Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Քէօշմեր լեառն եւ Օզան տէրէսի` բաժանեն ըզՎերին Կեղի ՚ի Վարի Կեղոյն` որպէս ասացաք ՚ի վերոյ: Այս Քէօշմէր լեառն բարձրագագաթնոր համարի մի ՚ի լերանցն Պինկեօլայ` միշտ ձիւնապատել կայ զամն ողջոյն, բերէ խաւրծիլ ընտիր. սունկ. այն է` մանթառ մեծ եւ ստուար, նաեւ կանկառ պատուական: ՚ի լանջակողմն լերին ելանէ աղբիւր, որ բաժանի յերկուս առաջս. որոց երկոքին եւս կոչին Չաթալ լէղմէ. իսկ յոտս լերին բղխեն 9 աղբիւրք ՚ի մի գիծ ձգեալք, որք գետակ կազմել անկանին ՚ի յԵփրատ: ՚Ի վերայ այսր լերին որպէս եւ ՚ի վերայ Որքութ լերին որ է հանդէպ սորին, բնակին բազմութիւն ապստամբ քրդաց: Յառաջագոյն միայն կողմն որ հայի ՚ի Մելիքան գիւղաքաղաք, էր ընդ իշխանութեամբ Էրզիռումա փաշային. իսկ որ հայի ՚ի Կեղի գիւղաքաղաք, էր ընդ իշխանութեամբ փաշային Տիարպէքիրայ, սակայն այժմ երկոքին կողմանք եւս են փաշային Էրզիռումայ. այլ լեառն եւ գիւղօրէք ինչ որպէս ասացաք թողեալ կան յիշխանութեան քրդաց:

Առ Քէօշմէր լերամբս ձգի շրջապտոյտ եւ երկայնագոգ ձոյրն կոչեցեալ ՚ի ռամկաց Շէյթան տէրէսի, կամ Օզան տէրէսի. այսինքն է` Ձոր ձանձրացուցիչ վասն երկայնութեան, յորում են անբաւ բազմութիւն ընկուզենեաց եւ մեծամեծ ալոճի, որոց պտղոցն մեծութիւն հասանէ ՚ի չափ միջակ խնձորոյ, որ է կերակուր կեղեցոց եւ լէզկի մերձակայ գաւառին, ՚ի կենդանեաց գտանին ՚ի նմա արջ եւ խոզ:

Մէլիքան: Գիւղաքաղաք Վարի Կեղոյն, առ հիւսիսային ստորոտով Քէօշմէր լերին. առ որով անցանէ ջուր ինչ, եւ գետակն Կեղի կոչեցել: Յառաջագոյն էին ՚ի սմա տունք 300. այլ զկնի վերջին երկրաշարժութեան Եզնկայի` մնացին 200: Առաջի սորա է ճանապարհ կարաւանաց` որք ՚ի Տրապիզոնոյ ՚ի Կիւմիւշխանայէ յԷրզիռումայ եւ ՚ի Դերջանայ գնան ՚ի Տիարպէքիր ՚ի Հալէպ ՚ի Շամ եւ յԵրուսաղէմ, վասնորոյ եւ Բաճ ժողովօղն որ յառաջագոյն նստէր ՚ի կամուրջն մերձ յԱռէկ գիւղ, փոխեցաւ աստ. ժողովուրդ բաճին ամի ամի վճարէ առ մաքսն Էրզիռումայ քսակս 4:

Խոփձոր: Գիւղ բնակեալ ՚ի հայոց, որոյ մեղր ընտիր:

Խառաբօլաթ: Գիւղ բնակեալ ՚ի տաճկաց:

Վիմախոր: Գիւղ բնակեալ ՚ի հայոց սահմանակից Դերջանայ, ուր երկու գետակք միանան ընդ իրեարս:

Շան փաշա: Գիւղ բնակեալ ՚ի հայոց:

Ջերմակ: Գիւղ բնակեալ ՚ի տաճկաց. ընդ մէջ գեղջս անցանեն բազում ջուրք, մերձ առ գիւղն բղխէ եւ ակն ջերմ ջուրց. որոյ վասն թերեւս կոչեցաւ ջերմակ:

Առուզ. կամ Առինձ: Գիւղ հանդէպ Մէլիքանայ, յայսկոյս գետակին, որոյ բնակիչք են յազգէս հայոց իբրեւ 200 տունք: ՚ի վերջին երկրաշարժութեան բազում վնասս կրեաց, այլ անդրէն շինեցին զեկեղեցին Ամենափրկիչ զքայքայեալն յերկրաշարժութենէ: Լինի ՚ի սմա ընկոյզ, տանձ, եւ սունկ ընտիր:

Վէրի Մոզիկ, եւ Վարի Մոզիկ: Գիւղօրէք երկու կառուցել առ Մոզիկ ջրովն: Վարի մոզիկ նախ քան զերկրաշարժութիւնն Եզնկայու` էր մերձ ՚ի լեառն. այլ զկնի երկրաշարժութեան շինեցաւ մերձ առ ջուրն առ ահի երկրաշարժութեան: Մինչեւ ցաստ իշխէ առաջնորդն Կեղի գիւղաքաղաքին:

Գարապէկ: Գիւղ հայոց իբրեւ 300 տունք, ընդ առաջնորդաւն սրբոյն Կիրակոսի որ ՚ի յԱստղբերդ:

Ծէրմակ: Գիւղ տաճկաց, այլ է սա ՚ի միւս Ծերմակէ:

Բարմագսըզ: Գիւղ յունաց ուր նստի եպիսկոպոս նոցա, որ տիրէ մինչեւ ՚ի Կիւմիշխանայ, եւ մինչեւ եւ՚ի կողմանս Բալուայ: Են անդէն եւ այլ քանի մի գիւղօրէք յունաց:

Գարագայկան: Այսպէս կոչեցաւ սակս սեաւ քարանցն: Են երկու գիւղօրէք հայոց: Յայսմ վայրի աւարտի սահման Կեղի գաւառին, եւ աստի ՚ի յԷրզիռում է 3 կամ 4 ժամ:

Լէզկի: Է վիճակ յարեւելս հիւսիսոյ Քէօշմէր լերին եւ Կեղի գաւառին. երկիր նորա լեռնադաշտակ արօտաբեր եւ պատուաըան յորում են 10 կամ 12 գիւղօրէք բնակել ՚ի լէզկեաց ՚ի հայոց եւ ՚ի քրդաց: Բերէ աղ պատուական: