Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Ձգի սա յերկուց կողմանց Եփրատայ յարեւելից եւ յարեւմտից, բայց ընդ մեծի մասին յարեւմտից կողմանէ նորա, ուստի եւ ըստ մեծի մասին անկանի ՚ի Փոքր Հայս, հանդէպ Չմշկածագ թեմին Տիարպէքիրոյ: Երկիր սորա լեռնային, որ է աղխաղխեալ գօտի լերանց Արաբկերոյ` ՚ի հնումն կոչեցել Անտիտօրոս. որոց գոլով լերինք բարձրաբերձք մանաւանդ յարեւմտից կուսէ, պարսպեալ ունին գրեթէ զամենայն զթեմն, եւ սակս ապառաժուտ գոլոյ նոցա ոչ բերէ ցորեան, գարի, եւ այլ արմտիս, այլ տեսակս ինչ ընտիր պտղոց` որք են անկորիզ թութն սպիտակ, եւ լօռի` որով կոչեն բնակիչքն զտեսակ ինչ սեաւ անկորիզ թթոյ, յորոց հանեն օղի եւ պէքմէզ, զոր անդ կոչեն րուպ. սեաւ չամիչ, սեաւ գինի զօրաւոր` ՚ի գիւղն իւր հաբեղնոց. խնձոր մեծ մինչեւ միոյն կշռել երբեմն 100 տիրհէմ. մեղրիկ տանձ, նաեւ մեղրիկ վարդ, եւ խաւրծիլ. եւ սեր պատուական զոր չորացուցանեն:

Բնակիչք գաւառիս յազգէս հայոց աշխատաւորք են ժրաջանք եւ ճարտարք ՚ի գործ շահեկանութեան դրամոց, որք ՚ի սուղ ժամանակի աշխատանօք եւ ճարտարութեամբ իւրեանց ՚ի ստորին աստիճանէ բարձրանան ՚ի մեծութիւն` մանաւանդ ՚ի Կոստանդնուպօլիս քաղաքի յառաջ ժամանակաւ: Ոչ գտանեմք ՚ի գիրս որոշակի զսկիզբն ժողովրդեան Ակնայ, եւ ոչ իսկ զանունս Ակն, յորմէ յայտ է թէ յառաջագոյն կամ այլով անուամբ կոչէր, եւ կամ ոչ գոյր մեծ գիւղաքաղաքն, յորոյ անուն անուանի եւ համօրէն Ակն գաւառն: Սակայն գիտեմք ՚ի գրոց թէ ՚ի 1021 Սենեքերիմ արքայ Վասպուրականի որ է նահանգն Վան, փոխադրեաց զմեծ մասն բնակչաց ՚ի նահանգէն Վանայ եւ Սեւաստ եւ ՚ի շրջակայս նորա, որպէս ունիմք պատմել ՚ի Հին Հայաստան, յորմէ հաւանաբար մարթ է իմաստասիրել, թէ որպէս սեւստցիք` նոյնպէս եւ ակնցիք գէթ ընդ մասին են ՚ի ժողովրդենէ անտի Վանայ:

Յակոբ Նալեան որ էր զիմարացի, ուստի եւ տեղեակ աւանդութեան իւրոյ գաւառին Ակնայ, ՚ի հաստատութիւն այսր` բերէ երիս նշանս ՚ի Գանձարանի ծան ՚ի թղթ. 309: Առաջինն է` զի ակնցիք զփակեղն նման վանցոց դնէին ասէ ՚ի գլուխս իւրեանց: բ. զի մենաստանն Ակնայ` կոչեցեալ Սուրբ Երեւան, շինեցաւ փոխանակ Վարագայ սուրբ Նշանին Վանայ. թէպէտ զայս տարակուսանօք միայն դնէ, եւ զայլ կարծիս եւս յառաջ բերէ վասն նոյն մենաստանին: գ. զի ՚ի սահմանին Ակնայ է տեղի Արակա յանուն Նարեկայ վանիցն` որ ՚ի Վան: դ. յաւելցուք եւ մեք, զի ՚ի գիւղօրէս Ակնայ է գիւղ ինչ կոչեցեալ Վան գեղ: ե. զի բնակիչք որ յերիս գիւղօրէս Ակնայ` ՚ի յԱպուչեխ ՚ի կամարակապ եւ ՚ի Կարուշլայ` իբր ազնուական իմն են համարեալ ՚ի մէջ գաւառին Ակնայ. այլ եւ ՚ի նոյն յերիս գիւղօրէս եւս է ցեղ ինչ մեծ կոչեցեալ Պէտենց, կամ ընդ հնչմանց այլոց Պէկենց, ցեղ ազնուական համարել. եւ ընդ համարմանն նաեւ անունս եւս պետ կամ պէկ ցուցանէ զազնուականութիւն: Արդ այս որոշումն ազնուականութեան առհասարակ միահամուռ բնակչաց երից գիւղօրէից` ոչ լինի յետ մտանելոյ ընդ լծով ծառայութեան այլոց, յորում ժամանակի ազնուականութիւնն գրեթէ միայն ՚ի փարթամութիւնն եւ հաստատեալ, եւ ոչ ՚ի սերունդն. ապա յայտ է թէ ոք սերեալ են յազնուական ինչ ժողովրդենէ նախ քան զմատնեալն ընդ լծով, ՚ի ժամանակաց անտի սփռելոյ Արծրունեաց կամ բնակչաց Վանայ նահանգին յայսոսիկ կողմանս Փոքուն Հայոց:

Բայց ՚ի Հայոց են յայս գաւառ տաճիկ եւ հայհոռոմք բնակիչքն յազգէն տաճկաց` գէթ ընդ մասին ՚ի հայոց դարձան ՚ի ԺԷ. եւ ՚ի ԺԸ դարուն. ուստի ՚ի տեղիս տունք նոցա կամ ազգատոհմք տակաւին պահէն զհայկական անուանս գաւառին. եւ կոչին զչխաչուկկիլ. Վարդանկիլ, կնքահայրկիլ եւն:

Հայհոռոմք անուանին նոքա` որք դաւանութեամբ յունականք են, իսկ լեզուաւ սովորութեամբ եւ այլով ամիւ հայկականք. թէպէտ եւ բազումք յարանց որք շրջին աստ եւ անդ` գիտեն նաեւ զյունարէն լեզու: Երէց նոցա ագանին ընդ հայոցն. կատարեն զկարգս պաշտաման ընդ ծիսին յունաց` այլ թարգմանել ՚ի հայերէնն, զի ոչ իմանան եւ ոչ գիտեն խօսիլ ՚ի լեզու յունաց, եւ են ՚ի թեմի յունաց մետրապօլտին Թէոդուպօլսի այսինքն Էրզիռումայ: Յառաջագոյն անխտիր առնուին եւ տային հայոց զդստերս ՚ի հնութիւն, այլ այժմ յաւուրս սուլդան Համիտի նոր քարոզիչք յունաց առաքեալք առ նոսա, ընդ նզովիւք պատուիրեցին չառնուլ ՚ի չտալ զդստերս իւրեանց ՚ի կնութիւն հայոց: Գտանին ՚ի հայհոռոմոցն եւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս քաղաքի տունք երեւելիք եկեալք ՚ի գաւառէն Ակնայ:

Ազգ սոցա յայտնի իմն երեւի սերեալ յազգէս հայոց. եւ կրօնիւ դարձել ապա առ յոյնս, եւ ոչ սերեալ ՚ի յունաց, եւ զլեզուն փոխել ՚ի հայկականն. այսպէս դնէ եւ Մխիթար ապարանցին ՚ի գիրս իւր յամի տեառն 1410 զոր ունիմք առ մեզ, եւ կոչէ զսոսա ծաթ հայեր: Եւ ոմանք կոչին ծաթ հայեր, որ լեզուով գրով եւ ազգաւ են հայք. բայց դաւանութեամբ եւ ամենայն օրինօք են յոյնք. եւ ամենայն կերպիւ հնազանդ նոցա:

Վասն այնորիկ կոչէ զսոսա ծայթս, զի յայնմ ժամանակի դնէ զսոսա միաբանս ընդ ծայթ յունաց ոմանց` որք զհետ երթային աղանդոյ Անդրէասայ ուրումն եպիսկոպոսի Կեսարու:

Հաստատեն զայս նախ առաջին պատմագիրք մեր յառաջ քան զՄխիթար Ապարանցի, որք գրեն թէ ՚ի մէջն անդ ԺԱ դարուն ՚ի ժամանակս Կոստանդին կայսեր Տտուկիծ կամ Տուքատ կոչեցելոյ, նոյնպէս յելս անդ ԺԲ դարու ՚ի ժամանակս բ Սահակայ կայսեր, սաստիկ իմս բռնադատութիւն եղեւ հայոց բնակելոց ՚ի կողմանս Սեբաստիոյ կամ Սեւստոյ առ ՚ի դարձուցանել զՀայս ո'չ միայն հաւատով, այլեւ ծիսիւ ՚ի կրօնս յունաց. եւ յայնմանէ դարձան ոմանք՚ի նոցաէ ՚ի ծէսս յունաց: Յարոյց (ասէ Վարդան վասն Սահակայ կայսեր) հալածանս եւ չարչարանս հայադաւան ազգաց… վասնորոյ գրէ առ նա աղերսանս պատրիարգն Գրիգոր խաղաղանալ ընդ ժողովրդեանն այ, եւ ոչ լուաւ նմա այլ զյոլովս դարձոյց ՚ի կրօնս իւր. եւ զայլս հալածական արար. ուր կային երեք աթոռք եպիսկոպոսութեան, եւ հազար վեց հարիւր քահանայք, զորս ՚ի մի հաւաքել բռնադատէր. յորոց սակաւք զերծան ամբողջ հաւատով, եւ զայսպիսի աղէտս գրեաց յարեւելս տր Գրիգոր: Յորմէ յայտնի իմաստասիրեմք թէ նաեւ ժողովուրդք ոմանք կամ գիւղօրէք ինչ հայոց դարձան յայնժամ կամ առ սակաւ սակաւ` սակս բռնութեան նոցա ՚ի ծէսս եւ ՚ի կրօնս յունաց, եւ թէ այն այս այժմեան հայհոռոմք են սերեալք ՚ի նոցունց:

Երկրորդ` ոչ միայն սակս բռնութեան յունաց, այլեւս սակս բարձի եւ իշխանութեան գտանեմք ՚ի պատմութիւնս կայսերաց եւ ՚ի պատմութիւնս Ուլահու յառաջ քան զԺԱ դարն եւ զկնի` զբազում անհատ անձինս ՚ի հայոց հօռոմացեալ, նաեւ ՚ի մերումս ժամանակի տեսանմեք եւ լսեմք ուրեք ոչ սակաւ անհատ անձինս ՚ի հայոց հոռոմացեալ սակս պէսպէս պատճառաց. իսկ ՚ի յունաց չէ մեր երբէք լուել զոք հայացեալ: Ուստի եւ այժմեան հայհոռոմոց` ՚ի հայոց հոռոմացեալ դնել, ոչինչ է ընդդէմ մանաւանդ յարմար բնաւորութեան ազգին, որ ոչ խորշի փոխել զազգ իւր եւ յարակցիլ ընդ այլ ազգս: Իսկ ՚ի յունաց դնել զսոսն հայացեալ լեզուաւ` ընդդէմ ամենայն դիպուածոյ, եւ ընդդէմ բնաւորութեան յունաց ազգին, որ ոչ փոխէ գէթ այսպէս բոլորովին ո'չ զլեզուն. եւ ո'չ զայլ սեփհական իւրում ազգին. ո'չ միայն յարեւելս` այլեւ ո'չ յարեւմուտս ո'չ ՚ի մայրաքաղաքս եւ ո'չ գիւղօրէս, որչափ եւ նուազունք իցեն թուով:

Երրորդ` եդեալ թէ յազգէն յունաց են հայհոռոմք եւ ապա մոռացեալ զյունական լեզու, չէ մարթ նշանակել զպատճառ ինչ, եւ ոչ զժամանակն այսպէս իսպառ մոռանալոյ նոցա զիւրեանց յունական լեզու, մինչեւ բնադատիլ նաեւ զժամերգութին կատարել ՚ի հայկական լեզու: Ո'չ ՚ի ժամանակս տէրութեան Յունաց, քանզի որպէս այժմ տաճկականն նոյնպէս յայնժամ յունականն էր հասարակաց լեզու. մանաւանդ ՚ի Փոքր Հայս. ուր առաւել բազմութիւն գոյր յունաց քան հայոց: Ո'չ զկնի բառնալոյ տէրութեան Յունաց ՚ի Փոքուն Հայոց, զի յառաջին դարս բարձմանն կային գրեթէ նոյն բազմութիւն յունաց. եւ սփռել կայր տակաւին լեզուն յունական: Իսկ ՚ի վերջին դարս բարձման 200, 300 ամօք աստի յառաջ, նաեւ աւելի եւս, յայտնի գիտեմք ՚ի Մխիթարայ ապարանցւոյն զլինելն հայհոռոմոց. որոյ գոլով ՚ի ԺԳ դարուն, յիշէ յսոսա իբր լեալս ՚ի բազմաց հետէ. նաեւ ունիմք առ մեզ մատեան ինչ եկեղեցական երգոց յունաց, զոր այժմ ՚ի գործ ածեն հայհոռոմք. թարգմանել ՚ի հոռմէրենէն ՚ի Հայս, ՚ի ձեռն Կարապետին իլլուն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, որոյ գիր եւ թուղթ ցուցանէ գրել գէթ ՚ի ԺԳ կամ ԺԴ դարու, մանաւանդ թէ աւելի եւս. որոյ նպաստէ եւս, եթէ ըզբառս իշլուն առցուք փոխանակ թուականի. իբր թէ ՚ի չլուն թուականին, որպէս ՚ի բազում ձեռագիրս գտանի գրեալ ըստ այսմ օրինակի, եւ յայտնի երեւի լինել թարգմանութիւն հին հայհոռոմոց, որք էին ՚ի ԺԱ կամ ՚ի ԺԲ դարու:

Նոյնպէս չէ մարթ նշանակել զպատճառ ինչ, թէ ընդէր սոքա բնիկ յոյն գոլով, յամենայն հեռաւոր տեղիս պահեն եւ գիտեն զլեզու իւրեանց, եւ միայն յայսմ սահմանի Փոքուն Հայոց` դրակցացն յունաց, ուր հայոց եղեւ բռնութիւն դառնալոյ` ՚ի յոյնս եւ ոչ յունաց դառնալոյ ՚ի հայս, անդանոր յոյնք մոռացան զլեզու իւրեանց իսպառ. եւ ուսան զլեզու հայոց. մինչեւ ստիպիլ ՚ի հայկականն թարգմանել զժամարգութիւն յունական ազգին իւրեանց: Եւ որպէս չէ մարթ պատճառ դնել զբռնութիւնն ՚ի հայոց եղեալ առ յոյնս, նոյնպէս չէ մարթ պատճառ դնել զխառն բնակութիւն սակաւաթիւ յունաց ընդ բազմաթիւ հայոց. քանզի հայհոռոմք յայս գաւառ Ակնայ որոշել են համօրէն ՚ի բնակութենէ հայոց. եւ բնակին յառանձին գիւղօրէս. ուրոյն ՚ի գիւղօրէից հայոց. եւ ընդ հակառակն են քաղաք ինչ ՚ի Հայաստան յորս թէպտ սակաւ են յոյնք քան զհայս եւ խառն ընդ նոսա բնակին, սակայն գիտեն եւ խօսին ՚ի լեզու յունաց, եւ յունարէն կատարեն զժամերգութիւնս, եւ ոչ իսկ կոչին հայհոռոմք:

Ակն տճկ Էկին: Գլխաւոր գիւղաքաղաք մերձ ՚ի յԵփրատ յարեւմտից նորա. հեռի ՚ի Սեւստոյ ընդ արեւելս երիւք օթեւանօք, իսկ յԱրաբկերոյ միով օթեւանաւ ՚ի հիւսիսակողմն. կառուցել ընդ զառ ՚ի վայր քարալերին որ է մի ՚ի լերանց Արաբկերոյ. յորոյ ստորոտէն ՚ի մէջ գիւղաքաղաքիս բղխէ ՚ի ներքոյ վիմի ակն ինչ սառնորակ եւ բարեհամ ջրոյ բռնաչափ ստուարութեամբ. որոյ առու կազմեալ անցանէ ընդ մէջ գիւղաքաղաքին` որ ՚ի յականէ աստի կոչեցաւ Ակն. ընդ մէջ սորա անցանէ նաեւ Խնկաձոր կոչեցել առու. որոյ միացեալ ընդ վերոգրել Ակնայ ջրոյն. խառնին ՚ի միասին յԵփրատ: Շինուածք տանց ձգին ընդ զառ ՚ի վայր քարալերին մի ՚ի վերայ միոյ եւ առ ափամբք երկուց առուացս. թիւ նոցա տունք իբր 2200. կէս տաճիկք եւ կէս հայք:

Երկու եկեղեցիք են հայոց, յորոց վերինն է յանուն սուրբ Աստուածածնի, եւ ստորին յանուն սրբոյն Գէորգայ յառաջագոյն էր եւ այլ եկեղեցի յանուն սրբոյն Յովհաննու Ոսկեբերան հայրապետին, այլ ՚ի թուականիս ՌՃԳ այրեցաւ յեղիական պահսն. որպէս գրեալ կայ ՚ի յիշատակարանս ինչ յայսմաւուրաց: Առ վերոգրեալ աղբերակամբ կայ երեւելի մզկիթ տաճկաց, զորմէ ասեն եկեղեցի լեալ ՚ի լեռնէն առապար ինչ ահագին նուրբ արմատով միայն հաստատել, որ թէ գլորեսցի` զմզկիթն որ ՚ի ներքոյ եւ զքաղաքն քանդէ. ուստի ՚ի զգուշութիւն նախնի բնակիչք պատել կալեալ ունին զայն վէմ ստուար երկաթի շղթայիւ:

Յարեւմտից պարսպել կայ այս գիւղաքաղաք վերամբարձ առապարօք, նոյնպէս եւ ՚ի հանդիպոյ ՚ի կողմանէ Եփրատայ ապառաժուտ լերամբք. եւ ՚ի վերայ Եփրատայ ունի կամուրջ, որոյ մին հիմն է բնական ապառաժ. իսկ միւսն յարուեստաշէն քարանց. ՚ի միջի է փայտակերտ. ՚ի գիւղաքաղաքէն մինչ ՚ի գետն Եփրատ են այգեստանք եւ պարտէզք: Շուրջանակի աստ եւ անդ են գիւղօրէք, յորս ընդ մեծի մասին գտանին փոքրիկ մատուռք քարաշէնք մնացեալք ՚ի նախնեաց:

Սուրբ Երեւումն. կամ Սուրբ Երեւան: Մենաստան 6 ժամաւ հեռի յԱկնայ շինել ՚ի բարձրաւանդակի, ՚ի յիշատակ երեւման սրբոյ Խաչին` որ երեւեցաւ սրբոյն Եւստաքէոսի կամ Ապլակիդոսի ՚ի գլուխ եղին: Ոմանք ասեն զսմանէ շինել յանուն Վարագայ սբ Նշանին, այլ զայս չէ մեր լուել ՚ի գաւառականացն, բայց եթէ վասն Սեւստոյ սբ Նշանին, որ արդարեւ շինեցաւ յանուն Վարագայ: Այս մենաստան է աթոռանիստ առաջնորդին Ակնայ. այլ բազում անգամ նստի ՚ի գիւղաքաղաքին եւ ՚ի գիւղօրէս: Ստորեւ մենաստանին եւ ինքնաբուխ ջուր ջերմ կոչեցել Չէօգլէր մատէնի. յորում յարկանելն զերկաթ, դառնայ ասեն ՚ի պղինձ, որ այժմ կայ խափանիլ:

Գոչան: Է միապաղաղ քարաժայռ լեառն, իբրեւ կէս ժամաւ հեռի յԱկնոց. կոչեցաւ գոչան սակս Սահանակարկաջին, զի ՚ի ձմերային ժամանակի ՚ի գագաթանէ սորա ջուր ստուարաձիգ մեծաւ բռնութեամբ եւ գոչմամբ հոսի ՚ի վայր: