Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Է մի ՚ի թեմից Տիարպէքիրոյ, բայց յառաջ ժամանակաւ անկանէր ՚ի սահմանին Մծբնայ, զի բագրիք ՚ի մատենադարանին Էրպլօայ դնէ զսա յայն գաւառ միջագետաց` որ կոչի Տիսրի կամ Ճիզրի Ռապիադ, որոց մայրաքաղաք ընդ ասելոյ Էրպլօայ էր Մծբին. եւ էր ՚ի Միջագետս որ ընդ տէրութեամբ Հայոց, անմիջապէս յետկոյս Աղձնեաց նահանգին Մեծին Հայոց. վասն զի որպէս գրէ նաեւ Պիշինկ ՚ի 26. հտ, ՚ի հիւսիսակողմն Ճէզիրայի են այն լերինք` որք ՚ի հնումն կոչէին Տօրոսք, իսկ Տօրոսք ընդ Ստրաբոնի եւ Խորենացւոյն, բաժանիչ են Մեծին Հայոց ՚ի Միջագետաց: Սահմանակից է եւ Կորդուաց լերին Հայոց, վասն զի այժմեան Ճուտի լեառն որ է հին Կորդուաց լեառն, քանի մի ժամաւ միայն հեռի է ՚ի Ճէզիրայէ: Երկիր սորա բարեբեր. բերէ զարմտիս, զպտուղս, եւ զամ զոր ինչ բերէ գաւառն Ամթայ, ունի նաեւ զնաւթ, եւ զայծ որոյ եղջիւրք լինին մեծ յոյժ, եւ տեսակ իմն իշոյ: Բազում ուրեք երեւին ՚ի ամենայն հետք շիջել հրաբուղխի: Այս գաւառ է հիւքիումէթ, եւ է սեփհական հին ցեղի ինչ քրդաց, ուստի է պէյ ինքնագլուխ եւ զօրաւոր. ունի ընդ իւրեւ գիւղօրէս բազումս, այլեւ վիճակս ինչ, որոց բնակիչք ընդ մեծի մասին են քուրդք, յորոց կարէ հանել ասեն զօրս մինչեւ 70 հազար:

Ճէզիրէ: Բերդաքաղաք գլխաւոր ՚ի մէջ գաւառին, կառուցել յարեւմտեան ափն Տիգրիս կամ Շադ գետոյ երկօրեայ հեռի յԱմէտիայէ, եւ քառօրեայ ՚ի յԱմթայ. ՚ի գարնան ժամանակի յորժամ զայրացել առատանայ գետն, յերկուս առաջս բաժանել պատէ զքաղաքն շուրջանակի յամենայն կողմանց երջերաւոր լուսնի ձեւով իբր ամիսս երիս, եւ մնայ քաղաքն շրջապատել ՚ի ջուրց իբր կղզի, յայն սակս կոչեցաւ ՚ի լեզու արաբացւոց. Ճէզիրէ, որ թարգմանի կղզի: Ունի քարաշէն բերդ փոքր անառիկ, կոչեցեալ Քնիք գալէսի, ուր ամրանայ պէյն ՚ի ժամանակս խռովութեան. զի յայլ ժամանակս նստի ՚ի քաղաքին: Պարիսպք բերդին ստուարք յոյժ, յորում վարսել կան բազմութիւն եղջերաց այծեաց, երեւի ՚ի բերդին բոլորակ շինուած ՚ի քառակուսի լավա քարանց` ՚ի ձեւ տաճարի հռովմայեցւոց, այլ կոչի ՚ի բնակչաց Եահուտի քէլիսասի, զի որպէս պատմէ ռաբբի Բենիամին Դուտելեան յիւրում ճանապարհորդութեան որ ՚ի ԺԲ դարուն գտանէին ՚ի սմա ՚ի ժամանակս իւր իբրեւ 4000 հրէայք, որք յաւուրս տօնից գնային ՚ի մօտակայ ինչ տեղի, համարել ՚ի նոցունց թէ այն էր սինօվա այսինքն ժողովրդանոց Եզրասայ, որ թուի լինել սոյն այս շինուած: Բնակիչք սորա տունք իբր 20000. յորոց կէսքն քուրդք են, եւ կէսքն նաստուրիք, որք եւ ունին եպիսկոպոս, են եւ անդ եւ քանի մի տունք Յակոբեանք կամ տարիք, որք եւ նոյնպէս ունին եպիսկոպոս. են անդ յազգէս հայոց: Գտանին յայս քաղաք բազում արուեստաւորք եւ բազում վաճառականք, որք զինչս իւրեանց պարխանա արարել, բառնան ՚ի Քէլլէքս, եւ տանին ՚ի Մուսուլ, ՚ի Պաղտատ, եւ մինչեւ ՚ի Պասրա: Պէյն առնու աստէն մաքս ՚ի կարաւանաց որք անցանեն ընդ սա: Թաթարն ՚ի գնալն ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի Պաղտատ` աստի անցանէ: ՚Ի վերայ Տիգրիս գետոյ առաջի քաղաքին է կամուրջ փայտակերտ` զոր կոչեն Ճըսըր, շինեալ նաւակօք կապել երկաթի շղթայիւք ընդ միմեանս, որ եւ այլուրեք գտանի ՚ի Տիգրիս գետ. ասեն թէ յառաջ ժամանակաւ գոյր աստէն կամուրջ քարաշէն:

Այս քաղաք ՚ի գիրս արաբացւոց կոչի նաեւ Ճէզիրի Իւմէրիէ, այսինքն Կղզի Իւմէրեան, վերաբերեալ առ Իւրմէ ութերորդ խալիֆէ որդի Ապտիւլազիզի, յայն սակս եւ առ Էրբլօայ կոչի: Ճէզիրահ Ապտիւլազիզ իպն Պէն Օմար: ՚Ի հնումն կոչէր այս քաղաք Զաբդա, կամ Բանդա, որ էր գլխաւոր քաղաք գաւառին կոչեցեալ Զաբդիկէնտ, զոր յիշատակեն Ամմիանոս, Պատրիկիոս, Սողոմենոս, եւ Զոսիմոս, որ եւ վրիպակօք կոչէ Վաւտիքինի. ուստի եւ ՚ի մատենագրաց ասորւոց կոչի սա Զէդէդէա կղզի. Բէթզաբդէ. Բիզաբդէ. Զաբդիկենէ. Գէզիրա, Գէզէրդա, Գազարդա, Գօզարդա, կղզի Կարդոա. որպէս թէ Կղզի Կորդուաց: Զայս ամենայն անուանս բերէ Ասսեմանի յարեւելեան մատենադարանին. հա. դ. մս. 2: Նորոգ ճանապարհորդողն արեւելեան յամին 1781, զՃէզիրա քաղաք նոյն համարի ընդ Զիճիրաին Պտղոմեայ. բայց Պտղոմէոս զՃիզիրան դնէ տարակաց յոյժ ՚ի Տիգրիսի գետոյն: Ոմանք ՚ի քէլտանի գաւառականաց ոչ անգէտ եղելոց, ասացին մեզ լինել Մէդիանա նախնի քաղաք Ոսրոէն գաւառին, որ յիշատակի ՚ի ծանօթութիւնս կայսերութեանց:

Ճուտի: Է այլայլութիւն հին անուանս Կորդուք կամ Կորդուաց լեառն, որ է գօտի լերին ձգեալ ընդ պէսպէս սահմանս. ամս Ճուտի լեառն է ապառաժուտ քանի մի ժամաւ հեռի ՚ի Ճէզիրայէ յարեւելեան կողմն նորա. ընդ Ճէզիրայի միանգամայն անկանի յայն գաւառ Միջագետաց` որ ընդ արաբացւոց մատենագրաց կոչի Տիարի Ռապիադ. որ ընդ մեկնելոյ Էրբլօայ ՚ի բառն Ճէզիրա է նոյն իսկ գաւառ Մծբնայ:

Ոչ գտանի բնաւ ծառ ինչ ՚ի վերայ սորա, բայց եթէ բոյսք մանունք բժշկականք. ՚ի գագաթան սորա ՚ի հիւսիսային կողմն ՚ի ձորամէջ տեղիս ոչ պակասին ձիւնք զամենայն ողջոյն, առ բարձրութեան իւրոյ երեւի ՚ի հեռաստանէ մինչեւ ՚ի Մուսուլայ: Գտանի յայս լեառն տեսակ ինչ մեղուաց, որ ընդ մրջման ՚ի ծերպս երկրի բեթակ կազմել մեղր գործէ ընտիր յոյժ. զոր յընծայ առաքեն, որոյ եւ մոմն ունի անուշահոտութիւն իմն որպէս անպէրի:

՚Ի գլուխ սորա է մզկիթ, ուր ամի ամի յաճախեն բազմութիւն ուխտաւորաց եւ վաճառականաց, եւ լինի տօնավաճառ այն է բանայիր մեծ, համարել թէ սոյն այս լեառն իցէ տեղի հանգստեան տապանին Նոյի, որ ճշմարիտ ընդ այնմ` ընդ որում գօտի սորա ձգի ՚ի Մասիս կամ յԱրարատեան լեառն, ուր ստուգիւ հանգեաւ տապանն Նոյի, եւ համարի մի ՚ի Ճուտի կամ ՚ի Կորդուաց լեռանց. յայն սակս գաւառականք ՚ի յիշատակ այնր` յիւրեանց Կորդուաց լերին կառուցին ուխտատեղի:

Էրբլօ գրէ վասն գօտւոյ Ճուտի լերինս: Այսոքիկ են լերինք Կորդիեանք, այսինքն Կորդուաց, զոր սուրբ գիրք անուանեն Արարատ: Արաբացւոց մատենագիրք զգօտի սորա ձգեն մինչ ՚ի զԱպլէսթան եւ ՚ի Կաւր, որք են սահմանակից Հնդկաց: Ճիհաննիւմայն զՃուտի լեառն մասն առնէ Քեարէ լերին զորմէ ստորեւ:

Գարէէի թմանին, այսինքն գեօղ Ութից. կոչի Քօրտա ընդ գրելոյ էրբլօայ: Աւան ՚ի ստորոտ վերոգրեալ լերինն Ճուտի, յարեւելեան կողմն Ճէզիրէի մերձ նմա. գոյ ՚ի սմա մզկիթ մէտրէսէ եւ այլ շինուածք ինչ: Յայս աւան ասեն նախ առաջին իջել Նոյի եւ եղելոցն ընդ նմա, եւ յայնմանէ կոչեցել գեօղ Ութից, վասն ութ անձանց որք ելին ՚ի տապանէ: Ուստի յայսոսիկ կրկին տեղիս լերին կանթեղ վառի գիշերայն առ ՚ի պատիւ: Տե'ս ՚ի վերոյ զՃուտի, եւ ՚ի Հին Հայաստան զԿորդուաց լեառն, եւ զՄասխ:

Քէարէ: Լեառն բարձրագլուխ ՚ի մէջ հարաւային լերանց Հայաստանեայց. եւ է մերձ ՚ի Ճէզիրա. գագաթն սորա գրեթէ հանապազ մառախլապատ երեւի, զի ոչ պակասին կամ մառախուղ, կամ անձրեւ, եւ կամ ձիւն: ՚Ի սմա եւս գտանի այն տեսակ մեղուի զորմէ պատմեցաք ՚ի վերոյ: Այս լեառն ընդ Քեաթիպ չէլէպիին ձգէ գօտի յայլ լերինս Քիւրտիսթանու, այսինքն ՚ի հարաւային կողմն Հայաստանեայց, որք կոչէին ՚ի հնումն Լերինք Կորդուաց, եւ անուն Քէարէ ՚ի հին անունն Գարտուք, զոր նախնիք յիշեն, որ է աղաւաղութիւն անուանս Կորդուք եւ Կորդիք: Յայսոսիկ լերինս գղթոր առատ, ուստի թուին անկանել ՚ի հին Աղձնեաց նահանգի գէթ ընդ մասին, յորոյ բերս դնէ Խորենացին գղթոր առատ:

Նուշրէվան: Գիւղ յարեւելեան կողմն Տիգրիսի ՚ի սահմանին Ճէզիրէի բնակել յասորւոց կամ ՚ի յակոբեանց: Թերեւս այս սահման է, որ առ Ագաթանգեղոսի Նոր Շիրական անուամբ յորջյորջի: