորմէ համարձակութիւն առեալ եւ ես առաջարկեմ լուծանել զծոմ յաւուր տօնի Աւետեաց Տիրամօրն` որ ի մեծապահս հանդիպի. զի զծնունդ Տեառն` թէ եւ յուրբաթի հանդիպիցի` ուտեմք մսով, իսկ ընդէ՞ր զՅղութիւն նորին սգով կատարիցեմք. ընդ այս միշտ տանջին միտք իմ, եւ ոչ համոզիմ հրամանաւ քառասնօրեայ պահոց, եթէ առաքելադիր կանոն եւս իցէ. զի Առաքելոց չէր եդեալ զաւետեացն տօն, եւ եթէ դնէին` կամ ոչ դնէին յաւուրս Մեծ պահոց, կամ թէ դնէին` այլ ծոմապահել ոչ հրամայէին. եւ ես ընտրէի քառասուն մի եւս պահել, այլ զԱւետեացն օր լուծանել։

Յանձն եղեալ վարժարանեօքս յօրհնութիւն եւ յաղօթս Վեհի եւ Արհիապատիւ հարազատին, խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

690.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

20 Մարտի 1870

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զշնորհեալդ յ՚12 ամսոյս` ընկալեալ ի ժամու եւ հաղորդեալ ընկերաց իմոց զխնդիր Ձեռագրացն, ոչ թուեցաւ պատշաճ առաքել զբնագիր թուղթ Հ[օր] Գէորգեայ [26]. մանաւանդ զի անընդմէջ ի վերոյ բանից խոստման մերոյ տալոյ նմա գիրս ինչ ցորչափ կեայ, նշանակին անուանք ձեռագրաց զորս ընտրեալ է նորա առ Մարգարայ Վարդապետի, եւ ոչ երկու միայն, որպէս գիտէ Եպիսկոպոսդ Նազարեան [27], այլ 15իւ չափ ասէ Հ[այր] Գէորգ, զորս զամենեսին թէ փոխադրեալ իցէ ի վանս եւ թէ ոչ` չգիտեմ եւ ես, այլ համարիմ այո՛։ Արդ անմարթ է եպիսկոպոսիդ չտեսանել ի թղթին եւ զայն յիշատակ, եւ տեսեալ` առաւել եւս համարիցի ունել իրաւունս. մինչ բնաւ իսկ չունի. զի ոմն յառաջնորդաց Մէրտինու 120 ամաւ յառաջ ընծայեալ է մեզ զդոսին, եւ մեր իբրեւ յընծայ փոխադարձ զտպագիրս կշռեալ է. արդ եւ ոչ մի օրէնք եւ պատշաճք պարտաւորեն զմեզ։ Բայց եթէ կամիցի տացէ մեզ եւ զայլ Ձեռագիրս որ թէ գտցին առ նմա, եւ մեք նորով դաշամբ տացուք տպագիրս։

Չունիմ այլ ինչ ասել, այլ ապշեալ ընդ եղեալսն, եւ յաղօթս ապաստան, մնամ ծնրադիր համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

691.            

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ- Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
1 Ապրիլի 1870

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Թղթաբերս, լինելոց է կարծեմ որդի օսմանեան հիւպատի քաղաքիս, զոր անշուշտ պատուասիրէք գէթ առ մի նուագ։

Եթէ դժուարին աչքդ ընթեռնուլ զգիրս զայս` տո՛ւր ընթեռնուլ Պ[ատուական] Հ[օր] Մատաթիայ։ Եւ կալեալ յաւուր միում զմօրուաց նորա տա՛ր ի Ծաւալոցն, ցո՛յց զՁեռագիր հայ մատեանսն, զորս քո ցանկեալ է ամօք յառաջ, եւ գտեալ զթիւն 38, այսինքն զԿանոնագիրս, եւ ի վերջ կոյս նորին զԺԵ կանոնս վերջնոյ Սահակայ. զայս գլուխ միոյն խնդրեմ տուր օրինակել, որ անշուշտ 2 կամ 3 էջ բանի իցէ. այլ գուցէ նոր եւ պիտանի լիցի։ Գոն սակաւ ինչ եւ յայլ մատեանս գաղափարելիք, թէ եւ ոչ յոյժ հրապուրականք, այլ եթէ դիւրին իցէ գաղափարելն` գիտացից, եւ ապա նշանակեցից։

Ի բերել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի զօրինակ նորագիւտ հայ արձանաց ի Ս. Անաստաս [28] կամ ի Ս. Պօղոս Գլխատման, փափագեցաք ծանօթանալ եւ այլոց` եթէ գտցին. եւ դարձեալ գիտել ի Ռոսսեայ [29] կամ յայլմէ, թէ կայցէ՞ կամ յիշիցի՞ վանք կամ եկեղեցի յանուն Ս. Րենատոսի (Renatus) [30], եւ յորո՞ւմ կողման քաղաքին, զի կարծեմ եւ անդ եղեալ երբեմն վանաց Հայոց, այլ հի՜ն յոյժ, որպէս թէ ոչ այնքան նորագիւտ արձանքդ հինք քան զմեզ, որքան վանքն այն հնագոյն քան զարձանսդ։ Զայնու ժամանակաւ յԷ դարու յիշի եւ վանք մի յանուն Կիւլիկեցւոց (այլ Յունաց կարծեմ եւ հաւանիմ) յ aquas Salvias [31], ուրանօր եւ հայ արձանքդ գտեալ են, որպէս կարծեմ։

Հարցանեմ զողջոյն Գերապ[այծառ] տեառն Եդուարդայ, եւ զաչաց քոց, եւ ողջունելով զորս ի տանդ, մնամ

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

692.            

Professor Emilio Teza -ին [32]

Venezia, 1 aprile 1870

Stimatissimo Signore,

Con molto piacere ho letto il suo articolo sul Cristoforo Armeno nella Rivista Italiana e con maggior piacere aspetto alla promessa ristampa del sullodato libro. Quanto a Cristoforo descrittore di Venezia, ora mi pare che dev’essere un'altra persona. 1° l'autore del Sarendippo si dà per patria Tavriz, quello della descrizione di Venezia si chiama Ethiopo: 2° il Taurisino si mostra molto ob [b] ligato e amante di Venezia, L’Ethiopo la critica severamente e col disgusto. 3° È noto l'epoca del primo (1555-7), il secondo pare posteriore almeno d'un mezzo secolo; dice Venezia essere fondata da 1200 anni in qua; benché si può credere che la data sia un poco spinta indietro; perché il manoscritto dove si trova questa descrizione dev’essere scritto nella prima metà del secolo XVII, certamente dopo 1614, ma forse pochi anni dopo e non molti. Questa descrizione di Venezia è pub [b] licata da noi nel V TOMO del Բազմավէպ pag. 172-177. Non ho verun'altra notizia né del Tabrizino né dell'Ethiopo.

Nella Marciana non si trovò nessun’edizione del Cauliaco, bisogna cercare altrove. Intanto La ringrazio di questa notizia.

Della Chimica del P. Caciunì si stampa adesso l'elenco: parteciperò a lui la vostra raccomandazione.

Presto col piacere di servirla,

P. Leone M [arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, 1 Ապրիլ, 1870

Յարգարժան Պարոն,

   Մեծ հաճոյքով կարդացի Ձեր յօդուածը Քրիստափոր Արմենոյի (Հայու) մասին Իտալական Ամսագրին մէջ եւ առաւել ոգեւորութեամբ կը սպասեմ վերոյիշեալ գիրքի խոստացուած վերատպագրութեան: Նկատմամբ Քրիստափորին, որ Վենետիկը կը նկարագրէ, այժմ կը կարծեմ թէ այլ անձ մը պէտք է ըլլայ: 1° Սերենդիպպոյի հեղինակը որպէս իր հայրենիքը կը ճանչնայ Թաւրիզը, իսկ Վենետիկի նկարագրութեան հեղինակը ինքզինք Եթովպիացի կ՚անուանէ: 2° Թաւրիզեցին ինքզինք չափազանց երախտապարտ եւ սիրող ցոյց կու տայ Վենետիկի հանդէպ, իսկ Եթովպիացին զայն խստօրէն կը քննադատէ հակակրանքով: 3° Յայտնի է առաջինին ժամանակաշրջանը (1555-7), երկրորդը` կարծես թէ կը յաջորդէ առ նուազն կէս դար անց. կ՚ըսէ թէ Վենետիկը հիմնադրուած է 1200 տարի առաջ. թէեւ կարելի է կարծել որ թուականը քիչ մը ետ տարուած է, որովհետեւ ձեռագիրը, ուր կը գտնուի այս նկարագրութիւնը, պէտք է որ գրուած ըլլլայ ԺԷ. դարու առաջին կէսին, հարկաւ` 1614-էն յետոյ, կամ գուցէ քանի մը տարի յետոյ բայց ոչ աւելի: Վենետիկի այս նկարագրութիւնը հրատարակուած է մեր կողմէ «Բազմավէպ-ի Ե. հատորին մէջ` էջ 172-177: Այլ նորութիւններ չունիմ ո՛չ Թաւրիզցիի եւ ո՛չ ալ Եթովպիացիի մասին:

Վենետիկի Մարկոսեան գրադարանին մէջ ֆրանսացի վիրաբոյժ Guy de Chauliac -ի մասին ոչ մէկ հրատարակութիւն գտնուեցաւ, պէտք է այլուր փնտռել: Մինչ այդ կ՚ուզեմ շնորհակալութիւն յայտնել այս նորութեան համար:  

Այժմ կը տպագրուի Հայր [Մանուէլ] Քաջունիի «Տարրաբանութիւն Տեսական եւ արուեստական» ձեռնարկին ցանկը: Պիտի փոխանցեմ իրեն ձեր յանձնարարութիւնը:

Շուտով Ձեզի հաճոյքով ծառայելու ակնկալութեամբ

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

693.            

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

12 Ապրիլի 1870

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Գրագիրդ լիցի եւ գրակարդաց թղթոյս, զոր եւ այսու վստահութեամբ` գրեմ փցնաբար, ըստ սովորութեան։

Ընկալեալ էի եօթնեկաւ յառաջ զառաջին գիրդ, եւ զթերթ օրագրին, յորում Ռոսսի [33] զվանաց Երուսաղեմ ի խօսի, եւ զարմացայ ընդ հանդիպութիւնն, զի մինչ ես հարցանէի զվանաց Հայոց ի Հռովմ, Դու առաքէիր ի նոյն աւուրս զտեղեկութիւնն զայն։ Նման նմին յիշատակք գտանին եւ առ մեզ հնագոյնք, այսինքն յԷ դարէ, զվանաց Հայոց յ Երուսաղէմ, կամ զՏնօրինական տեղեաց. եւ անշուշտ բնագիրն յունական` յորմէ թարգմանեալ է մերս` հրատարակեալ իցէ ի Revue archéologique Բարիզու, զոր յիշէն Ռոսսի ։

Րենադոսի Հայոց Վանաց յիշատակն գտանի ի պատմութեան Ժողովոց Մանսի [34], հատ. Ժ. էջ կամ սիւն 903. ամ 649, յԱ ժողովի Լատերանու. ընդ Յոյն վանահարց բողոքողաց առ Մարտինոս Պապ ընդդէմ Միակամեայց, երկրորդ դասի Թալաս Thalassius abba presbyter monasterii Armenistarum in hac Romana civitate constituti, qui appellatur Renati. իսկ յ՚909 սեան Թալաս ստորագրէ զինքն Abba presbyter Sanct ae Dei Genitricis et Beati Andre ae.

Իսկ եկեղեցին կամ մենաստան Հայոց մերձ ի Վատիկան յանուն Ս. Յակոբայ, զոր ի ցանկի գտեալ է Ռոսսի [35], ինձ թուի նոյն ընդ Ս. Աստուածածնի եւ Ս. Լուսաւորչի, զոր ի նմին (ԺԴ) դարու յերկուս յիշատակարանս գտանեմ. գուցէ Ս. Յակոբ եւս էր մի ի խորանաց նորին։ Յիշատակարանքն են յամս 1310` 1351։

Կանոնագրոց` յորմէ խնդրեմս գաղափարել զկանոնս վերջնոյ Սահակայ ` չկարեմ այլ նշան տալ, բայց զի թուի չափաւոր մեծութեամբ լինել մատեան, քանզի յարեալ են ի նոյն եւ Դատաստանագիրք Մխիթ[արայ] Գոշի, եւ գրեալ է ի սկիզբն կոյս ԺԷ դարու։ Եթէ նշանակեալ էր թիւ գրչագրացն ըստ դիւանաց կամ դարանաց տեղւոյն` ուր կանն նշանակէի եւ դիւրագիւտ լինէր. համայն եւ այնպէս ոչ լիցի դժուարագիւտ, որպէս յուսամ։

Թողեալ զայլս ի մատենից տպագրելոց` յուսամ թէ ի Միներվա [36] առ Դոմինիկեանս գտցի Gravina [37], Stato della religione di S. Dominico, 1605, յորում համարիմ յարեալ եւ զստորագրութիւն վանորէից Հայոց Նախիջեւանու գրեալ յ Ազարիայ Ֆրիտոնէ [38], եւ հրատարակեալ ի Կրաւինայ։ Եթէ ոչ գտցի ի վաճառի մատեանս` զգլուխն զայն որ զՀայոց` խնդրեմ աշխատութիւն յանձն առեալ Պ[ատուական] Հ[օր] Մատթէի [39] գաղափարեսցէ, եւ վարձս ընկալցի ի Ս. Դոմինիկոսէ. եւ ի մեր սիրոյ։

Վասն պատկերագրոց սեանն Տրայիանու ` յանձնեալ էի ի սէր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Իգնատիոսի ` գրել, զի չէ՛ պիտոյ բնաւ։

Իսկ զՁեռագիրն յոյն Բառնաբեան թղթոյ` կարծէի կամ ախորժէի հնագոյն յոյժ լինել, եւ զ Ներսէսն զայն հին ոմն յ՚Է դարու. վասն այնորիկ կամէի ստուգել ի գիտնոց զհնութիւն բնագրին. եւ չկարծեմ թէ Լամբրոնացին կարէր թարգմանել զայն համարձակ, կամ համարէր վաւերական. եւ թէ նորա թարգմանեալ էր` մարթ էր դիւրագիւտ լինել գործոյն, իսկ բնաւ ուրեք ցարդ չէ յայտնեալ ի հայում թուղթդ այդ Բառնաբայ։

Եթէ յաջողեսցի երթն եւ խնդիրն ի Միներվա [40], եւ բարեմոյն եղբայր մի եւս գտցի անդ` խնդրելի է քննել ի բազմահատոր Bullarium Ord[inis] F[ra]t[rum] Praedicatorum, (որոյ հաւաքող է F. Th[omas] Ripoll) [41], եւ նշանակել գէթ զամ, զխորագիր եւ զսկիզբն կոնդակաց վերաբերելեաց յՈւնիթորս կամ ի Հայս. եւ ի մասնաւորի գիտել թէ գուցէ՞ կոնդակ հաստատութեան ուխտի Ունիթորացն, յամի 1330-32. - նոյնպէս, գտցի՞ որպէս յուսամ, կոնդակ Ուրբան Ե. յամի 1365 առ Ունիթորս ի Մեծ Հայս, զոր յիշէ միայն Րայնալտի [42].

- Վոնիփակ[իոս] Թ. ամ 1401.

- Քսեստ Դ. ամ 1474. այսոքիկ ինձ ծանօթքն յանուանէ կամ ի յիշատակէ. թերեւս յոլովք եւս իցեն անծանօթք։

Բայց չկամիմ բնաւ թէ ոչ աչք եւ ոչ ոտք քո աշխատիցին յայսոսիկ, այլ եթէ դէպք յաջողեսցեն եւ դիւր սրտի, ի թիւր ժամանակիս, որպէս կարծի։ Իսկ եթէ կառաց անիւք սահեցուցիչ պահանջիցեն, օժանդակեսցուք ըստ կարի մերում։

Ողջունեմ զորս այդր են Հարք եւ Եղբարք, եւ համբուրիւ աջոյ Գեր[ապայծառ] տեառն Եդուարդայ, շնորհաւոր մաղթեմ զմեռունակ աւուրքս եւ զմերձեցեալ Յարութիւնն, եւ մնամ

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յաջողեցա՞ւ տաժանելոցն լուացումն։

694.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

10 Մայիսի 1870

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Աւուրբք յառաջ ընկալայ թերթ մի հնաբանական օրագրի Ռոսսեայ [43], յորում ճառի գիւտ եւ նշանակ հայագիր արձանաց ի Սալուեան Ջուրս [44]. եւ շնորհ ունիմ ընծայողին եւ առաքողացն։ Ես ոչ կարացի ստոյգ զամենայն վերծանել ի մրատիպ գաղափարին, արժան է լուսատպել, եւ յայնժամ կարծեմ ստուգեսցի ամենայն. երկբայականք կամ անվերծանելիք եղեն ինձ է [եօթներորդ] եւ ը [ութերորդ] տողք, յորս մակդիրք Գրիգորի նշանակին. քննելի է եւ վերջընթեր գ [երրորդ] տողն` յորում անուն կազմողի խաչին, զոր թարգմանիչն ֆրանկ ընթեռնու, իսկ ես Փիլիպուկ կարծեմ։ Իսկ առաջին տողն յայտնապէս սխալ ընթերցեալ է եւ թարգմանեալ quando da me Mo sè fu eretta եւն Մովսէսն այն Մայիս ամիսն է եւ ե [հինգերորդ] օր ամսոյն թու. Հա. Չծդ եւ ի Մաիս ե կանկնեցաւ նշան սուրբ խաչի:

Զայսոսիկ նշանակեցի, զի գուցէ կամիցի հրատարակողն ուղղագրել զթարգմանութիւնն յայլում թերթի օրագրին այլ լաւ լիցի յետ լուսատպութեանն եւ ստուգութեան առնել զայն, զի անկասկած իցէ։

Յ՚89-90 էջս օրագրին յիշի եւ Յակոբ ոմն ուխտաւոր † ի P é rigueux [45] եւ թաղեալ անդ . . . Peregrinus Arminiensis. փափագէի տեղեկանալ ի լատինագիտէն եւ հնագիտէ, թէ գուցէ՞ եւ այլուր այդպէս Հայն Arminiensis կոչեցեալ, փոխանակ Armenus կամ Armenius, զի ensis սովորաբար քաղաքաց է նշանակ։

Յաղօթս յանձն լինելով եւ կալով ըստ ցուցմանց անկերպարան ժամանակիս, եւ ողջունելով զՅ[արգոյ] Հարս մեր եւ զեղբայրն ծերակքիկ, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

695.            

Կարապետ Եզեանին [46]

Վենետիկ, 15 Մայիս 1870

Մեծապատիւ Տէր,

Ձեր մտերմական նամակին սկիզբը կու մեղադրէք ինքզինքդ՝ իբր եւ թէ այնպէս ուշ գրեցիք իմ խնդրածիս նկատմամբ. ահաւասիկ ես ալ ուշացընելով պատասխանս՝ թէ ոչ զիս՝ գոնէ զՁեզ կ՚արդարացընեմ: Բայց եւ կը ցաւիմ որ Ձեզ այդքան հոգ եւ աշխաատութիւն պատճառած եմ, որոյ կատարումն՝ ոչ Ձեր բարեսէր կամքէն՝ այլ գուցէ տէրութեան եւ պաշտօնէից կարգաւորութենէն կախումն ունի. վասն որոյ եւ հարկ է կրկնակի շնորհակալ ըլլամ Ձեր յօժար եւ առատամիտ ընծայատրութեանը։ Միայն փափագէի որ եթէ յուղարկէք ՝ ապահով ըլլաք եւ հասնելուն. վասն զի շատ դժարաւ անտի եւ աստի աւանդք կը հասնին. այդ պատճառաւ ես ալ կ՚արգիլուիմ փոքրիկ գրքոյկ մը յուղարկելու Ձեզի, մինչ եւ որ ապահով ճամբայ մը ցուցուի:

Թղթերուդ երկրորդ մասին վրայ աւելի խորագոյն զգացմամբ, գոհութիւն ունեցայ եւ մատուցանեմ. Ձեր բարակ տեսութիւններն երաշխաւորութիւն են թափանցող եւ տաք մտաց, եւ ոչ փոքր պատիւ համարիմ այդպիսի բարեկամ ունենալ Միաբանութեանս եւ նուաստիս ։

Լաւ գուշակած էք եւ կըրնաք գուշակել թէ որքան փափուկ եւ զգուշալի դրութեան մէջ կրնայ ըլլալ Միաբանութիւնս այս պարագայիս. գիտէք փոքր ի շատէ իր անցեալը եւ իր նպատակը. մեր ջանքն ալ է զնոյնը ապահովել, անաղարտ պահելով՝ որչափ մեզի կ՚ինկնայ՝ առաջի Աստուծոյ եւ ազգի եւ աշխարհի՝ մեր կրօնից, ազգայնութեան եւ բանասիրութեան սրբազան եւ պայծառ կնիքները, որոց համար կ՚ուզեմք զոհուիլ քան զոհել ։

Սակայն, ինչպէս նախագուշակէք՝ շատ դժարութիւնք պիտի հանդիպին եւ արդէն սկսած են. որոց փափագիմք տանիլ եւ ճգնիլ քրտամբք, որքան հնար է առանց ուրիշի ո՛ր եւ է նեղութիւն կամ ծանրութիւն հասցընելու։ Իսկ եթէ յետ ամենայն ջանից եւ ըձղից՝ դէպքն անհրաժեշտ ընեն մեզի արտաքին ձեռնտուութիւն, յուսամք որ ճշմարիտ ազգասէրք անկարեկիր չըլլան, եթէ ստոյգ ազգասիրութեան տառապանք տեսնան. յայնժամ եւ Ձեր բարեկամութիւնն կըրնայ դատել եւ գործել ։

Միաբանութեանս Արհիապատիւ Առաջնորդի եւ ընկերացս ողջունիւ Ձեզ եւ Յ. Կարապետ Աղայի Եզեան, մնամ Տէրութեանդ

Բարեացակամ Ծառայ

Հ [ այր ] Ղ եւո նդ Մ [արգար] Ալիշանեան

Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

696.            

Կարապետ Եզեանին [47]

Վենետիկ, 4 յուլիսի 1870

Մեծապատիւ Տէր,

Օրերով առաջ ընդունեցայ Ձեր խնամօք տպագրեալ քանի մը գրոց հետ՝ այն ինձ շատ հաճոյ Կովկասու աշխարհացոյցն [48]. որքա ՜ ն ցանկալի էր թէ Օսմանեան Հայաստանի մասն ալ այսպէս ընդարձակ տեղագծեալ ըլլար. որով գուցէ աւելի յորդորուէի՝ գէթ սենեկիս մէջ մտօք եւ գրչով շրջագայելու մեր հայրենեաց շէն եւ անշէն սահմանաց վրայ, եթէ թող տային նա եւ հասակի եւ սրտի յոգնութիւնք:

Անշուշտ Ձեզի ալ հասած են իբր ամսով յառաջ Կ. Պօլսի մէջ պատահած աղէտալի հրդեհին լուրը, որոյ նման կորուստ երբեք չէր հանդիպած հոն. մենք ալ մեր ոչ սակաւ կորուստներն ունեցանք. թողլով մեր հոգ եւ որ եւ մարմնաւոր եղբարց տուն տեղ եւ կարասիքը, միաբանութեանս ունեցած մեծկակ քարուկիր վարժատունն ալ միջի ամենայն կահիւք եւ շատ աւանդներով եւ թղթեայ դրամագլխօք՝ անճողոպրելի աւար է եղեր կրակին. ուր ցորեկը վարժող շատ մի ձրի խնամուած տղայք ալ՝ հարկաւ անտէրունչ պիտի մնան երկայն ժամանակ։ Այս հասարակաց եւ մեզի համար ալ ծանր դիպուածն՝ ակամայ կամօք յիշեցուց ինծի Ձեր մէկ գրած յօժարութիւնը օգնելու ի նեղութեան ժամանակի, որուն չէինք կարծեր այսպէս անակնկալ ենթակայ ըլլալ։ Այդ Ձեր տուած համարձակութեամբը խորհրդաբար կը հարցընեմ թէ այս առթիս մէջ կրնա՞նք մենք ալ եւ ի՞նչ կերպով Ռուսաց մեծ տէրութեան մէջ օգնականութիւն գտնել մեր կորըստեանց. եւ խնդրեմ որ դարձեալ մտերմաբար եւ առանց ակնածութեան հաճիք Ձեզի պատշաճ եր եւ ցածը յայտնել ։

Խնդրեմ նա եւ ընդունել Ուխտիս Գերապա[յծառ] Առաջնորդին եւ Միաբան Հարց ողջունից հետ՝ փոքրիկ ծրար մը գրոց, զոր երեկ յուղարկեցի Ձեր հասցէիւ, երկաթուղւոյ ճանապարհաւ. եւ ի մասնաւորի՝ ընդունիք եւ ընդունելի ընէք Պ. Եզեան [49] բանասիրի՝ իմ ձեռօք անուանագրեալ երկու հատորիկ. հանդերձ մաղթանօքս բարօրութեան եւ քաջողջութեան

Ձեր Տէրութեան

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

697.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

10 յուլ[իս] 1870

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Զարմանալի իմն է խնդիր եպիսկոպոսիդ [50] Անկուլեմի [51], զի որքան պարզ` այնքան եւ դժուարին է պատասխանին. վասն բազմաց ի պէսպէս կարծիս լինելոյ զմերոյ լեզուիս ծագմանէ եւ ծագողութենէ. եւ ըստ զարմանալի եւս դիպաց ի սոյն իսկ աւուրս տպագրիւր վերստին ճառ մի իմ ի փռանկ լեզու, զոր ի Մուրատ[եան] վարժարանի արտասանեալ էի, եւ ի նմին զխնդրոյդ խօսելով յիշէի զհեղինակս, որոց ասացեալ ինչ էր զլեզուէս, եւ զկարծիս նոցա. եւ աւադիկ ի դեռ սրբագրեալ թերթն հատեալ զթուղթն զայն ծրարեմ ի գրիս. քանզի չեւ եւս է մաքուր տպագրեալ, եւ յաւարտել տպագրութեանն` առաքեցից Սրբութեանդ օրինակս ինչ, թէ եւ չնչին։ - Բայց ահա եւ յառանձինն թղթի նշանակեցի եւ փռանկ բանիւ զանուանս հեղինակաց ոմանց եւ զգրուածոց զմերոյ լեզուէս. գուցեն բազում եւ այլք զոր ոչ յիշեմ ի ժամուս։ Կարծեմ եւ բարեյիշատակ Աւգերեան Հ[օր] Մկրտչի ի լատին լեզու խօսեցեալ է ճառ յարկադեան ճեմարանի [52] տեղւոյդ եւ տպագրեալ այդր ի գործս այնր ընկերութեան, ոչ գիտեմ յորում ամի կամ հատորի։ - Այժմեան ընդհանուր կարծիք գիտնոց է յ՚արիական լեզուաց լինել եւ հայոցս կամ ի հնդկագերմանաց. բայց ըստ քերականական ոճոյն մերձաւորեալ յոյժ յունականին, գուցէ ճգամբ թարգմանչաց մերոց։ Իսկ իմ առանձին կարծիք մի եւս են մերձաւորութեան արմենականիս ընդ բարբառոյ բանասէր եպիսկոպոսիդ, ասել կամիմ ընդ կելտիկ կամ հին բրետոն լեզուոյ. քանզի բաղդատեալ զբառագիրս մի նոցա ( Gonidec [53] անուն հեղինակի) յայն լեզու` գտի ոչ սակաւ հայկական բառս, կամ ստուգեցի զբառս մեր յայն լեզուէ. օրինակի վասն agen = Ակն (ջուրց). Alchouez ալխուէզ = Աղխ (բանալեաց). Ampart = Ամբարտաւան. Arat = Արօր. Aouid = Այտուց. Ar c hig = Արկղիկ. Arvest = Արուեստ (ի կելտ լեզու նշանակէ մտադրութիւն կամ տեսարան մտադրութեան արժանի, որ է Արուեստ` հրաշք նշանակութեամբ). Ascorn ( ոսկր. Barz = վարձակ, երաժիշտ. Bern = կոյտ, դէզ, բեռն. Karout = սէր, կարօտ. Di c hiz = Տխեղծ, տգեղ. Zoarn = Ձեռն։ Enn - aner - ի նանիր. G aider = կայտառութիւն. G agez - կին կակազ. G oagen = կոհակ. Hen = հին. Hun = քուն. Dikun = տքուն. Jarik = վառեակ. Marz = մարզ, սահման երկրի. Poul = փուլ, խոռոչ. Tes = դէզ. Spia ( սպասել. գուցէ ճոխագոյն բառագիրք առաւելագոյն եւս ընծայէին նմանութիւնս։

Խնդրեալ էի ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի գաղափարել զկանոնս ինչ ի կանոնագրոց Ծաւալոցին. եւ նորա յանձնեալ էր ի մի ոք եղելոցդ այդր. արդ խնդրեմ մի՛ լինել հետամուտ. զի իմացայ թէ չէ նոր ինչ եւ պիտանի, եւ թէ գտանի եւ առ մեզ օրինակ մի։

Ցաւեցայ ընդ վերանալ Թայնէրի [54] ի վերակացութենէ դիւանաց Վատիկանի, ուր կան տակաւին բազում ինչ գաղափարելիք մեզ պիտանացուք կամ հետաքննականք. մանաւանդ գրուած մի Դանիէլի Մնուրի (մինոր) ի դիմաց թագաւորին Հայոց կամ եկեղեցւոյն յարդարացուցումն ամբաստանութեանց. որ եւ թուի որիշ գրուած ի պատասխանւոյ անտի Մխիթարայ կաթողիկոսի [55], որ գտանի եւ ի Մանսի [56], հտ. իե. եւ գտանի լատին գրուածդ Դանիէլի ի դիւանս կամ դարանս De rebus Tartarorum. գուցէ ժամանակն բարի յարուսցէ զայլ ոք բարեկամ եւ օժանդակ, շատ է թէ եկեսցէ ժամանակն այն, կամ անցցէ քաոսս այս։

Ողջունեալքս ողջունեն զՍրբութիւնդ եւ զորս ընդ Քեզ, ընդ որս եւ ես, մնալով կարօտ աղօթից եւ օրհնութեանց Արհիական Գլխոյդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

698.            

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

1 Օգոստ[ոս] 1870

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ընկալայ եւ ես զթղթիկդ թուեալ 28 յուլ[իս]։

Զբ օրինակ փոխանակագրիս տալ խնդրեմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ կամ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, եւ առաքեցի զսա ի ձախակողմն ստորագրելով զանունս, զի յառաջնումն` յաջակողմն ստորագրեալ էի, եթէ անհաճոյ թուի այն` հաճոյասցի սա։

Իբր ամսով յառաջ ներկայացեալ է առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս Շայրման Կուստաւ ոմն անկլոգերմանիկ ընծայելով զանձն ի վարժապետութիւն անգղ[իարէն] լեզուի ի վարժարանիս Վենետկոյ. զորմէ գրէ եւ առ իս, կարող ցուցանելով զանձն եւ ի վարժողութիւն չափաբանական ուսմանց, երաժշտութեան, գերմաներէնի, եւն, զորոց եւ վկայականս ինչ առաքեալ էր։ Արդ թղթեկաւս ծրարելով ի սմին` հրաւիրեմ զնա այդր ի վարժարանդ Մուրատեան, զի տացէ հաւաստիս զանգղիարէն գիտութեան եւ զարտասանութեան. ընդ նմին եթէ հնար է տեղեկանալ եւ ի տեսչէ Ecole internationale ի զորպիսութիւն առնն. եւ որպիսի՞ ոք երեւի ձեզ, խըմպը՞լ [57] թէ արժանունակ ոք` առ ի կալ ի վարժատան մերում բնակութեամբ, եւն։ Եւ առաւել Քեզ յանձնեմ, զի անպարապ իցեն գուցէ այլք. կարէք եւ ի Մ. Մաքէնրիէ առնուլ բերանացի վկայութիւն զանգղիագիտութենէ առնն. (փափագեմք զի քան զ Մաքէնրի հարթախօս իցէ)։ Եւ եթէ պատշաճ ոք թուիցի Ձեզ, կարէք ոճով իմն տեղեկանալ եւ զպահանջ նորա զտարեկան թոշակէն (թէ եւ իմ իսկ հարցեալ է ցնա) չխոստանալով ինչ, այլ միայն չյուսացուցանելով առ մեծ ինչ։

Չամչեան Յարութիւն քերբն Աննայիւ կացեալ ի Վենետիկ աւուրս երիս` մեկնեցան այսօր երթալ ի բարեջուրս [58] փռանկաց աշխարհիդ, առանց անցանելոյ ընդ Բարիզ։

Յետ երկուց աւուրց սպասի այսր Գ[երապայծառ] Եդուարդ։

Ողջունելով զՅ[արգոյ] Հարս եղբարս մեր, մնամ

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Հասցէ Շայրմանայ

M. Gustave Schearmann

St. Germain - en Laye, près de Paris

[Յ. Գ. ] Կամէի գիտել եւ զընդհանուր թիւ հայ Ձեռագրաց Բարիզու. եւ թէ գտցի՞ ոք կարող ի գաղափարել զՊատարագամատոյցսն [59] Լիոնեան մատենադարանի, որ գուցէ փոխադրեալ է ի Բարիզ ։

699.            

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

11 Օգոստ[ոս] 1870

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Իբր 10 աւուրբք յառաջ գրեցի վասն ինքնընծայ վարժապետի միոյ Շայրման կոչեցելոյ, որ փափագէ գալ այտի եւ վարժապետել ի մերում վարժարանիս ի Վենետիկ, զի ըստ կարի քննեալ զորպիսութիւն առնն եւ զանգղիական լեզուի հնչումն, զբնաւորութիւն եւ զկերպ, ծանուսջիք. եւ չընկալայ պատասխանի, գուցէ վասն վերահաս պատերազմաց եւ արհաւրաց։ Արդ, զի թախանձէ այրն եւ կամի ստուգութեամբ ինչ գիտել եւ սահմանել զվիճակ իւր, խնդրեմ ի գալ ներկայանալ նորա առ ձեզ, կշռեսջիք որքան հնար է, մանաւանդ եթէ կարի[ցէք] եւ այլուստ առնուլ տեղեկութիւն զնմանէ, եւ ծանուց[անել] մեզ փութով` որքան հնար է։

Աղօթեմք վասն անդորրութեան Ձեր եւ աներկեւանութեան, յոր սակս եւ փափագեմք ստէպ ընդունել ի Ձէնջ գիր կամ լուր։ Մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Կարէք եւս ի հարեւանցի ասել նմա թէ կարծեմ Ռափ[այէլեան] Վարժ[արան] չկարիցէ տալ քեզ տարեկան թոշակ առ այժմ աւելի կամ մինչեւ հազար ֆրանգ, եւ այն եթէ կարիցես ուսուցանել զամենայն ազգ ուսմանց առաջարկելոց ի քէն. իսկ եթէ մի ի գլխաւորացն յայնցանէ պակասիցի` անշուշտ նուազ եւս, կամ ոչ բնաւ յաջողիցի։ Յետ անգղ[իական] լեզուի կարեւոր համարիմք զերաժշտութիւն. կարէք հրաւիրել զնա եւ առ գործին ( pianoforte ) լսել եւ դատել։

700.      

Հայր Սամուէլ Վրդ. Գաթըրճեանին [60] - Դրիեսդ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

12 Օգոստ[ոս] 1870

Մեծարգոյ Հայր,

Առաքեմ զխնդրեալդ ցուցակ գրոց, ի ձեռն եկաւորաց ոմանց այդր. եւ խնդրեմ եթէ ունիցիք այդր պատրաստ օրինակ մի ժամակարգութեան յ՚3 հատորս` յանձնեսջիք Բաուլեդդեայ առժամայն, զի տացէ ուղեւորացն տանել այսու շոգենաւու ի Պօլիս իսկ եթէ ոչ ժամանիցէք հասուցանել ի ձեռս ուղեւորացն` ոչ կամիմ։ Եթէ ժամանէք` զգինն պահանջեսջիք ի Բաուլեդդեայ։

Ողջ լինել մաղթեմ Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

701.            

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

17 Օգոստ[ոս] 1870

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ժամ է արդ հարցանել ընդ ներքնոցն եւ զարտաքին պատերազմաց, որ զմեզ ի հեռուստ, մերձագոյն եւս զՁեզ աղմըկեն. որոյ վասն աղօթեմք առ խաղաղութեան պարգեւիչն, եւ փափագեմք ստէպ լսել զորպիսութիւնդ. յեռանդն գնացեալ ի վանս` լուաք սակաւ ինչ եւ անդորրացաք։

Խնդրեմ ծանուցանել զհասցէ Րէիզեանց, որք կարծեմ ի Բաոսի են, այլ յո՞ր թիւ տան կամ փողոցի` չգիտեմ, զի թղթագիրն չէր նշանակեալ։

Եւ եթէ չիցէ շատ անձնասիրութիւն` հարցից եւս թէ զիա՞րդ գնան ելեւմտական իրք. եւ զի՞ արարէք զ՚4000ն յանձնեալ Ձեզ զճանապարհայն. զի ահա լցաւ եւ պայմանժամանակ փոխանակագրին, 13 Օգոստ[ոս]։ Ապահո՞վ իցեն արդ գոնսոլիտական թուղթք եւ հատուցմունք, եւն։

Ի հարկէ չէ ժամ զայլոց ուսմնական իրաց յանձնելոց խօսել, մանաւանդ զի ընկալայ այլուստ յանկարծուստ զօրինակ դամբանականի Բարսղի Վարդապետի ի Սիրի Պաղտին [61] ։

Յ՚12 ամսոյս մեկնեցան 8 վարժաւարտ աշակերտք մեր, եւ արդ առնուն զհոտ ափանց Թրակիոյ. իսկ մնացեալքս ի վերջ ամսոյս ակն ունիմք չուել ի Պասսան. դուք ո՞ւր հովուեսջիք։

Ողջունելով մի մի զՅ[արգոյ] Հարսդ եւ եղբարս, մնամ

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

702.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Պասսան, 16 Սեպտ[եմբեր] 1870

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Զպատուական յօժարամտութեանդ փափագեմք տեսանել զարդիւնս, եկաւորելովդ առ մեզ ի գիւղաքաղաքս յայս, եւ չափաւորելով ընդ չափաւորութեանս մերոյ, վասն պակասութեան տեղւոյ եւ դիւրութեանց` ոչ իշխեմք հրաւիրել եւ զՎեհս մեր, այլ ակն ունիմք թէ եւ զօրհնութիւնս նորա ընդ ձերումդ բերէք. առ որ խնդրեմ ծանուցանել խոնարհական համբուրիւ աջոյն` զի ընկալայ ի ժամու զլրաբեր թուղթն զոր շնորհեալ գրեալ էր նուաստիս։

Փափագեմք գիտել կանխաւ եւ զօր եկաւորութեանդ, զի գտցուք ի տանս. իսկ մեք մնասցուք աստ ցվերջ ամսոյս կամ ցառաջին կիւրակէն Հոկտեմբերի։

Ողջունիւ ընկերակցացս եւ մանկտւոյն` ողջունելով եւ զորս ի գեղջդ են, եւ համբուրիւ աջոյդ մնամ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եթէ գտցի այդր եւ կարիցէ բերել Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս կամ ուղեկից Ձեր զ Աւետիքեան իտալերէն մատեանն ջատագովութեան [62], շնորհ լիցի մեզ։

703.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Պասսան, 21 Սեպտ[եմբեր] 1870

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Գրեցի Սրբութեանդ իբր եօթնեկաւ յառաջ եւ ոչ ընկալեալ պատասխանի, գրեմ միւսանգամ ծանուցանելով, զի ակն կալեալ մնամք գալստեանդ, եւ փափագեմք փութով գիտել զօրն զայն։ Սահման աւուրց գիւղակացութեան մերոյ է մինչեւ ի սկիզբն Հոկտեմբերի։

Գրեալ էի յառաջնում թղթիս եւ շնորհակալութիւն մատուցանել առ Վեհ վասն լրոցն Պօլսականաց, ի վերայ որոց ընկալայ եւ զերկրորդն, զպատճէն թղթոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու։ Փափագեմք լսել ինչ եւ զհարց եւ զաշակերտաց Մուրատ[եան] վարժարանի, թէ իցե՞ն ի Մարսիլիա եւ ո՞րպէս։

Մերքս աստ քահանայք եւ մանկունք բարւոք կան, եւ ընդ իս մատուցանեն խոնարհ համբոյր աջոյ Վեհի մերոյ եւ Սրբութեանդ, որում եւ մնամ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

704.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Պասսան, 26 Սեպտ[եմբեր] 1870

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Որքան ուրախական էր մեզ գրեալդ ի 22 ամսոյս, այնքան տխրական եղեւ վաղուեանն. եւ առաւել քան զդերեւանալ ակնկալութեան մերոյ` ցաւեաց եւ ցաւէ անակնկալն եւ անհամբոյր առիթ խափանման եկաւորութեանդ։ Արդ փոխանակ հրաւիրանաց աղօթեմք վասն վաղ վաղ առողջութեանդ, որով մխիթարեսցուք առ յապա. աղօթակից մեզ է սրբակաց ծերունի երէց մի ժողովրդապետ, որ փափագէր տեսանել զՏէրդ, նոյնպէս եւ ասպնջական մեր Ֆերրացցի [63]. մեծաւ յուսով եւ տենչիւ մնային տեսութեանդ ի վաղիւ եւ ընտանիք Պրեկանցայ, առ որս երթալոց եմք, եւ որք յանձնեալ էին մեզ ծանուցանել զգալուստդ յայս կողմանս։

Զ Աւետիքեան մատեանն ընկալաք ի ժամու եւ տուաք առ Ֆերրացցի, որ եւ ողջունէ զՏէրդ ընդ իմոց գործակցաց եւ աշակերտաց. համբուրիւ աջոյդ, որպէս եւ եսս, մնալով Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Համբուրեմք ծնրադիր եւ զաջ Վեհի եւ զյանձնեալ թուղթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու պահեսցուք յապահովի, շնորհ ունելով եւ վասն ծանօթութեան զոր շնորհեալ էր մեզ զմերոյ եղբարց որք ի Գաղղիա։

705.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Ֆիեսսոյ

Պասսան, 28 Սեպտ[եմբեր] 1870

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Երեկ անագանի դարձեալ ի Պրեկանցայ ընկալայ զշնորհեալդ յեռանդն, հանդերձ հեռագրաւն։ Յիրաւի անդէպ էր մեկնիլ աստի երկոցունս միանգամայն, զի վասն երթի եւ դարձի հարկ լինի գրեաթէ երիս աւուրս անցուցանել։ Սակայն եւ միոյս միայն գալուստ առ խնդիրն կարեւոր, եւ առ սուղ ժամանակ, այսինքն առ ի գործել ինչ հապճեպով, կարծեմ ոչ ինչ վճարեսցէ, բաց ի տաղտկութենէ. մանաւանդ զի անլուծանելի թուի խնդիրն, եթէ առաքմամբ Պ[ատուական] Հ[օր] Սահակայ [64] կամ Սրապիոնի համարիցի վճարել, քանզի կարծեմ թէ ոչ վերակացուն նորընծայից թողցէ զիւրն օգնական եւ ոչ որք ի Ռափ[այէլեան] վարժարանիս ` զիւրեանցն։ Իսկ առ ի գտանել այլ դարման, արժան թուի խորհել եւ խորհրդակցիլ` առանց գրաւելոյ զմեզ ընդ ազդեցութեամբ ստիպման հեռագրաց. եթէ վարժարանն Քաղկեդ[ոնեան] բանալոց իցէ եւ եթէ ոչ, որպէս ասենն, եօթնեակ մի յամեցումն կամ աւելի` ոչ վնասեսցէ։

Մեք ի սկիզբն առաջիկայ եօթնեկիս կամիմք դառնալ ի Վենետիկ, թէ ոչ յերկուշաբաթի` այլ յերեքշաբաթի աւուր. եւ դիւրագոյն է ի Վենետկոյ գալ մեզ այդր երկոցուն միանգամայն եւ դառնալ ի նմին աւուր։ Գուցէ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Իգնատեայ [65] իցէ առանձին ինչ գիտութիւն կամ խորհուրդ ի յայտնել։ - Յայսր ամենայնի վերայ` եթէ հարկ համարիցի փութով գալուստ իմ` կարէ Վեհ եւ հեռագրաւ ծանուցանել ինձ այսր, եւ եկից վաղագոյն որքան մարթ իցէ։

Ընտանիք Օսմանեան հիւպատին (Պրեկանցայ) յանձնեցին մատուցանել զողջոյն մեծարանաց առ Սրբութիւնդ, եւ առ Հարազատդ, ցաւելով ընդ խօթութիւն նորա եւ ընդ վրիպել իւրեանց ի տեսութենէ նորին յամարաստան իւրեանց. յուսան տեսանել ի Վենետիկ։

Խոնարհեալ ընկերակցօքս ի համբոյր աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

706.            

Professor Emilio Teza -ին [66]

Venezia, 14 ottobre 1870

Caro Signor Amico,

Volendo dir qualche cosa in riguardo alla pub [b]licazione di quel MS. Pali, mi sono trattenuto di risponderli fin adesso; benché adesso pure non posso dirgli niente di preciso; non avendo avuto occasione di parlarne appositamente coi mie[i] confratelli di S. Lazzaro. Quanto ai libretti ed al giornale nostro ho parlato col direttore della stamperia, che subito ne prese nota, e spero che abbia anche spedito. Egli stesso voleva scrivere a Lei.

Խելահաս, si dice pel giovine arrivato all'età di ragionare qualche volta lo si chiama anche Չափահաս. իրարու նման, - simili, uno all'altro.

Se avrà occasione di scrivere un'altra volta ci dica, quante pagine formeranno le parti inedite del MS. Pali, e quante tutta l'opera tradotta: e se la traduzione è in latino o italiano.

Salutandolo da parte de’ miei confratelli, resto

Suo Servo

P. Leone M [arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, 14 Հ ոկտեմբեր, 1870

Սիրելի Պարոն բարեկամ,

Ուզելով տեղեկութիւններ փոխանցել Պալի լեզուով ձեռագրի հրատարակութեան մասին, մինչեւ հիմա ձեռնպահ մնացի պատասխանելու Ձեզի. թէեւ հիմա ալ կարող չեմ յստակօրէն բան մը ըսել, մասնաւորապէս առիթ չեմ ունեցած խօսելու Սուրբ Ղազարի եղբայրակիցներուս հետ: Ինչ կը վերաբերի գրքոյկին եւ մեր պաշտօնաթերթին, խօսեցայ տպարանի տնօրէնին հետ, որ անմիջապէս նշանակեց, եւ յոյսով եմ որ նաեւ ուղարկեց: Ինք անձամբ կ՚ուզէր գրել Ձեզի:   

Խելահաս կ՚ըսուի երիտասարդի մը համար, որ պատճառաբանելու տարիքին հասած է, երբեմն կ՚ըսուի նաեւ չափահաս: Իրարու նման, simili, մէկը միւսին նման

Եթէ դարձեալ առիթ ունենաք գրելու, ըսէք մեզի քանի՞ էջ պիտի կազմեն Պալի լեզուով ձեռագրի չհրատարակուած մասերը, եւ քանի՞ էջ պիտի կազմէ ամբողջ աշխատութիւնը. եւ թէ թարգմանութիւնը լատիներէ՞ն է, թէ` իտալերէն:

Ողջունելով Ձեզ եղբայրակիցներուս կողմէ, կը մնամ

Ձեր խոնարհ ծառան`
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

707.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

[27 Հոկտեմբեր] 1870

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Աւելորդ է ասել ինձ թէ քանի՜ ցաւեաց եւ մեզ ընդ լուրն որ ի Բիսդոյայ [67], եւ ընդ կիրս Վեհի, որ կարծեմ թէ սաստկագոյն եւս ազդեալ է սխալ ընթերցմամբ առաջնոյ բառի հեռագրին, զոր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ասէր այդր ընթերցեալ Hyperesia եւ հասկացեալ արեան ժայթքումն, եւն։ Պարտ էր ընթեռնուլ Hypercrisia, որ է վերադարձ (crisie) ախտին, թերեւս ուժգին, այլ ոչ եւ կարծեցեալ նոր վտանգն։ Վասն որոյ առաւելագոյն յուսով մնասցուք նոր լրոյ, եւ ողորմութեան Կենսատուին։

Խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

708.            

* Հայր Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

17 Նոյեմբ[եր] 1870

Պատուական եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Ոչ միայն հաճութեամբ այլ եւ բազում գոհութեամբ լցայ թղթովդ գրելով ի 15 Հոկտեմբ[երի]. զի ծանուցանես վաստակել ի խնամս հոգւոց եւ այն ի սրածութեան ժամանակի եւս. կրկնակի լնլով զքահանայական պարտս, զխորհրդոց եւ զսիրոյ. զառաջինն մաղթեմ արժանաւորագոյնս եւս կատարել, զերկրորդն` յաւելուլ եւ աճել եւ լինել միշտ ինձ եւ հոգեկցացս ոչ միայն ի մխիթարութիւն այլ եւ ի շինութիւն։ Զպաշտամանէդ կանխեալ գրեալ է Վեհս մեր, եւ ըստ այնմ մնայ քեզ վարիլ, եւ մտադիւր կատարել զպատուիրեալսն։

Գիտիցես կարծեմ, զի յընկերակցացդ Պ[ատուական] Հ[այր] Վահան [68] գտանի այժմ ի Պօլիս ի Քաղկեդոնեան վարժարանի, Պ[ատուական] Հ[այր] Մատաթ ի Հռովմ, Պ[ատուական] Հ[այր] Յարութիւն ի Պօլիս, Պ[ատուական] Հ[այր] Սրապիոն ի նորընծայարանի, եւ փոխանակ նորա Պ[ատուական] Հ[այր] Սահակ ի Ռափայէլեան վարժարանիս. այսր եկին պրծեալք ի Բարիզէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ 15 աշակերտօք։

Գերապ[այծառ] Եդուարդ մեկնեալ աստի երթալ ի Հռովմ ` խօթանայ ծանր ի ճանապարհի, եւ եդեալ ի մահիճս ի Բիսդոյա քաղաքի իբր ամսօրեայ աւուրս, հազիւ երեկ դարձ առնէ ընկերակցութեամբ բժշկի` ի վանս, եւ կայ յոյժ տկար։

Բայց հիւանդագին եւս են իրք ազգիս եւ ուխտակցացս ի Կ. Պօլիս, զորոց չկամիմ գրել, բայց աղօթս խնդրեմ ուժգին, զի հաճեսցի Տէր ցուցանել ճանապարհ բարի եւ զերծուցանել ի մեծէ վտանգէ զմեզ եւ զբազումս։

Ողջունելով զՅ[արգոյ] Հարս որ ի մեծի կղզւոյդ կամ թերակղզւոյդ, մնամ ողջունիւ գործակցացս

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

709.            

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],

9 Դեկ[տեմբեր] 1870

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ընկալայ երեկ զշտապագիրդ, եւ վշտակից լինիմ ցաւոյ աչացդ, չասացից այլ ինչ. այսինքն վասն գլխոյդ, զի ընդ աչացդ ասես եւ զայն կորուսեալ. այլք առանց աչաց իսկ կորուսանեն զայն, իսկ եթէ դու առ կարճատեսութենէ` չիցէ այդ մեծ ինչ։ Եւ զի առակաւ սկսանէիր զգիրդ, ասացից եւ ես առակաւ. մահ ոչ իմացեալ` մահ է, մահ իմացեալ` անմահութիւն է, ըստ Եղիշեայ. ուրեմն` կորուստ գլխոյ ոչ իմացեալ` անխելքութիւն է, կորուստ գլխոյ իմացեալ` իմաստութիւն է եւ գիւտ։ Կեցցե՜ս։ Իսկ եթէ հարկն կամ ցաւք դարձեալ վարեսցեն զՔեզ այսր` գտցես զիս ընկալուչ որչափ կարեմս։ Ընդ Վեհին` ի հարկէ չեղեւ ժամանակ խօսելոյ. բայց մի՛ լինիր յուսահատ վաղվաղակի։

Ասացի առ Պ[ատուական] Հ[այր] Սահակ զոր ինչ նշանակեալ էիր ի նամակի միում Ե[ղբայր] Ստեփանոսի։

Եկեսցուք առ Հայկական Աշխարհագրութիւնն, զոր պատուիրես կամ թելադրես աւարտել. -էհէ՜։ Սակայն եւ ինձ չէ պարտ յուսահատ լինել։ Գրեցի նախընթացիւն ինչ առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս վասն տաճիկ վիճակագրութեան. եւ դու թէ կարես տեղեկանալ եւ ի ձեռս բերել որպէս եւ զիարդ` մանրամասն գրուած ինչ վիճակագրական, պաշտօնական գրուած, զ Անատօլուէ եւ զՀայաստանէ, կամ աշխարհացոյց տախտակ ընդարձակ, այդոքիկ յորդոր լիցին ինձ ի ձեռնարկ վաստակոյ։ Կայ ի Դրան գրուած մի ծածուկ, Հուտուտ նամէ, այսինքն Սահմանագրութիւն, Օսմանեան եւ Պարսից սահմանաց, ի Պարսից ծոցոյ մինչեւ ի Մասիս. սակաւ օրինակ տպագրեալ եւ ոչ հրատարակեալ. թէպէտ չիցէ ինձ անծանօթ գրուածն, այլ փափագելի է օրինակ մի ճարել. թէպէտ (մարդ չիմանայ) փորձեցաւ եւ այլ անգամ եւ չեղեւ հնար, գուցէ այժմ դիւրագոյն իցէ։ Ցանկալի եւս է ունել զաշխարհացոյց կամ զտեղացոյց գործոյդ, որ գուցէ ձեռագիծ միայն իցէ. վասն այնորիկ եւ դժուարագիւտ, կամ անգիւտ։ Սակայն մարթ է հետազօտել թէ գուցե՞ն ի դիւանս պետութեան անուանք համօրէն գիւղորայից եւ վիճակաց եւ գաւառաց Էրզիռում, Խարբուրդ եւ Տիարպէքիր Վիլայէթից, եւ կարծեմ թէ գուցեն, եւ չիցէ դժուար գաղափարել զայն, թէ եւ քանի մի մէճիտիյէ ծախիցի։ Արդ ես զքեզ տեսնեմ եւ Դու զիս, որ եմս անձկանօք

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]